Radziwiłł Hieronim Leon Dominik (1808–1885), ordynat klecki i dawidgródecki, fligel-adiutant cesarski, generał wojsk rosyjskich. Ur. 26 (10 wg Żychlińskiego) III w Warszawie, był wnukiem Michała Hieronima (zob.), synem Ludwika (1772–1830), ordynata kleckiego, i Marii z Wodzińskich, 1. v. Walewskiej.

Wychowywał R-a francuski emigrant rojalista, Jean de Nève. Młodość zeszła mu na zatargach z ojcem na tle finansowym (obaj byli pogrążeni w długach). W r. 1825 R. wstąpił jako junkier do gwardyjskiego pułku huzarów grodzieńskich, konsystującego w Warszawie. Po roku awansował na korneta. W czasie Nocy Listopadowej bił się po stronie rosyjskiej, w tymże charakterze odbył kampanię 1831 r. (Grochów, Ostrołęka, szturm Warszawy); już jako porucznik dostał order Św. Włodzimierza IV kl. «za świetną śmiałość i męstwo». W rok potem został fligel-adiutantem. Dn. 12 II 1833 R. ożenił się z piękną księżniczką Zofią Urusow (ur. 1806) ulubienicą (niektórzy mówili: kochanką) Mikołaja I. Ciesząc się odtąd monarszą protekcją zdołał oczyścić z długów ojcowską schedę, z krzywdą, jak mówiono, dawnych radziwiłłowskich zastawników. Zjeżdżał do Radziwiłłmontów na huczne polowania, w ogóle jednak szedł karierą dworską. W r. 1839 został rotmistrzem, w r. 1844 pułkownikiem, otrzymał kolejne ordery, bywał delegowany jako fligel-adiutant z różnymi misjami w Cesarstwie. Wziął udział w kampanii węgierskiej 1849 r. W końcu sierpnia t.r. wysłany został z Warszawy do Stambułu z pismem odręcznym cara do sułtana, domagającym się w wyzywającym tonie wydania w ręce rosyjskie polskich uczestników rewolucji węgierskiej (Józefa Bema, Henryka Dembińskiego, Józefa Wysockiego, Władysława Zamoyskiego i in.), którzy schronili się w posiadłościach tureckich. Użycie rodowitego Polaka do tak hańbiącej misji wzbudziło konsternację. «Trzeba było, by wreszcie sam sułtan się zdziwił / że po stryczek dla ziomków przybył doń Radziwiłł». R. dopełnił swej misji, grożącej wojną w wypadku odmowy, po czym opuścił Stambuł. Rząd turecki, wsparty przez dyplomację francusko-brytyjską, nie ugiął się wobec ultimatum, zaś Mikołaj już po miesiącu wycofał swoje żądania.

W czasie wojny wschodniej R., już wtedy generał-major, od września 1854 do grudnia 1855 dowodził na Krymie rezerwową dywizją ułańską; następnie przesunięty został w rejon Eupatorii. Po wojnie awansował na generała-lejtnanta. Na tym urwała się jego kariera. Pod koniec lat pięćdziesiątych rozszedł się z żoną w atmosferze skandalu i odtąd trzymał się z dala od cesarskiego dworu. W r. 1857 Aleksander II zmusił go do sprzedania na imię w. ks. Mikołaja rozległych dóbr Borysów. R. przeniósł się do Warszawy, dzierżawił wówczas polowania par force w Nieborowie i Księstwie Łowickim. Rok 1863 spędził w Niemczech i Francji: w n. l. zasypywał Petersburg skargami na obłożenie dóbr jego kontrybucją, krzywdzącą go jako wiernego poddanego, choć Polaka. Protestował też bezskutecznie przeciw trybowi uwłaszczenia chłopów w obu ordynacjach. W r. 1867 oferował kolejom francuskim dostawę z Gdańska do Hawru 150 000 podkładów, za sumę miliona franków. Zbrzydziwszy sobie gospodarowanie na Białorusi, scedował wszystkie swe dobra ordynackie i alodialne szeregiem układów rodzinnych z l. 1872–5 stryjecznemu bratu Antoniemu za rentę dożywotnią 40 000 rb. rocznie. Mieszkał odtąd przeważnie w Paryżu, gdzie, jak mówiono, interesowały go wciąż jeszcze baletnice. W czasie wojny rosyjsko-tureckiej 1877 r. zgłosił się do głównej kwatery cesarskiej pod Plewną, ale opuścił ją po niewielu tygodniach, tłumacząc się złym stanem zdrowia. Zmarł bezpotomnie w Paryżu 8 I 1885, zwłoki przewieziono do grobów rodzinnych w Nieświeżu.

Kotłubaj E., Galeria Nieświeżska portretów Radziwiłłowskich …, Wil. 1857 s. 356; Borkowski-Dunin J., Genealogie żyjących utytułowanych rodów polskich, Lw. 1895; Żychliński, IV tabl. 4, XI 178; – Handelsman M., Adam Czartoryski, W. 1949 II; Lewak A., Dzieje emigracji polskiej w Turcji, W. 1935; Kozłowski E., Generał Józef Bem, W. 1958; Staszewski J., Generał Józef Załuski, P. 1934 s. 117; Tarle E. V., Krymskaja wojna, Moskva 1950; Zielińska T., Archiwa Radziwiłłów i ich twórcy, „Archeion” [T.] 66: 1978 s. 115, 116 oraz tabl. geneal. (błędna data śmierci); – Czapski E., Pamiętniki sybiraka, Londyn 1964; Feliński Z., Pamiętniki, Kr. 1897 I 90–2; Giller, Historia powstania, IV 374; Powstanie styczniowe. Materiały i dokumenty. Ruch rewolucyjny na Litwie i Białorusi 1861–1862 r., Moskwa 1964; Prek K., Czasy i ludzie, Wr. 1959; Puzynina z Güntherów G., W dworach i dworkach litewskich, W. 1928; Rzewuska R., Mémoires, Roma 1939 II 119; Woyniłłowicz E., Wspomnienia, 1847–1928, Wil. 1931 I; – AGAD: Arch. Radziwiłłów IV 25/337, V 30 a, XI 290, 305, ibid., Dobra Nieborów, vol. 43; B. Czart.: rkp. 5496; B. Narod.: rkp. 8390; CGWIA w Moskwie: f. 400, op. 3, d. 4937, f. 409, op. 2, d. 38976, f. 489, op. 1, d. 7302 (kwerenda W. A. Djakowa).

Stefan Kieniewicz