Starzeński Leopold Ludwik (1787–1860), ziemianin, członek Sejmu Stanowego.
Ur. wg Jerzego S. Dunin-Borkowskiego 27 VIII w Psarach, prawdopodobnie w pow. rohatyńskim, ponieważ Psary w Łęczyckiem należały do Ignacego Starzyńskiego, który nie był spokrewniony ze S-m; pochodził z rodziny, która od r. 1780 posiadała austriacki tytuł hrabiowski. S. był synem Stanisława Ludwika (1761–1812), star. mogielnickiego, właściciela m.in. Mogielnicy, Romanówki, Chmielówki, Ditkowic i Mszańca w pow. trembowelskim oraz Czyżowa i Snowicza w pow. złoczowskim, członka Sejmu Stanowego z grona magnatów, zajmującego się literaturą (pisał poezje i tłumaczył utwory obcych autorów, wszystkie te prace zaginęły), oraz Pelagii z Bąkowskich (1766–1842), córki Mateusza, stolnika i chorążego trembowelskiego, damy Krzyża Gwiaździstego, założycielki Tow. Dobroczynności we Lwowie. S. był wnukiem Macieja Maurycego (zob.), bratankiem Michała Hieronima (zob.), stryjecznym bratem Michała (zob.).
Wg Aleksandra Fredry był S. żołnierzem napoleońskim, ale nie znamy przebiegu jego służby wojskowej; zapewne z chwilą wkroczenia do Galicji w r. 1809 armii Ks. Warsz., S. tak jak jego starszy brat Leonard (zginął w lipcu t.r. w walkach pod Tarnopolem), wstąpił do formowanego przez Adama Potockiego 11. p. ułanów Ks. Warsz. (wg T. Żychlińskiego wymieniany często i tylko z nazwiska kapitan Starzeński to S., w rzeczywistości był nim por. Jerzy Starzeński, który 22 V 1809 na czele 5. p. jazdy wjechał do Lwowa; później, w 11. p. ułanów awansował do stopnia kapitana). Po klęsce Napoleona i śmierci ojca, S. osiadł z pierwszą żoną w odziedziczonej Mogielnicy.
Po wybuchu powstania listopadowego, S. wszedł w maju 1831 do powstałego we Lwowie Komitetu Polskiego złożonego z przedstawicieli ziemian galicyjskich z Ksawerym Krasickim na czele; celem Komitetu było zbieranie środków finansowych, wysyłanie do Król. Pol. ochotników, broni i koni oraz pozyskiwanie Austrii dla powstania. Po klęsce powstania Komitet działał dalej jako instytucja charytatywna, udzielająca pomocy powstańcom, którzy szukali schronienia w Galicji albo mieli zamiar emigrować na Zachód Europy (w opiekowaniu się rannymi pomagała wtedy Marianna Turkułł, która została potem drugą żoną S-ego). W maju 1833, wraz z bratem stryjecznym Maciejem Starzeńskim z Augustowskiego, przybył S. do Lwowa na spotkanie z grupą ziemian galicyjskich współpracujących ze stronnictwem Adama Jerzego Czartoryskiego. Działający w Paryżu Związek Jedności Narodowej planował wybór S-ego, obok Krasickiego jako naczelnika, oraz Izydora Pietruskiego, Seweryna Fredry i Kajetana Rulikowskiego, jako członków, do galicyjskiej rady prowincjonalnej Związku. Po spotkaniach ziemian z emisariuszem Czartoryskiego, Józefem Świrskim w maju i czerwcu t.r. S. nie wszedł jednak do rady, a w lipcu, po wyjeździe Świrskiego ze Lwowa, zakończyła się też efemeryczna działalność Związku w Galicji.
