Pułaski Ludomił (1871–1953), ziemianin, senator RP. Ur. 3 I w Warszawie, był synem Ludomiła Henryka (1828–1899), właściciela Grzymiszewa i Piorunowa w Kaliskiem, oraz Zofii z Lesznowskich (1848–1912), córki Ludwika (zob.). Wywodził się z tej linii rodziny, która po powstaniu listopadowym przeniosła się do Królestwa z Galicji zachodniej; był bratankiem Czesława, uczestnika powstania styczniowego, i Mieczysława, właściciela Siąszyc. Ojciec P-ego po upadku powstania styczniowego przez rok przebywał na emigracji w Paryżu.

P. uczył się w domu, w IV Gimnazjum w Warszawie oraz w gimnazjum filologicznym w Kaliszu, gdzie zlożył maturę. Studia wyższe w Politechnice w Rydze (1889–95) ukończył ze stopniem agronoma. Należał w tym czasie do korporacji «Arkonia», w ostatnim roku przynależności czynnej był jej prezesem. Z arkońskiej właśnie inspiracji wyniósł P. program pracy społecznej, zwłaszcza oświatowej. Praktykę rolniczą odbył, dostawszy w zarząd rodzinny Piorunów. Po śmierci swego ojca został zgodnie uznany za najzdolniejszego z rodzeństwa, toteż spłacając brata starszego, Aleksandra, oraz młodszych, Tadeusza i Ludwika, w r. 1900 objął majątek Grzymiszew. Tr. ożenił się z Wandą Czarnowską, córką Józefa i swej ciotecznej siostry Marii z Kozarskich. Dał się poznać jako dobry organizator: w r. 1905 należał do założycieli szkoły handlowej w Koninie (której następnie przez lat dwanaście patronował); na pierwszym posiedzeniu Rady Głównej powołanego do życia (11 III 1907) przy jego udziale Centralnego Tow. Rolniczego (CTR) wszedł do jego Komitetu; po r. 1905 popierał czynnie działalność ks. Wacława Blizińskiego w Liskowie, łożąc m. in. na tutejszą szkołę rolniczo-mleczarską, z ramienia CTR opiekował się ogólnokształcącą szkołą w Popowie, przeznaczoną dla mniejszej własności ziemskiej. Współdziałała z nim na rzecz Liskowa jego druga (od r. 1913) żona, Helena z Montwiłłów, wdowa po bracie P-ego, Aleksandrze. W r. 1909 został prezesem kaliskiego Gubernialnego Tow. Rolniczego i pracował na tym stanowisku do pierwszej wojny światowej. Pod jej koniec należał P. do organizatorów Związku Ziemian w Warszawie. W r. 1917 został wybrany na pierwszego prezesa jego Rady i pełnił swą funkcję przez dwa lata. Był zdecydowanym przeciwnikiem odłączenia (1920) Kółek Rolniczych od CTR, w którego władzach zasiadał aż do jego decentralizacji. Serdeczne stosunki łączyły P-ego zwłaszcza z Marianem Kiniorskim.

