Leszek Czarny (ur. między 1240 a 1242, zm. 1288), książę łęczycki, sieradzki, krakowski i sandomierski. Ur. 30 IX jako najstarszy syn Kazimierza, ks. kujawsko-łęczyckiego (zob.), i Konstancji, córki Henryka Pobożnego, ks. śląskiego i krakowskiego (zob.). Po śmierci matki (21 II 1257) towarzyszył ojcu wraz z młodszym bratem Ziemomysłem (Siemomysłem) w objeździe części ziemi lubawskiej i zrzekł się wraz z nimi praw do tego terytorium na rzecz biskupstwa w Chełmży (16 IX 1257), lecz powtórne małżeństwo ojca (ok. poł. 1257) z Eufrozyną, córką Kazimierza I, ks. opolskiego i raciborskiego, wprowadziło ochłodzenie stosunków. Próbowali więc pozyskać L-ka przeciw ojcu: stryj Ziemowit, ks. mazowiecki, Bolesław Pobożny, ks. wielkopolski, Bolesław Wstydliwy, ks. krakowsko-sandomierski, lecz w krytycznym momencie ich najazdu na dzielnicę Kazimierza (październik 1259) L. stanął przy ojcu, ten zaś wydzielił mu we władanie księstwo łęczyckie (1260), zamienione później lub ograniczone do księstwa sieradzkiego (ok. 1263); część historyków przyjmuje, że L. dobił się udzielnego księstwa łęczyckiego drogą buntu przeciw ojcu. L. pojął za żonę (1256) Gryfinę (zob.), córkę Rościsława, ks. halickiego i czernihowskiego, bana Maczwy Serbskiej i Sławonii, oraz królewny węgierskiej Anny, siostry Kingi (zob. Kunegunda). Małżeństwo pozostało bezdzietne, mimo leczenia przez sławnego lekarza Mikołaja z Polski, dominikanina, a Gryfina czasowo rozchodziła się z mężem (1271–4). Być może, że małżeństwo to wiązało się już z planami Wstydliwego, by uczynić L-ka swym następcą.
Krótkie rządy w dzielnicy łęczyckiej, a dłuższe w księstwie sieradzkim, wykorzystał L. dla popierania rozwoju gospodarki: budowa młynów, dróg i mostów, karczowanie lasów, porządkowanie tytułów własności, zakładanie wsi na prawie czynszowym, nadawanie przywilejów miastom, jak Radomsko, Wolborz, Warta. Zaprzyjaźniony z Bolesławami: Pobożnym, ks. wielkopolskim, i Wstydliwym, reprezentował wraz z nimi prowęgierski, antyczeski kierunek polityczny. Posłał też Wstydliwemu posiłki zbrojne na wojnę z Henrykiem IV, ks. wrocławskim, stronnikiem króla czeskiego Przemysła Ottokara II (czerwiec 1271), oraz z Władysławem, ks. opolskim (1273). Pogłębiło to rozdźwięki z Gryfiną, której siostra Kunegunda poślubiła Przemysła Ottokara II (1261), brat zaś Bela był przez tegoż króla właśnie forsowany (1272) na tron węgierski. Po paru latach zresztą zmienił wraz z obu Bolesławami tę orientację. Dzięki poparciu sprzymierzeńców oraz bpa kujawskiego Wolimira mógł L. wykorzystać bunt rycerstwa przeciw swemu młodszemu bratu Ziemomysłowi, ks. kujawskiemu, by przejściowo opanować Kujawy (1273?), skąd zresztą wycofał się (arbitraż Przemysła II i układ w Lądzie, 1278).
Niebawem (7 XII 1279) zmarł bezpotomnie Bolesław Wstydliwy, wyznaczywszy swym następcą L-ka, co potwierdziła elekcja rycerstwa. Cenny i zaszczytny spadek nie był łatwy do utrzymania. Lew, ks. halicki, mąż siostry Kingi, pretendujący do tegoż spadku, zyskawszy zgodę i posiłki Nogaja krymskiego, a także Włodzimierza i Mścisława książąt łuckich oraz Jadźwingów, ruszył przez Wisłę pod Sandomierzem (luty 1280) utartym szlakiem na Koprzywnicę. Przeciwdziałanie L-ka było błyskawiczne. Rzucił na Lwa wyborową konnicę pod dowództwem kaszt. krakowskiego Warsza, wojewodów Piotra krakowskiego i Janusza sandomierskiego, która zaskoczyła i rozbiła napastników pod wsią Goźlice (23 II 1280); w dwa tygodnie zaś później osobiście poprowadził zebraną przez siebie główną armię na wyprawę odwetową w głąb ziem ruskich (spalenie Przeworska, okolic Brześcia, podejście pod Lwów). Nie brakło trudności wewnętrznych. L. zakwestionował ogromny stan posiadania księżnej wdowy Kingi, a także jej fundację klasztoru klarysek w Sączu (późniejszym Starym), mimo że zrazu (8 VII 1280), pod naciskiem legata papieskiego Filipa (przebywającego na Węgrzech), zatwierdził tę darowiznę. To doprowadziło do ostrego zatargu także z bpem krakowskim Pawłem z Przemankowa. W tymże czasie L. podjął zbrojną wyprawę na księstwo wrocławskie (1281) w obronie uwięzionego podstępnie przez Henryka Probusa młodego Przemysława II, ks. wielkopolskiego, musiał uśmierzać bunt Sandomierzan pod wodzą wojewody Janusza i odpierać zakusy kandydata buntowników, a swego stryjecznego brata, Konrada, ks. czerskiego, na Sandomierz i Radom (1282, zapewne sierpień – początek września), w czym dopomógł mu dywersyjny najazd na księstwo czerskie dokonany przez ks. mazowieckiego Bolesława, sprzymierzeńca L-ka.