W r. 1833, wraz ze stryjecznym bratem Michałem Starzeńskim (zob.), należał S. do grona 35 ziemian, bezskutecznie zabiegających o utworzenie galicyjskiego tow. rolniczego. Dn. 9 I 1834 został członkiem Stanów Galicyjskich z grona magnatów; ponownie wszedł do Sejmu 10 IX 1839, ale nie uczestniczył aktywnie w jego pracach. W l. czterdziestych i pięćdziesiątych poświęcił się gospodarowaniu w swych majątkach. Poza Mogielnicą był w Galicji właścicielem kilku wsi: w r. 1838 należały do niego Kutyszcze (pow. brodzki), po r. 1840 Dobromirka (pow. zbaraski) i Tudorów (pow. husiatyński, od r. 1856 właścicielem był jego syn, Józef), w l. pięćdziesiątych Baczowa, Podusielna i Przybyń (pow. brzeżański) oraz Chmielówka, Romanówka, Ditkowice i Mszaniec (pow. trembowelski). Jako przedstawiciel cyrkułu tarnopolskiego został wybrany w r. 1845 przez Sejm Stanowy do 18-osobowej komisji mającej przygotować projekt uregulowania włościańskich ksiąg gruntowych.
Od 30 VI 1846 był S. członkiem powstałego rok wcześniej Galicyjskiego Tow. Gospodarskiego (GTG); wypowiadał się wielokrotnie na jego posiedzeniach, publikując czasem te wystąpienia w „Rozprawach c.k. Galicyjskiego Tow. Gospodarskiego”, m.in. o zwalczaniu zarazy kartoflanej powodującej klęskę głodu w Galicji (1847), czy o wykorzystaniu soli dla poprawy hodowli bydła (1850). W r. 1848 w „Tygodniku Rolniczo-Przemysłowym” ogłosił artykuł o uprawie kukurydzy – Nowe doświadczenie pokazuje, że uprawa kukurydzy może u nas wszędzie być zaprowadzoną (nr 11) oraz o unowocześnianiu zaprzęgów wozowych – Myśli o poprawieniu wozów (nr 14). W czasie Wiosny Ludów został wraz z synem Józefem i zięciem, Erazmem Korytowskim, a także Kazimierzem Grocholskim i Janem Fedorowiczem, wybrany na członka obwodowej Rady Narodowej w Tarnopolu; «wszystko ludzie rozumni, zapaleni patrioci» napisał o nich Adolf Wybranowski. Dn. 8 XI 1848 dla zapoznania się z przebiegiem lwowskich wypadków z 1 na 2 XI t.r., przybył S. do Lwowa; namawiał Aleksandra Batowskiego, przewodniczącego Centralnej Rady Narodowej, do przeniesienia Rady do miejscowości nieobjętej stanem oblężenia, najlepiej do Złoczowa. W r.n. wraz z innymi ziemianami galicyjskimi, założył fundusz emerytalny dla gen. Józefa Dwernickiego, przybyłego z emigracji do Galicji.
Po uwłaszczeniu chłopów w Galicji w r. 1848 rozwinął S. produkcję gorzelniczą; uważał potem, że dzięki niej uratował swój majątek przed bankructwem. W r. 1853 uczestniczył z ramienia GTG w organizowaniu wystawy owiec, koni i narzędzi rolniczych w Tarnopolu; podczas tej ekspozycji (26–28 VII) był członkiem jury (wyróżnienie otrzymała jego druga żona, prezentująca bydło rogate z Ditkowic). W lutym 1854 GTG wybrało S-ego wraz z Walerianem Krzeczunowiczem do komisji oceniającej jakość zboża z ubiegłorocznego zbioru. S. cieszył się autorytetem wśród szlachty, należał do ludzi «kierujących opinią, bez ich rady okolica nic nie robiła» (Wybranowski). W l. pięćdziesiątych był też S. czynny w życiu kulturalnym Lwowa: pełnił funkcję kuratora honorowego Tow. Muzycznego, należał w r. 1859 do tamtejszego Verband zur Beförderung der Kunst (Związku Popierania Sztuki). S. zmarł 19 III 1860 we Lwowie.
