Rettel Leonard, pseud. i krypt.: L. R., L. R.-L., Słowianin, J. Zam., Jan Zamostowski (1811–1885), belwederczyk, emigrant, pisarz i tłumacz. Ur. 6 XI w Podhajcach.
R. kształcił się w Liceum Warszawskim. W jesieni 1830 zapisał się na Wydział Prawa i Administracji Uniw. Warsz. We wrześniu t. r. zorganizował jedno z trzech kół spiskowych utworzonych na Uniw. Warsz. Następnie należał do sprzysiężenia Piotra Wysockiego. Dn. 29 XI 1830 w mieszkaniu R-a zebrali się cywilni uczestnicy przygotowywanego ataku na Belweder, by o godz. 16-tej wyruszyć – razem z nim – do Lasku Łazienkowskiego. Tutaj R. włączony został do grupy spiskowców, która przez tereny ogrodu Belwederskiego miała zaatakować siedzibę ks. Konstantego od tyłu, lecz napotkawszy na wysoki taras nie zdołała wtargnąć do pałacu, poprzestając na ostrzelaniu jego okien. R. uczestniczył w dalszych wypadkach Nocy Listopadowej, w tym również pod Arsenałem. Po utworzeniu Tow. Patriotycznego stał się jednym z wybitniejszych jego członków. W ślad za przyjęciem przez ogólne zebranie w dn. 7 II 1831 projektu utworzenia oddziału wojskowego klubu pod nazwą Tow. Partyzantów Polskich, R. zaciągnął się na ochotnika do niego i już 11 II z rozkazu gen. Stanisława Klickiego, w składzie 25-osobowej grupy dowodzonej przez Ksawerego Bronikowskiego, wymaszerował z Warszawy, udając się do korpusu gen. Józefa Dwernickiego. Był w bitwie stoczonej 19 II pod Nową Wsią. Powrócił jednak niebawem do Warszawy i wstąpił do służby wojskowej jako prosty żołnierz w nowo sformowanym 20 p. piechoty liniowej. Z pułkiem tym R. bił się 9 IV pod Liwem, uczestnicząc w walkach o przeprawę przez rzekę Liwiec; odznaczył się w boju, za co otrzymał 17 IV Krzyż Srebrny Virtuti Militari. Dn. 26 V walczył pod Ostrołęką. Służąc nadal w swoim pułku R. doszedł do stopnia kapitana. Z korpusem gen. Girolamo Ramorina przeszedł granicę austriacką, szybko jednak opuścił Galicję i pośpieszył do Francji, dokąd przybył 9 XI 1831 otrzymując skierowanie do Besançon. Zaocznie został skazany na karę śmierci przez Najwyższy Sąd Kryminalny w Warszawie.
Wkrótce R. przeniósł się do Paryża, w Paryżu znalazł się w kręgach bliskich Joachimowi Lelewelowi i wiosną 1832 przyłączył się do Komitetu Narodowego Polskiego. Wg zamierzeń Lelewela miał zająć się historią powstania, co zrealizował znacznie później pisząc przedmowę do „Pamiętnika o powstaniu 29 listopada 1830 r.” P. Wysockiego (wydanego przez Władysława Mickiewicza, Paryż 1867 I). Był jednym z pierwszych członków Tow. Demokratycznego Polskiego (TDP) i sygnatariuszem aktu jego założenia (17 III 1832). Z powodu akcji przeciw formowaniu przez Józefa Bema legionu w Portugalii (spalenie odezw Bema na zebraniu przy ul. Taranne), został R. w lipcu 1833 wydalony z Paryża. Zamieszkał w Angers razem z Hieronimem Kajsiewiczem, także zmuszonym opuścić stolicę. Tam obracał się w kręgu uczniów Félicité Roberta de Lamennais’ego i należał do tamtejszego Tow. Literackiego. R. i Kajsiewicz wydawali swe poezje tłumaczone na język francuski w piśmie „La Gerbe” i mimo trudnych warunków finansowych prowadzili życie światowe. Mickiewicz i inni przyjaciele wspomagali ich czasem, przysyłając pieniądze. W końcu 1835 r. R. wraz z Kajsiewiczcm i Ch. Montalembertem odbył rekolekcje w opactwie benedyktyńskim w Solesmes. Stamtąd pojechał do Brukseli, by w r. 1836 powrócić do Paryża. Był nadal czynnym członkiem TDP, ale również utrzymywał bliskie stosunki z Mickiewiczem, Bohdanem Jańskim, przyjaźnił się z Janem Koźmianem. Zajmował się głównie publicystyką.