W Polsce niepodległej został P. w r. 1918 pierwszym starostą powiatu konińsko-słupeckiego. W czasie wojny 1920 r. stanął na czele Komitetu Obrony Państwa tegoż rejonu; m. in. zorganizował szpitale w Uniejowie oraz w Koninie, gdzie jego córka została sanitariuszką. W wyborach do Senatu RP w listopadzie 1922 uzyskał mandat z woj. łódzkiego z listy nr 8 Związku Ludowo-Narodowego (ZLN). Pracował tu przez całą kadencję (do r. 1926), czynny zwłaszcza w Komisjach (Administracyjnej i Skarbowo-Budżetowej). Zabierał głos i podczas posiedzeń ogólnych, m. in. jako sprawozdawca projektu ustawy o organizacji urzędów ochrony lasów (25 VI 1924), w dyskusji nad ustawą o monopolu spirytusowym (26 VII 1924), przy krytyce budżetu Min. Rolnictwa (29 VII 1924), podczas debaty o wykonaniu reformy rolnej (18 IX 1925). W sprawie ostatniej opowiedział się jako rzecznik parcelacji dobrowolnej, która by w miejsce jątrzenia «nienawiści klasowej» wprowadzała zasadę «wzajemnych ustępstw dla dobra Polski». Przez cały czas należąc do dwudziestodziewięcioosobowego w Senacie Klubu Związku Ludowo-Narodowego, głosował zawsze solidarnie; po raz ostatni był wymieniony 28 IX 1926, gdy po zamachu majowym marszałka J. Piłsudskiego sprzeciwiał się uchwaleniu prowizorium budżetowego dla nowego rządu. Odtąd pozostawał też w opozycji politycznej. Uczestniczył w zebraniach w Warszawie u ks. Seweryna Czetwertyńskiego (zaprzyjaźnionego od czasów ryskich), należał do wiernych stronników Romana Dmowskiego (który bywał w Grzymiszewie). Nie zaprzestał działać w organizacjach zawodowych: był prezesem Rady Wojewódzkiej Okręgowych Tow. Rolniczych w Łodzi, delegatem Zarządu Głównego Związku Ziemian na zjazdy Rady Naczelnej Organizacji Ziemiańskich, brał czynny udział w pracach Związku Właścicieli Lasów Prywatnych; należał do organizatorów (wraz ze swym szwagrem Wojciechem Wyganowskim) «Ogniska Kultury Rolnej» w Kościelcu i został jego prezesem. Zawsze w bliskich stosunkach z biskupami włocławskimi (Stanisławem Zdzitowieckim i Karolem Mieczysławem Radońskim), darzony przyjaźnią prymasa Augusta Hlonda – po r. 1931 poświęcał się też P. pracy we władzach Akcji Katolickiej; papież Pius XI nadał mu godność swego szambelana.

Przez czterdzieści lat zarządzania Grzymiszewem (do wybuchu wojny 1939 r.), P. majątek zagospodarował i uprzemysłowił wzorowo, umiejąc ciągnąć duże (zwłaszcza przed r. 1918) zyski z tartaku; z czasem założył gospodarstwo rybne. Znacznie powiększył odziedziczony majątek, który wg obliczeń dla r. 1922 należał do pięciuset najzamożniejszych w Polsce dóbr ziemiańskich. Nie chcąc dzielić Grzymiszewa, dokupił jako przyszły posag swej córki najpierw część (do spółki ze swym bratem Ludwikiem) sąsiadujących lasów Chylina, następnie w Kutnowskiem majątek Imielno. Był też P. zamiłowanym leśnikiem. Po bankructwie Siąszyc M. Pułaskiego trafiła do Grzymiszewa część tamtejszej biblioteki, m. in. fragmenty księgozbioru po bibliofilu Tomaszu Zielińskim. We wrześniu 1939 Niemcy aresztowali P-ego i wkrótce potem pozwolili mu wyjechać do tzw. Generalnej Guberni, lecz bez prawa powrotu do domu i zabrania czegokolwiek. Lata okupacji spędził P. w Warszawie oraz jako administrator majątku Pawłowice w Sochaczewskiem. Zimą 1945 został aresztowany przez władze bezpieczeństwa i uwięziony w Piotrkowie Trybunalskim wraz ze swym bratem Tadeuszem; trwało to stosunkowo niedługo. Do Grzymiszewa nigdy już nie dojechał. Dwór tamtejszy (budowany przez J. Hussa) został ze szczętem spalony podczas działań wojennych 1945 r. Część cennej biblioteki uratował gorzelany K. Krakowiak, wszystko inne przepadło. P. pracował m. in. krótko jako administrator tartaku pod Strzelcami Krajeńskimi; po r. 1948 już pracy znaleźć nie zdołał. Zamieszkał wówczas we Wrocławiu, gdzie się uprzednio osiedlili jego syn i córka. Jak świadczy korespondencja P-ego z Kazimierzem Fudakowskim z r. 1952 – zamierzał P. napisać pamiętniki, czego jednak uczynić nie zdążył. Zmarł nagle, na serce, 24 V 1953 we Wrocławiu i został pochowany na Osobowicach, później nastąpiło przeniesienie zwłok do kaplicy rodzinnej w Grzymiszewie.