S. był dwukrotnie żonaty; 18 V 1809 poślubił w Jaśniszczach (pow. brodzki) Marię (Mariannę) Teklę z Czosnowskich (1788–1831), córkę Szymona, cześnika winnickiego, właściciela Kutyszcz, a w r. 1839 Marię (Mariannę) Karolinę z Turkułłów (1797–1859). Z pierwszego małżeństwa miał syna Józefa Stanisława i córkę Malwinę Kazimierę (1809–1894), żonę Erazma Korytowskiego (1870), dziedzica Płotyczy w Galicji, matkę Juliusza (zob.).
Józef Stanisław Henryk (9 III 1810 – 29 XI 1865), był w powstaniu listopadowym oficerem legii nadwiślańskiej i walczył pod Ostrołęką, od r. 1843 należał do galicyjskiego Sejmu Stanowego z grona magnatów, był członkiem Tow. Muzycznego we Lwowie. Odziedziczył Mogielnicę, Tudorów i Majdan; w r. 1858 przyczynił się do ufundowania w Mogielnicy kościoła p. wezw. św. Józefa. Z małżeństwa w r. 1834 z Anielą Julią z Gromnickich h. Prawdzic (1817–1838), córką Jana (zm. 1833), marszałka szlachty pow. trembowelskiego, dziedziczką dóbr Jajkowce i Baczów, miał syna Leopolda Eugeniusza (zob.). Z drugiego małżeństwa (26 XI 1842) z Ernestyną z Kickich (15 II 1820 – 14 XII 1883), córką Franciszka, podpułkownika wojsk napoleońskich, prezeską Tow. Dobroczynności we Lwowie, tłumaczem literatury francuskiej, autorką komedii i powieści (niezachowane), zaprzyjaźnioną z rodziną Aleksandra Fredry, miał syna Edmunda Józefa Justyna (ur. 26 IX 1845 we Lw. – zm. 25 VII 1900 w Nauheim), który odziedziczył Mogielnicę, a następnie, porzuciwszy administrację majątków rodzinnych, zamieszkał w Kołomyi. Był w l. 1867–83 członkiem wydz. Rady Powiatowej w Trembowli, w r. 1894 członkiem Rady Powiatowej w Kołomyi, dyrektorem tamtejszej kasy oszczędnościowej oraz kuratorem Szkoły Garncarskiej, działaczem GTG we Lwowie i Tow. Tatrzańskiego w Krakowie. Zajmował się amatorsko archeologią, m.in. w r. 1878 badał kurhany koło Mogielnicy (opis poszukiwań i znalezisk pozostawił w rękopisie). Był zamiłowanym zbieraczem dzieł sztuki oraz właścicielem archiwum i biblioteki, liczącej ponad 4 tys. woluminów. Za namową m.in. Józefa Ignacego Kraszewskiego i Augusta Cieszkowskiego założył w Kołomyi w r. 1892 prywatne «Muzeum Starzeńskiego z Pokucia» (nazywane później Muz. Pokuckim im. Starzeńskich); oprócz biblioteki i archiwum znajdowały się tam wykopaliska przedhistoryczne z ziem polskich, kolekcja polskich monet i medali, zbiory etnograficzne, zabytki starożytne rzymskie i egipskie, zbrojownia oraz zbiory przyrodnicze. Wbrew zamierzeniom Starzeńskiego nie stało się Muzeum centrum życia umysłowego w Kołomyi i z powodu braku zainteresowania zamknięto je na kilka lat; otwarte ponownie w r. 1913 zostało splądrowane w r. 1915 przez wojska rosyjskie. Edmund Józef Justyn Starzeński ożeniony był od r. 1868 z Pauliną z Heydlów (1 I 1849 – 5 II 1876), córką barona Henryka Heydla, z którą miał synów Adama Edwarda Stanisława (zob.) i Józefa Ernesta Leopolda (1869–1940), jezuitę; powtórnie ożenił się w r. 1881 z córką aptekarza i dyrektora kasy oszczędnościowej w Kołomyi Bronisławą Sidorowiczówną (ur. 1855), która na rzecz Tow. Szkoły Ludowej (TSL) przekazała pałac z ogrodem wartości 60 tys. koron; później Polski Dom TSL został nazwany imieniem Edmunda i Bronisławy Starzeńskich.