Przede wszystkim zaś musiał L. borykać się z groźnymi, zaskakującymi najazdami rabunkowymi Jadźwingów na ziemię lubelską (sierpień 1282) i Litwinów (może za poduszczeniem ks. Konrada) na całą Sandomierszczyznę (wrzesień–październik 1282). L. rozgromił tak skutecznie Jadźwingów u przeprawy przez Narew na północ od Drohiczyna, że odtąd zaginął o nich słuch. Litwinom odbił jeńców i łup w ziemi łukowskiej koło wsi Równe (Rowiny?), gdzie zręcznie zastosował tatarski manewr pozorowanej ucieczki, po czym błyskawicznie wrócił do Krakowa, zanim Henryk IV Probus zdołał rozwinąć swój najazd na ziemię krakowską. Teraz L. zwrócił się przeciw bpowi Pawłowi, który ostentacyjnie stawał po stronie Kingi w sporze z księciem (1280–1), kazał uwięzić Pawła (na przełomie 1282–3) i osadzić w Sieradzu. Ściągnął tym na siebie ostrą interwencję papieża Marcina IV (10 IV 1283). Stanowisko swe starał się L. umocnić, zacieśniając stosunki z Przemysłem II wielkopolskim (zjazd w Sieradzu 19 II 1284), ale bpa Pawła musiał uwolnić i zobowiązał się wypłacić mu odszkodowanie (ugoda 8 XII 1284, zmodyfikowana 30 XI 1286).
Zaledwie L. odparł w sojuszu z Bolesławem, ks. mazowieckim, i Władysławem Łokietkiem, ks. brzesko-kujawskim, ponowny najazd Litwinów na ziemię lubelską (marzec 1285), gdy wybuchł przeciw niemu groźny bunt rycerstwa. Biskup Paweł w buncie osobiście raczej nie uczestniczył (tak przyjmują, wbrew Długoszowi, Karasiewicz i Włodarski). Buntownicy i ich kandydat Konrad, ks. czerski, zajęli Kraków, lecz nie zdobyli zamku bronionego przez ks. Gryfinę i mieszczan krakowskich. L. nadciągnął szybko z posiłkami węgierskimi i rozgromił przeciwników pod Bogucicami nad rzeką Rabą (11 km na północ od Bochni, 3 V 1285). Przywódcy buntu: Janusz, wówczas kaszt. krakowski, Żegota, woj. krakowski, Otto, woj. sandomierski, i Marek, kaszt. sandomierski, stracili swe urzędy, które L. oddał swym stronnikom: Sułkowi z Niedźwiedzia, Piotrowi Bogorii, Piotrowi Boksie i Mikołajowi Strzegomi. Popierające go wiernie miasta, z Krakowem i Sandomierzem na czele, wynagrodził L. przywilejami (wolność celna dla Krakowa 1288, lokowanie na prawie czynszowym Sandomierza 1286, Buska 1287), a przede wszystkim zezwolił nowocześnie je ufortyfikować. (Zapewne wówczas powstał «prebarbakan» krakowski, mniejszy i różny kształtem od zachowanego). Podjął też wyprawę odwetową na dzielnicę dokuczliwego rywala, ks. czerskiego Konrada, zakończoną bez sukcesów (1286 lub 1287).