Od r. 1841 R. stał się wyznawcą Andrzeja Towiańskiego, choć nigdy nie był fanatykiem głoszonych przez mistrza zasad. Nie zaprzestał pisania, wbrew wymaganiom stawianym wyznawcom towianizmu. Publikował tylko pod pseudonimami. Na skutek związania się z kołem Towiańskiego, 30 VII 1842 wyrokiem sądu braterskiego został skreślony z listy członków TDP. Nazwisko jego natomiast figurowało pod różnymi pismami ogłaszanymi przez towiańczyków jak list do ministra spraw wewnętrznych Ch. Duchâtela z 7 VIII 1842, protestujący przeciw wydaleniu Towiańskiego z Paryża, czy akt potępiający apostazję Teofila Mirskiego (27 III 1843). Po rozłamie w Kole w r. 1846 R. pozostał wierny Towiańskiemu. Brał udział (1847) w przygotowaniu do druku 1 tomu prelekcji Mickiewicza w Collège de France. W r. 1848 sprzeciwił się wyjazdowi Mickiewicza do Rzymu. W październiku 1852 wyjechał do Szwajcarii, aby zobaczyć się z Towiańskim. W r. 1863 był w Hiszpanii agentem Rządu Narodowego. Od r. 1864 mieszkał stale w Paryżu. Po śmierci Mickiewicza czuwał nad jego spuścizną literacką. W l. 1864–9 prowadził w Czytelni Polskiej wykłady z literatury polskiej organizowane przez Tow. Pomocy Naukowej. Spotkał się z krytyką, że w wykładach tych zbyt ulegał towianizmowi. W r. 1867 był zakonspirowanym współpracownikiem Zygmunta Miłkowskiego w redagowanej przezeń „Niepodległości”. Był też długoletnim wykładowcą w Instytucie Panien w Hotelu Lambert. Zarabiał również dawaniem lekcji języka niemieckiego. Od r. 1870 był członkiem Tow. Historyczno-Literackiego w Paryżu. W r. 1880 uczestniczył w obchodach 50-lecia powstania listopadowego urządzonych we Lwowie; podczas obchodu 52 rocznicy wygłosił patriotyczną mowę w Sali Reduty w Paryżu.
Pierwsze utwory poetyckie R-a ukazały się w r. 1830 w warszawskich czasopismach: „Pamiętnik dla Płci Pięknej” i „Motyl”. W r. 1831 na łamach „Pisma TDP” opublikował rozprawę pt. Nieprzyjaciele nasi. I. Austria; wydawnictwo rozpowszechnione było w ośrodkach konspiracyjnych w Król. Pol. Należał do redakcji „Pielgrzyma Polskiego” i „Demokraty Polskiego”. Spod jego pióra wyszły m. in. artykuły: O literaturze emigracyjnej, O Beniowskim Słowackiego („Demokrata Pol.” 1841 oddz. 4), Rzut oka na dotychczasowe dzieje emigracji („Noworocznik Demokr.” 1842). Należy przypuszczać, że był także autorem cyklu artykułów Myśl demokratyczna, ogłoszonych w „Demokracie Polskim” (1843). Od r. 1839 pisywał w „Pszonce” L. Zienkowicza, gdzie ogłosił m. in. artykuł pt. Trzeci Maj i demokrata (1841 t. 3) oraz trawestację przekładu A. Mickiewicza z Dantego – Ugolino. Wstęp do komedii nieludzkiej. Zajmował się także tłumaczeniem z literatury hiszpańskiej. W r. 1842 opublikował w „Dzienniku Domowym” (nr 10) „Cyda” G. de Castro. W l. 50-tych ogłosił kilka przekładów dramatów hiszpańskich w „Gazecie Warszawskiej” i „Gazecie Polskiej”. W okresie 1855–62 pisywał do „Gazety Warszawskiej” korespondencje z Paryża i przeglądy literatury zagranicznej (np. Literatura dramatyczna hiszpańska, 1858–9), a po r. 1864 prowadził w „Gazecie Polskiej” stałą rubrykę