Pol. Enc. Szlach., XI; – Boniecki, VII 108 (Gromniccy); Borkowski, Almanach; Mater. do biogr., geneal. i herald. pol., VII 316; Poczet szlachty galicyjskiej i bukowińskiej, Lw. 1857; Zamoyski A., The Noble House of Starzeński, London 1997; Żychliński, VII 237–8; – Słown. Geogr. (Jajkowce, Mogilnica , Romanówka, Tudorów); – Gadon L., Emigracja polska, Kr. 1901 II; Łoziński B., Szkice z historii Galicji w XIX wieku, Lw. 1913; Stolarczyk M., Działalność lwowskiej Centralnej Rady Narodowej, Rzeszów 1994; Ślusarek K., Uwłaszczenie chłopów w Galicji Zachodniej, Kr. 2002; – Czynności Sejmu w Królestwach Galicji i Lodomerii w dniu 10 września 1839 rozpoczętego…, Lemberg 1842; Szematyzmy Król. Galicji, 1838–60; – Batowski A., Diariusz wypadków 1848 roku, Wyd. M. Tyrowicz, Wr. 1974; Fredro A., Korespondencja, w: Pisma wszystkie, Oprac. K. Czajkowska, S. Pigoń, W. 1976 XIV; tenże, Trzy po trzy, w: Pisma wszystkie, Oprac. S. Pigoń, Kr. 1968 XIII cz. 1; Kręcina J., Relacja Józefa Marchockiego o działalności oddziału Piotra Strzyżewskiego w kampanii galicyjskiej 1809 r., „Roczn. B. PAN w Kr.” R. 22: 1977 s. 19 (dot. Leonarda Starzeńskiego); Wybranowski A., Ongi w dworach i dworkach szlacheckich, W. 1901 s. 19, 73; – „Rozpr. c.k. Galicyjskiego Tow. Gospodarskiego” T. 8: 1850 s. 78, T. 10: 1851 s. 49, 55, T. 14: 1853 s. 208, T. 15: 1854 s. 91–100, 146, 151, T. 16: 1854 s. 31–2, T. 28: 1861 s. 17; – B. Nauk. PAU i PAN w Kr.: rkp. 9698, 9718.
Bibliogr. dot. Józefa Starzeńskiego i jego syna Edmunda: Fot. Pauliny z Heydlów Starzeńskiej w B. Jag., sygn. IF 2823 t. 30; – Kresy Wschodnie dawnej Rzeczypospolitej. Katalog pocztówek, Oprac. M. Celikowa i in., W. 2001; – Błaszczyk L. T., Życie muzyczne Lwowa w XIX wieku, „Przegl. Wschodni” T. 1: 1991 z. 4 s. 713 (dot. Józefa Starzeńskiego); Dybiec J., Mecenat naukowy i oświatowy w Galicji 1860–1918, Wr. 1981; Muzeum huculskie w Kołomyi, „Tyg. Ilustr.” 1903 nr 14 s. 274–5; Siwak M., O zbiorach archeologicznych, numizmatycznych i archiwalnych w b. Muzeum Pokuckiem im. Starzeńskich w Kołomyi, w: Sprawozdanie Dyrekcji c.k. I Wyższego Gimnazjum w Kołomyi za rok szkolny 1901, Kołomyja 1901 s. 3–51; – Arch. Nauki PAN i PAU w Kr.: Zespół PAU KSG 664/1893, 1053/1893; Arch. Prow. Mpol. Tow. Jezusowego w Kr.: sygn. 1335 (dot. Józefa Starzeńskiego, jezuity); B. Ossol.: rkp. 2758, 7494/I; – Informacje Agnieszki Biedrzyckiej z Kr. na temat napisów na grobowcu Starzeńskich w Mogielnicy.
Tomasz Kargol i Elżbieta Orman-Michta