Rzyszczewski Leon, krypt. L. R. (1815–1882), wydawca źródeł historycznych, działacz polityczny. Ur. 12 II w Żukowcach na Wołyniu, był synem Gabriela (zob.) i Celestyny z Czartoryskich.
W l. 1828–32 uczył się R. w Liceum Krzemienieckim. Za postępy w nauce odznaczony został srebrnym medalem. Po likwidacji liceum w r. 1832 powrócił do Żukowiec, kształcił się tam pod kierunkiem prywatnego nauczyciela rodziny Radziwiłłów, który wywarł wpływ na zainteresowania historyczne R-ego. W l. 1834–6 wraz z rodzicami przebywał R. w Wiedniu, gdzie uczęszczał do Instytutu Politechnicznego. Po ślubie przeniósł się w r. 1836 do Warszawy.
Wciągnąwszy do współpracy Antoniego Muczkowskiego, zajął się R. wyszukiwaniem dokumentów, dotyczących najdawniejszych dziejów Polski i sporządzaniem ich odpisów. W opracowaniu naukowym wydawnictwa źródłowego brał udział również Antoni Zygmunt Helcel. R. pokrywał wszystkie związane z tym wydawnictwem koszty. „Codex diplomaticus Poloniae…” (W. 1847–53) wydany został w 2 tomach (tom drugi w 2 częściach). W r. 1858 ukazał się tom trzeci opracowany przez Juliana Bartoszewicza, oparty w większości na materiałach zebranych przez R-ego. R. był równocześnie współredaktorem „Biblioteki Warszawskiej”, w której opublikował pracę Szczegół do życia Zbigniewa Oleśnickiego i pieśń o bitwie grunwaldzkiej (1843 t. 3 s. 364–74) oraz obszerną recenzję pt. O źródłach do dziejów polskich wydawanych przez Michała Grabowskiego i Aleksandra Przeździeckiego (1843 t. 4 s. 714–25). Publikował też drobne artykuły w innych czasopismach warszawskich. Przetłumaczył z niemieckiego J. K. Eichhorna „Stosunek książęcego domu Radziwiłłów do domów książęcych w Niemczech” (W. 1843).
Od r. 1847 zamieszkał R. w Paryżu. Nawiązał kontakty z emigracją polską we Francji, bliskie stosunki łączyły też R-ego z bratem stryjecznym Napoleona III, ks. Napoleonem Bonaparte, zwanym Plon-Plon. Pisywał artykuły do prasy francuskiej i polskich czasopism emigracyjnych. Opublikował trzy broszury historyczno-polityczne: Lettre à l’Empereur sur la question d’Orient (Paris 1854, toż w języku angielskim, London 1854, toż w języku niemieckim, Lipsk 1854), Le journalisme actuel et la lettre à l’Empereur (Paris 1854) oraz La grande guerre et la grande paix (Paris 1855). Zwłaszcza pierwsza z tych broszur, wykazująca korzyści, jakie Francja mogłaby wynieść z pomocy w odzyskaniu przez Polskę niepodległości, przyjęta została entuzjastycznie przez polskich emigrantów, jak również pozytywnie oceniona przez późniejszych historyków (M. Handelsman pisał o «znakomitym» Liście do cesarza). R. często jeździł do Włoch z misjami z ramienia Hotelu Lambert. Ułatwiały to jego bliskie stosunki z dworem sabaudzkim a także dostęp do króla Wiktora Emanuela II i do premiera włoskiego Marco Minghetti.