Z pierwszego małżeństwa z Wandą z Czarnowskich (1878–1906) zostawił P. syna Ludomiła (ur. 1902) oraz córkę Marię (1901–1965), od r. 1929 za Janem Biernackim z Woli Wężykowej w Łaskowskiem; druga jego żona, Helena z Montwiłłów, 1. v. Aleksandrowa Pułaska, zmarła wraz z dzieckiem przy porodzie w r. 1915. Z Lucyny Kozickiej miał P. syna naturalnego Jerzego (ur. 1926).

Bracia P-ego: Aleksander, właściciel Lubiatowa w Piotrkowskiem, żonaty był dwukrotnie: z Marią Suffczyńską i z Heleną Montwiłłówną; Tadeusz, właściciel Dąbrowy Wielkiej w Sieradzkiem, był m. in. posłem na Sejm Ustawodawczy RP (bezżenny); Ludwik, żonaty z Janiną Janta-Połczyńską odziedziczył Piorunów i dokupił większość Chylina po swoim ciotecznym dziadzie Józefie Łaszczyńskim, czynny był w lokalnych organizacjach ziemiańskich.

Portret P-ego malowany przez Kazimierza Pułaskiego w posiadaniu rodziny; – Mościcki – Dzwonkowski, Parlament RP 1919–27; Słown. Geogr., (Grzymiszew); Rzepeccy, Sejm i Senat 1922–7, s. 430 (fot), 432, 537, 538; Uruski; Roszkowski W., Lista największych właścicieli ziemskich w Polsce w r. 1922, „Przegl. Hist.” T. 74: 1983 s. 294; – [Fayard J. A.] Armiński St., Histoire de la révolution polonaise..., Wyd. 2., Paris 1866 s. 454–5 (dotyczy Czesława Pułaskiego); Księga pamiątkowa „Arkonii” 1879–9/V–1929, W. 1929; Księga pamiątkowa stulecia „Arkonii” 1879–1979, Londyn 1981; Socha J., Konińsko-Słupeckie Okręgowe Towarzystwo Rolnicze w latach 1906–1918, „Roczn. Koniński” R. 4: 1978; tenże, Konińsko-Słupeckie Okręgowe Towarzystwo Rolnicze w latach 1918–1929, tamże R. 8: 1980; Vir, Uroczystości Liskowskie, „Gaz. Kaliska” 1920 nr 130–2; – Kossak Z., Dziedzictwo, W. 1961–4 cz. 1–2 (występuje tu rodzina Mieczysława Pułaskiego z Siąszyc); Spraw. stenogr. Senatu 1922–7; Zawidzki J., Wspomnienia, W. 1934 s. 118 (fot. P-ego w prezydium Arkonii w r. akad. 1892/3), 122–3; – „Kur. Warsz.” 1937 nr z 13 i 15 VI (list otwarty P-ego do prałata Blizińskiego); „Ziemianin” 1917 z. 1 s. 33, 1918 z. 1 s. 20; – AAN: Zespół Centralnego Towarzystwa Rolniczego (Protokóły posiedzeń Rady Głównej CTR), Akta Kursów w Liskowie, Biuro Rejestracji Strat Wojennych (Konin 1916), Szkoła Rolnicza w Popowie; Arch. Państw. w Koninie: Zespół Starostwo Powiatowe Konińskie 1918–39; B. Ossol.: Fudakowski K.. Wspomnienia. Lata 1892–1932, 1955 (rkp.), sygn. 131 158/II, Zdzienicki J., Wizerunki wybitnych rolników (rkp.), sygn. 14120; B. Publ. w W.: rkp. 3099/12 (Listy z Grzymiszewa Jadwigi Lesznowskiej do Aleksandra Rembowskiego, 1897 r.); Kuria Biskupia we Włocławku: Bliziński J., Wspomnienia z mego życia i pracy (rkp.); Paraf. Rzymskokatol. w Grzymiszewie: Testimonium mortis 1954/24; – Metryki, Akta Heroldii, papiery rodzinne – w posiadaniu prywatnym; – Informacje Ludomiła Pułaskiego jun., Janiny z Wyganowskich Łempickiej.

Na podstawie materiałów dostarczonych przez Andrzeja Biernackiego oprac. Red.