Sapieha Leon (1883–1944), ziemianin, podróżnik, poseł do Sejmu RP. Ur. 19 XII w Krasiczynie w pow. przemyskim, był drugim z kolei synem spośród dziesięciorga dzieci Władysława Leona (zob.) i Elżbiety z Potulickich, bratankiem Adama, kardynała (zob.), bratem Andrzeja Józefa (zob.).
S. uczył się początkowo w Gimnazjum im. Franciszka Józefa we Lwowie, w r. 1898 w prywatnym gimnazjum jezuitów w Chyrowie, następnie w gimnazjum klasycznym w Poznaniu. Nie ukończył go i w r. 1901 wstąpił, na życzenie ojca, do trzyletniej austriackiej Akademii Marynarki Wojennej w Fiume (Rijeka). Po ukończeniu drugiego roku opuścił Akademię i, spełniając życzenie ojca, zdał (po krótkim przygotowaniu) w r. 1903 maturę w I Szkole Realnej we Lwowie (z odznaczeniem). Przez dwa lata studiował chemię na uniwersytetach w Lipsku, później w Bernie. Ukończywszy roczny kurs w instytucie rolniczym w Gembloux w Belgii (1907), rozpoczął praktykę rolną w Mokrzyszowie w dobrach dzikowskich. Przerwała ją obowiązkowa jednoroczna służba wojskowa (1907–8), którą odbył w 7. p. dragonów ks. Lotaryńskiego w Pardubicach. Wrócił stamtąd do Mokrzyszowa, a potem praktykował w Bałtowie (pow. iłżecki) ks. Lubeckich i w Osieku koło Oświęcimia, należącym do Oskara Rudzińskiego. Po tragicznej śmierci (utonięcie) najstarszego brata, Kazimierza (1909), S. został seniorem krasiczyńskiej linii Sapiehów.
W r. 1910 S. objął folwark Wapowce w kluczu krasiczyńskim. W majątku tym urządził stajnię wyścigową i tor treningowy i odtąd zajmował się głównie treningiem koni wyścigowych i konkursowych. Zainteresował się też lotnictwem; ukończył kurs pilotów sportowych w Aeroklubie Królewskim w Anglii wiosną 1914.
Po wybuchu pierwszej wojny światowej S. walczył w 21. brygadzie kawalerii, wchodzącej w skład 4. dyw. kawalerii armii austro-węgierskiej. Uczestniczył w bitwie konnej pod Jarosławicami (21 VIII 1914), w której dywizja ta poniosła klęskę. Wkrótce przeszedł do lotnictwa. W końcu grudnia t. r. objął służbę w 15. kompanii lotniczej w Rakowicach pod Krakowem. W r. 1915 odbył kurs pilotażu w Ujvidék na Węgrzech. Wraz ze swą kompanią przebywał kolejno na froncie rosyjskim, w Serbii, następnie w Mitrowicy w Macedonii; brał wtedy udział w bombardowaniu floty włoskiej w odległym o 160 km porcie Durazzo. Od 1 VII t. r. był porucznikiem i dowódcą samolotu. Wiosną 1916 kompanię przeniesiono na lotnisko Pergine koło Trydentu; w lipcu t. r. dokonał na własną rękę udanego nalotu bombowego na odległą o 250 km bazę włoskiej marynarki wojennej w La Spezia. Na początku września mianowany został oficerem ordynansowym następcy tronu arcyks. Karola w sztabie w Chodorowie. Zachorował jednak wkrótce na febrę i otrzymał bezterminowy urlop zdrowotny. Był w ciągu tej wojny trzykrotnie odznaczony medalem za waleczność «Signum Laudis» i Wojskowym Krzyżem Zasługi z Mieczami.