Po śmierci Adama Czartoryskiego pomiędzy jego synem Władysławem a R-m powstały zadrażnienia. R. zerwał z Hotelem Lambert, a w okresie powstania styczniowego współdziałał z Adamem Sapiehą. Zabiegi R-ego o urządzenie loterii we Włoszech dla zdobycia funduszy na pomoc powstaniu zakończyły się niepowodzeniem, podobnie jak starania o broń dla powstańców i o przerzucenie do Mołdawii emigrantów polskich z Francji. We wrześniu 1864 został R. członkiem «Koła Centralnego» w Paryżu, założonego przez A. Sapiehę. Cotygodniowe zebrania koła odbywały się w paryskim mieszkaniu R-ego. W czerwcu 1865 utworzył R. wraz z Sapiehą, Stefanem i Władysławem Zamoyskimi, Zdzisławem Marchwickim i trzema Francuzami «Spółkę dla poszukiwań i o ile się da eksploatacji nafty w Galicji». Spółka ta rozwiązała się po 5 miesiącach. W r. 1866 wraz z Sapiehą zabiegał bezskutecznie o powołanie na tron rumuński przyjaciela Polski Grzegorza Brancoveanu. R. przebywał w Paryżu w czasie oblężenia miasta w r. 1870.
R. był właścicielem majątków Rzyszczew, Pańkowce i Koszlaki na Wołyniu, dwa ostatnie sprzedał, a Rzyszczew przeszedł na spadkobierców. Ok. r. 1877 powrócił do kraju i przebywał głównie w majątku Krzycko w Poznańskiem, będącym własnością jego syna Michała, któremu pomagał w administrowaniu. Po śmierci syna w r. 1881 przeniósł się do Krakowa, a następnie do Warszawy, gdzie zmarł 23 VII 1882 i pochowany został na cmentarzu Powązkowskim.
W małżeństwie (ślub 23 I 1836) z Michaliną z Radziwiłłów (1816–1883), córką Michała Gedeona (zob.), miał R. dwóch synów: Michała (1840–1881), który służył w armii włoskiej i pod Custozzą został odznaczony na polu bitwy przez Wiktora Emanuela, następnie był attaché wojskowym ambasady włoskiej w Paryżu, a po ślubie (28 I 1874) z Eufemią z Radziwiłłów zamieszkał w Poznańskiem, i Zygmunta (ur. 1844), majora artylerii wojsk włoskich, dyrektora zakładów przędzalni bawełny w Zawierciu.
Estreicher w. XIX; Nowy Korbut, VII 444; Bibliogr. historii pol. XIX w., II cz. 3 vol. 1; Bibliogr. Warszawy, III; Enc. Org.; Barbier A., Dictionnaire des ouvrages anonymes, Paris 1874 II 1088; Janowski, Słown. bio-bibliogr. Uniw. Wil., s. 377; Mater. do biogr., geneal. i herald. pol., II 267; Uruski, XV; Żychliński, XIX 103–4; – Handelsman M., Adam Czartoryski, W. 1950 III cz. 1 s. 225, 241, 377; Historycy warszawscy ostatnich dwóch stuleci, W. 1896 s. 89; Kieniewicz S., Adam Sapieha 1828–1903, Lw. 1939; Leon hr. Rzyszczewski, „Przegl. Pol.” T. 66: 1882 s. 275–83; Staszel J., Zbiór autografów Cypriana Walewskiego z XIX wieku, „Roczn. B. PAN w Kr.” R. 24: 1978/9 s. 6; Szenic S., Cmentarz Powązkowski 1851–1890, W. 1982 (dotyczy żony Michaliny); Wszołek J., Prawica wielkiej emigracji wobec narodowego ruchu włoskiego (przed rewolucją 1848), Wr. 1970; Zdanowicz A., Rys dziejów literatury polskiej, Wil. 1877 IV 622; Zdrada J., Zmierzch Czartoryskich, W. 1969; – Galicja w powstaniu styczniowym; – „Architekt” R. 4: 1903, tabl. 64; „Bibl. Warsz.” 1882 t. 3 nr 8 s. 327–8; „Czas” 1882 nr 168, 177; „Kur. Warsz.” 1882 nr 164 s. 6, nr 165 s. 4; „Przegl. Tyg.” 1882 nr 32 s. 410; „Tyg. Powsz.” 1882 nr 33 s. 527; – B. Jag.: rkp nr 6007 II, 6457 IV, 6477 IV; B. Narod.: rkp nr 2758, IV 6595; B. PAN w Kr.: rkp nr 1830, 2159 t. 16, 4352 t. 5.
Stanisław Konarski