pt. Kronika paryska. W kraju ceniono R-a jako publicystę o szerokiej wiedzy i dobrym piórze. Dzięki J. Koźmianowi był korespondentem „Kuriera Poznańskiego”. Wydrukował tam też przekład powieści norweskiej pisarki M. Torreson. Współpracę z tym pismem musiał jednak przerwać z powodu swych demokratycznych przekonań. W r. 1860 ukazał się w Wilnie przekład R-a pracy Ignacego Domeyki z obszernym wstępem R-a Araukania i jej mieszkańcy. Wspomnienie z podróży po południowych prowincjach Rzeczypospolitej Chilijskiej. Przełożył także opublikowany w r. 1867 francuski wybór z „Literatury słowiańskiej” Mickiewicza pt. „Historia Polski w głównych jej zarysach” (Paryż 1871) oraz artykuły Mickiewicza z „La Tribune des Peuples” w 6 tomie paryskiego wydania „Dzieł” poety (1880) i kilka jego drobnych utworów francuskich w tomie 5 tejże edycji; wydał nadto Mickiewicza „Pierwsze wieki historii polskiej” (Paryż 1868). R. był autorem wielu życiorysów zmarłych emigrantów, publikowanych w „Rocznikach Towarzystwa Historyczno-Literackiego w Paryżu”. Napisał wspomnienie o Mickiewiczu (opublikowane w całości dopiero przez S. Kawyna w r. 1957). Oprócz pisarstwa publicystycznego zajmował się R. także historią. Był współautorem dużej pracy o Henryku Walezym ogłoszonej przez E. V. H. de Noailles (Henri de Valois et la Pologne en 1572, Paryż 1867 I–III); zbierał do niej materiały i opracował przypisy. W związku z wykładami w Tow. Pomocy Naukowej wydał pracę cenioną przez historyków pt. Cyryl i Metody. Streszczenie najnowszych poszukiwań (Paryż 187I).
W r. 1872 R. ożenił się z Natalią z Loewenhardtów. Po śmierci żony, zmarłej na skutek wypadku w r. 1880, zamieszkał w Zakładzie Św. Kazimierza. W l. 1884–5 otrzymywał zapomogi z fundacji Pelagii Russanowskiej. Zmarł 21 III 1885 w Paryżu i pochowany został w grobie zbiorowym na cmentarzu Montparnasse.
W małżeństwie z N. Loewenhardtówną miał R. syna i córkę.
Portret wg litografii Villaina, reprod. w: Sokołowski A., Dzieje porozbiorowe narodu polskiego ilustrowane, W. [b. r. w.] II cz. 2; – Nowy Korbut, IX (bibliogr.); Bibliogr. historii Pol. XIX w., II cz. 3; Literatura pol. Enc.; W. Enc. Powsz. (PWN); Gerber, Studenci Uniw. Warsz. (bibliogr.); Straszewicz J., Les Polonais et les Polonaises de la révolution du 29 novembre 1830, Paris 1832; Tyrowicz, Tow. Demokr. Pol. (bibliogr.); Bartkowski J. i in., Spis Polaków zmarłych w Emigracji od roku 1831, w: Mater. do biogr., geneal. i herald. pol., VII/VIII; Krawiec L., Lista członków TDP, tamże, I; Lista imienna tułaczów polskich przystępujących do zgromadzeń ogólnych i do Komitetu Narodowego Polskiego w Paryżu (lista 1 do 3), Paryż 1832–3; Księga Pamiątkowa w 50-letnią rocznicę powstania 1830, zawierająca spis imienny dowódców i sztabsoficerów, tudzież oficerów, podoficerów i żołnierzy armii polskiej w tymże roku krzyżem wojskowym Virtuti Militari ozdobionych, Lw. 1881; Lewak A., Katalog Muzeum A. Mickiewicza w Paryżu, Kr. 1931; Więckowska H., Zbiory Batignolskie, W. 1933; – Barszczewska-Krupa A., Generacja powstańcza 1830–1831, Ł. 1985; taż, Reforma