Wkrótce po ślubie (22 VII 1917) z Katarzyną z Potockich, córką Andrzeja, namiestnika Galicji (zob.), S. wyreklamowany z wojska, osiadł w Krasiczynie; zajął się uruchomieniem gospodarstwa i rozpoczął odbudowę zniszczonego przez działania wojenne zamku. W listopadzie 1918 wystawił oddział ochotniczy z Krasiczyna, który brał udział w walkach z Ukraińcami o Przemyśl. W sierpniu 1920 S. walczył w kampanii polsko-sowieckiej w szeregach 8. p. ułanów. W szarży 23 VIII dowodząc 3. szwadronem rozbił na szosie w kierunku Sielca w rejonie Żółkwi duże siły 72. brygady piechoty sowieckiej i w czasie walk został ciężko ranny. Po wyzdrowieniu S. gospodarował w dobrach krasiczyńskich (10 550 ha). Kontynuował przez cały okres międzywojenny prowadzoną systematycznie i na szeroką skalę restaurację zamku, którą kierował Adolf Szyszko Bohusz. Ogłosił w r. 1920 Viribus Unitis (Lw.), napisaną w ironicznym tonie broszurę o feudalnych stosunkach w Austro-Węgrzech.
Sapiehowie odbyli kilka dalekich podróży: w r. 1922 do Algierii, w l. 1923–4 do Indii i na Cejlon oraz dwie ważniejsze do Afryki Równikowej, dokąd udali się nie tylko w celach krajoznawczych i myśliwskich, ale też dla zbadania możliwości kolonizacyjnych. Pierwsza z nich, rozpoczęta w grudniu 1926, zakończona latem 1927, prowadziła przez cały kontynent, od ujścia Konga do Jeziora Alberta i stąd do Jeziora Wiktorii, potem do Nairobi, a stamtąd do Mombasy. S. opisał ją w książce Lasy Ituri. Wspomnienia z podróży (Kr. 1928). Druga trwała od grudnia 1928 do lata 1930. Szlak jej wiódł przez Sudan, Ugandę, wschodnie Kongo (tu zwiedził grupę wulkanów Wininga) i Tanganikę do Dar es-Salaam. S. kupił wtedy, po dłuższych staraniach, 500 ha ziemi w Ngesho nad jeziorem Mokoto dla założenia tam plantacji kawy i pierwszej w Kongo plantacji herbaty. W czasie tej wyprawy poczynił też spostrzeżenia geograficzne i geologiczne, które zamieścił w artykule Z podróży we wschodnim Kongo („Czas. Geogr.” 1930 z. 4), a przede wszystkim w książce Wulkany Kivu. Wspomnienia z podróży (Kr. 1934), gdzie opisał zwiedzone przez siebie kratery (z fotografiami law) oraz jeziora; sporo uwagi poświęcił też tubylczym ludom, Watusi i Pigmejom. Z podróży tych przywiózł również okazy zoologiczne, ofiarowane muzeom krajowym. W l. 1932–3 odbyli Sapiehowie podróże po Libii, Tunezji i Turcji; miały one jednak charakter tylko wypoczynkowy.