Wobec trzeciego najazdu Tatarów (początek grudnia 1287 – początek lutego 1288) zastosował L. z powodzeniem wypróbowany niedawno na Węgrzech (1284–5) system obrony oparty na silnie umocnionych miastach. Ani chan Telebuga nie zdołał zdobyć Sandomierza ani Nogaj Krakowa (nadciągnął tam 25 XII 1287). Próbował L. nękać najeźdźców konnicą, nie dał się wciągnąć w walną bitwę, lecz wycofał się doliną Dunajca na Węgry, gdzie wsparł go Jerzy z Sovaru. Nie zapobiegł jednak zniszczeniu kraju i stratom obliczanym na ok. 15% ludności, spotęgowanym głodem i zarazą. Zmarł L. 30 IX 1288, pogrzebany w kościele Dominikanów w Krakowie. Nie jest pewne, czy przekazał po sobie układem tron krakowski Henrykowi IV Probusowi, co byłoby świadomym aktem zmierzającym ku przezwyciężeniu rozdrobnienia dzielnicowego. Ukrócając w ciężkich zmaganiach samowolę grupy możnowładców, wciągając do współdziałania politycznego szerokie warstwy drobnego rycerstwa oraz mieszczaństwo, popierając rozwój gospodarki, przyczyniał się niewątpliwie do budowania elementów przyszłej zjednoczonej monarchii stanowej z oparciem o dzielnicę krakowsko-sandomierską i sieradzką. Piękna jego pieczęć, unikatowa w przedstawieniu księcia klęczącego przed św. Stanisławem, może świadczyć, że nieobca była L-kowi legenda św. Stanisława, propagująca dążenia zjednoczeniowe.
L. jest bohaterem powieści J. I. Kraszewskiego pt. „Syn Jazdona” (1890).
Balzer, Genealogia; Dworzaczek, Genealogia; – Arnold S., Terytoria plemienne w ustroju administracyjnym Polski Piastowskiej (w. XII–XIII), Prace Kom. dla Atlasu Hist. Polski, Kr. 1927 z. 2; Baszkiewicz J., Powstanie zjednoczonego państwa polskiego, na przełomie XIII i XIV w., W. 1954; Długopolski E., Władysław Łokietek, Wr. 1951; Grodecki R., Dzieje polityczne Śląska do r. 1290, w: Historia Śląska, PAU I; Jasiński K., Porozumienie kujawsko-pomorskie w r. 1280, „Zap. Hist.” T. 21: 1955 z. 3–4; Karasiewicz W., Paweł z Przemankowa, „Nasza Przeszłość” T. 9: 1959; Karwasińska J., Polityczna rola biskupa Wolimira, Włocławek 1929, odb. z „Ateneum Kapł.” z. 140; taż, Sąsiedztwo kujawsko-krzyżackie, W. 1927; Krakowski S., Obrona pogranicza wschodniego Małopolski za Leszka Czarnego, Zesz. Nauk. Uniw. Łódz., S. 1: Nauki Human.-Społ. Historia, Z. 15, Ł. 1960 s. 97–114; tenże, Polska w walce z najazdami tatarskimi w XIII w., W. 1956; Mitkowski J., Kancelaria Kazimierza Konradowica, Wr.–W.–Kr. 1968; tenże, Początki klasztoru cystersów w Sulejowie, P. 1949; Muczkowski J., Dawne warownie krakowskie, „Roczn. Krak.” T. 13: 1911; Niwiński M., Wójtostwo krakowskie, Kr. 1938; Piekarczyk S., Studia z dziejów miast polskich w XIII i XIV w., W. 1955; Rutkowska-Płachcińska A., Sądeczyzna w XIII i XIV wieku, Wr. 1961; Rybarski A., Udział Toporczyków w uwięzieniu biskupa krakowskiego, „Kwart. Hist.” R. 26: 1912; Świszczowski S., Gródek i mury miejskie, „Roczn. Krak.” T. 32: 1950; Wdowiszewski Z., Ród Bogoriów w wiekach średnich, „Roczn. Pol. Tow. Herald.” T. 9: 1928–9 [druk.] 1930; Włodarski B., Polityczna rola biskupów krakowskich w XIII wieku, „Nasza Przeszłość” T. 27: 1967 s. 48–56; tenże, Polska i Czechy, Lw. 1931; tenże, Rywalizacja o ziemie pruskie, „Roczn. Hist. Tow. Nauk. w Tor.” 1958; tenże, Udział Rusi halicko-włodzimierskiej w walce książąt na Mazowszu, w: Wieki średnie, W. 1962; Zajączkowski S., Studia nad terytorialnym formowaniem ziemi łęczyckiej i sieradzkiej, Ł. 1951; – Cod. Pol., I–III; Długosz, Historia, II; Dokumenty kuj. i maz.; Kod. katedry krak., I; Kod. m. Kr., I; Kod. mogilski; Kod. Mpol., I–II; Kod. tyniecki; Kod. Wpol., I–II; Kronika wielkopolska, W. 1965; Latopis hipacki, w: Polnoe sobr. russ. letopisej, Pet. 1908 II; Mon. Pol. Hist., I–VI; Schles. Reg.; Urk.-buch. d. Bisthums Culm; Zbiór dokumentów mpol., cz. 1.
Józef Mitkowski