czy rewolucja, Ł. 1979; Dzieje Uniwersytetu Warszawskiego 1807–1915, W. 1981; Ekielski J., Fundacja Pelagii Russanowskiej, Miejsce Piastowe 1931 s. 103, 134; Florkowska-Frančić H., Działalność emigracyjna Agatona Gillera po powstaniu styczniowym, W. 1985; Gadon, Emigracja pol., II; tenże, Z życia Polaków we Francji, Paryż 1883; Gruss N., Szkoła Polska w Paryżu, W. 1962; Kaczkowski J., Konfiskaty na ziemiach polskich pod zaborem rosyjskim…, W. 1918 s. 293; Kalembka S., L. Rettel, „Zesz. Prasoznawcze” 1972 nr 4 s. 94; tenże, Prasa demokratyczna Wielkiej Emigracji, Tor. 1977; Kamiński A., Polskie związki młodzieży (1804–1831), W. 1963; Kawyn S., Praca L. Rettla o A. Mickiewiczu, „Prace Polon.”, S. 13, 1957 s. 175–82; Lipkowski J., Groby polskie w Paryżu i okolicy, „Roczn. Tow. Pol.-Liter.-Artyst. w Paryżu” 1911–12; Makowiecka S., Po drogach polsko-hiszpańskich, Kr. 1984; Oppman E., Warszawskie Towarzystwo Patriotyczne, W. 1937; Powstanie listopadowe 1830–1831, W. 1980 s. 58 (podob.); Straszewska M., Życie literackie Wielkiej Emigracji we Francji. 1831–1840, W. 1970; Sudolski Z., Mickiewiczowskie wspominki, „Roczn. Tow. Liter. im. A. Mickiewicza” R. 8: 1973; Tokarz W., Sprzysiężenie Wysockiego i noc listopadowa, W.–Kr. 1925; – Adama Mickiewicza wspomnienia i myśli, Zebrał i oprac. S. Pigoń, W. 1958; Akt oskarżenia w sprawie przeciwko osobom oddanym przez Najwyższy Sąd Kryminalny w Królestwie Polskim…, W. 1834 s. 63 (konkluzje s. 17); Barzykowski S., Historia powstania listopadowego, P. 1883 I; Giller A., Weterani Powstania Listopadowego, w: Wieniec pamiątkowy półwiekowej rocznicy powstania listopadowego, Rapperswil 1881 III s. 95–108; Goszczyński S., Dziennik Sprawy Bożej, W. 1984 I–II; tenże, Listy 1823–1875, Kr. 1937; Hertz P., Zbiór poetów polskich XIX w., W. 1961 Ks. 2, W. 1975 Ks. 6; Kronika życia i twórczości Mickiewicza, Oprac. M. Dernałowicz, Od Dziadów cz. III do „Pana Tadeusza”, W. 1966; toż, Oprac. Z. Makowiecka, Mickiewicz w Collège de France, W. 1968; toż, Oprac. K. Kostenicz, Legion włoski i „Trybuna Ludów”, W. 1969; toż, Oprac. Z. Makowiecka, Brat Adam, W. 1975; Krosnowski, Almanach hist., I–III; Mickiewicz A., Dzieła, Wyd. Narod., Kr. 1954–5 XIV–XV, Listy, Cz. 2–3; [Miłkowski Z.] Jeż T. T., Od kolebki przez życie, Kr. 1937 III; tenże, Sylwety emigracyjne, Lw. 1904; Mochnacki M., Powstanie narodu polskiego w r. 1830 i 1831, W. 1984 II; Norwid C., Pisma wszystkie, Wyd. J. W. Gomulicki, W. 1971–6 IX–XI; Rewolucyjna konspiracja w Król. Pol.; – „Dzien. Narod.” 1843 nr 105; „Głos Wolny” 1869 nr 210; „Kalendarz Pielgrzymstwa Pol.” 1840 s. 14; „Kron. Emigracji Pol.” 1834 s. 82; „Kron. Rodzinna” 1885 s. 256 (nekrolog); „Kur. Paryski” 1882 nr 31; „Kur. Pol. w Paryżu” 1884 nr 8, 1885 nr 32, 1887 nr 75; „Noworocznik Demokr.” 1843 s. 198; „Rzeczpospolita Pol.” 1869/70 s. 40, 74; „Tyg. Powsz.” 1885 nr 21 (nekrolog pióra W. Korotyńskiego); – B. Czart.: rkp. Ew. 1624, Ew. 3074, 5300; B. PAN w Kr.: rkp. 1836 k. 384–385, rkp. 2210 t. 7, 11; B. Pol. w Paryżu: Papiery Emigrantów 443.
Barbara Konarska