W r. 1935 S. został wybrany na posła do Sejmu RP IV kadencji w okręgu nr 74 (pow. przemyski, jarosławski i jaworowski); kandydatura jego budziła pewne sprzeciwy w Przemyślu («… bankrutujący arystokrata […] Zalega z podatkami państwowymi na olbrzymie sumy…» pisał 15 VIII 1935 emerytowany mjr Rudolf Burda z Przemyśla do premiera Walerego Sławka; cytat za A. Chojnowskim). W Sejmie S. był członkiem Komisji Prawniczej i Komisji Wojskowej; z tej ostatniej ustąpił (wraz z kilku innymi posłami) w związku z uchwalonym przez tę Komisję wotum nieufności dla jej przewodniczącego Lucjana Żeligowskiego. W Sejmie S. zabierał głos kilkakrotnie, m. in. 22 II 1937 w dyskusji nad preliminarzem budżetowym Min. Przemysłu i Handlu na r. 1937/8 wskazywał na potrzebę przyznania Polsce kolonii, 24 II t. r. domagał się poprawy struktury gospodarczej kraju i zarys swego planu w tej dziedzinie przedstawił w doręczonej posłom broszurze pt. O własnych siłach, „…aby Polskę podzwignąć wyżej…” (Przemyśl 1937), w której proponował m. in. kredytowanie wielkich robót inwestycyjnych przy użyciu pieniądza pomocniczego («złoty kredytowy»), 22 II 1938 w dyskusji nad preliminarzem budżetowym Min. Rolnictwa i Reform Rolnych na r. 1938/9 występował przeciwko reformie rolnej jako szkodliwej dla rozwoju rolnictwa. Należał do założonego przez Kornela Krzeczunowicza ugrupowania parlamentarnego Koło Rolników, następnie do utworzonego przez Waleriana Zaklikę w lutym 1938 ugrupowania parlamentarnego p. n. Porozumienie Katolicko-Narodowe.
W l. 1937–9 S. działał w Lidze Morskiej i Kolonialnej jako członek Rady Głównej i Zarządu Funduszu Akcji Kolonialnej. Brał udział w międzynarodowych kongresach kolonialnych: w Paryżu we wrześniu 1937 oraz w kongresie im. Volty w Rzymie w dn. 4–11 X 1938, na którym wygłosił referat pt. Grünae für die europäische Solidarität. Die Zukunft und die Verteidigung der europäischen Zivilisation in Afrika, ogłoszony po polsku: Konieczność solidarności europejskiej. Przyszłość i obrona europejskiej cywilizacji w Afryce (Przemyśl 1938); w referacie tym wystąpił jako zwolennik teorii nierówności ras.
S. był prezesem powiatowego Związku Oficerów Rezerwy w Przemyślu (w maju 1938 brał udział w organizowaniu ogólnopolskiego Zjazdu tego Związku we Lwowie), Federacji Polskich Związków Obrońców Ojczyzny w Przemyślu (1933–4), Jarosławskiego Klubu Jeździeckiego i przemyskiego oddziału Polskiego Czerwonego Krzyża, wiceprezesem Tow. Przyjaciół Związku Strzeleckiego. Był członkiem Tow. Geograficznego we Lwowie.
Po wybuchu drugiej wojny światowej Sapiehowie opuścili we wrześniu 1939 Krasiczyn przed wkroczeniem tam Armii Czerwonej i niebawem zamieszkali w Lipowicy pod Przemyślem. Dn. 7 XI 1939 S. został aresztowany i osadzony w więzieniu w Rzeszowie (wedle wspomnień Alfreda Potockiego był tam nieźle traktowany); zwolniono go w czerwcu 1940. Sapiehowie mieszkali głównie w Hołubli kolo Krasiczyna, częściowo także w Wapowcach. Po wyjściu z więzienia w r. 1940 S. rozpoczął działalność konspiracyjną jako łącznik Związku Walki Zbrojnej, zaprzysiężony do Armii Krajowej (AK) w r. 1943. W czasie akcji «Burza» S. miał być przydzielony jako rotmistrz do sztabu 24. Dyw. Piechoty AK. Dn. 23 VIII 1944 został ciężko ranny w nogę w czasie ofensywy sowieckiej, kiedy usiłował dostać się do Krakowa, by zgodnie z obietnicą oddać swój samochód dla potrzeb AK. Odwieziony do szpitala w Rzeszowie, przeszedł amputację nogi i tam zmarł 27 IX 1944. Pochowany został na cmentarzu w Łętowni (pow. przemyski). Był odznaczony (poza wymienionymi orderami austriackimi) Krzyżem Walecznych (za kampanię 1920 r.).
Z małżeństwa z Katarzyną z Potockich (ur. 1890) S. dzieci nie miał. Po wojnie wdowa pracowała w Polskim Czerwonym Krzyżu w Przemyślu do r. 1947, następnie wyjechała do Konga i zamieszkała w Ngesho, a w r. 1962 przeniosła się do Belgii.
Portret S-y w mundurze ułańskim, przez Kazimierza (?) Pochwalskiego, 1922 (reprod. w: Krzeczunowicz K., Leon Sapieha 1883–1944, Londyn 1967); Fot. w: Sapieha L., Lasy Ituri, tenże, Wulkany Kivu; – Album-Skorowidz Senatu i Sejmu 1935–40, s. 95, 160 (fot.); Słabczyńscy W. i T., Słownik podróżników polskich, W. 1992; Zieleniewski, Sejm i Senat 1935–40, s. 239 (fot.); Labarre de Raillicourt D., Histoire des Sapieha, Paris 1970 (fot. przed s. 127); Rocznik oficerski, W. 1923, 1924; Rocznik oficerski rezerw. Ministerstwo Spraw Wojskowych, W. 1934 s. 119, 1033; – Chojnowski A., Piłsudczycy u władzy. Dzieje Bezpartyjnego Bloku Współpracy z Rządem, Wr. 1986; Gałka B. W., Działalność konserwatywnych ziemian w Sejmie i Senacie II Rzeczypospolitej, „Dzieje Najnowsze” R. 24: 1992; Krzeczunowicz K., Leon Sapieha 1883–1944, Londyn 1967 (liczne fot.); tenże, Ostatnia kampania konna, Londyn 1971; tenże, Ułani Księcia Józefa. Historia 8 Pułku Ułanów Ks. Józefa Poniatowskiego 1784–1945, Londyn 1960 s. 154, 160, 161, 194, 213, 240, 311 (fot. na tablicy pamiątkowej oficerów posiadających odznakę pułkową 1918–1921 – między s. 240 a 241); Pamiętnik jubileuszowy konwiktu chyrowskiego 1886–1911, Przemyśl 1911 s. 121; Roszkowski W., Gospodarcza rola większej prywatnej własności ziemskiej w Polsce 1918–1939, W. 1986 s. 361; Szafar T., Odkrycie Afryki. Cztery tysiąclecia eksploracji Czarnego Lądu, W. 1974 s. 323–4; [Szczepański J. A.] Szcz. J. A., Pierwsza polska wyprawa w Mufumbiro (Afryka Wschodnia), „Taternik” R. 30: 1948 s. 62–3; Śmigielski T., Zarys historii wojennej 8-go pułku ułanów Ks. Józefa Poniatowskiego, W. 1929 s. 28; Zlat M., Zamek w Krasiczynie, w: Studia renesansowe, Wr. 1963 III s. 77–9; – Potocki A., Master of Lancut, London 1961; Spraw. stenogr. Sejmu 1935–8 (posiedzenia: 4 X 1935, 1 XII 1936, 22 II, 24 II 1937, 13 I, 1 II, 11 II, 15 II, 22 II, 18 III 1938); Sprawozdanie z działalności Federacji Polskich Związków Obrońców Ojczyzny za czas od dnia 1 grudnia 1933 r. do dnia 31 grudnia 1934 r., W. 1935 s. 120; toż za czas od dnia 1 stycznia 1935 r., do dnia 31 grudnia 1937 r., W. 1938 s. 160; Sprawozdanie z działalności Zarządu Głównego Ligi Morskiej i Kolonialnej 1 I 1937 – 1 I 1939, W. 1939 s. 7, 10; 31. Sprawozdanie c. k. Wyższej Szkoły Realnej we Lwowie za r. szk. 1903, Lw. 1903 s. 76; Żółtowski M., Tarcza Rolanda, Kr. 1989 (dotyczy żony S-y); – Mater. Red. PSB: Skorowidz Sapiehów, oprac. przez Eustachego S. Sapiehę; – Informacje Jerzego Radomskiego z W.
Alina Szklarska-Lohmannowa