Różycki Ludomir Aleksander (1883–1953), kompozytor. Ur. 18 IX w Warszawie (posługiwał się fałszywą metryką, sporządzoną w okresie studiów dla uchronienia się od służby w armii rosyjskiej z datą ur. 6 XI 1884). Był synem Aleksandra (1845–1914), muzyka, profesora Konserwatorium Warsz., i Anny z Mańkowskich. Ojciec R-ego nie zrobił kariery pianistycznej; był natomiast jednym z najwybitniejszych pedagogów gry fortepianowej. Wydał m. in. „Etiudy melodyjne dla początkujących”, „Nową szkołę na fortepian”, „ABC-Elementarną szkołę na fortepian” i opracowaną z Antonim Rutkowskim „Szkołę techniki fortepianowej”.
Początki muzycznego wykształcenia R. odebrał pod kierunkiem ojca i Jadwigi Prószyńskiej; później zaś kształcił się w Konserwatorium Warszawskim; profesorami jego byli Aleksander Michałowski (fortepian) oraz Zygmunt Noskowski (kompozycja). Zadebiutował jako twórca scherzem orkiestrowym Stańczyk (op. 1), wykonanym 26 II 1904 pod dyrekcją Emila Młynarskiego w Filharmonii Warszawskiej. Wiosną 1904 r. ukończył konserwatorium ze złotym medalem za Balladę na fortepian i orkiestrę (op. 2). We wrześniu t. r. wyjechał z listami polecającymi od E. Młynarskiego do E. Humperdincka i R. Straussa do Berlina na studia w Królewskiej Akademii Muzycznej. Powstały tam m. in. poematy symfoniczne Bolesław Śmiały i Pan Twardowski (zaginiony) oraz Sonata wiolonczelowa a-moll. W r. 1905 R. z Grzegorzem Fitelbergiem, Mieczysławem Karłowiczem, Karolem Szymanowskim i Apolinarym Szelutą, przy finansowym poparciu księcia Władysława Lubomirskiego, założyli Spółkę Nakładową Młodych Kompozytorów Polskich (Vereinsverlag Jung-Polnischer Komponisten) z siedzibą w Berlinie. Jej zadaniem było wydawanie i propagowanie nowej muzyki polskiej. Grupa zyskała wkrótce miano «Młodej Polski w muzyce». Lato 1905 spędził R. w willi Witkiewiczów w Zakopanem. Skomponował tam trzy utwory fortepianowe oraz cykl pieśni do słów Tadeusza Micińskiego. Jesienią t. r. (po zawarciu 14 X ślubu ze śpiewaczką Stefanią Mławską) przerwał naukę w Akademii, ale nadal pobierał lekcje u Humperdincka. Henryk Neuhaus, który obok G. Fitelberga, K. Szymanowskiego, Adolfa Chybińskiego, M. Karłowicza i wielu innych muzyków bywał w mieszkaniu Różyckich, pisał 23 II 1906 do rodziców: «Różycki mieszka sobie z żoną w Berlinie i pisze dużo i kiepsko. Jest teraz przygnębiony, bo po niedobrych recenzjach ojciec nie chce mu już przysyłać pieniędzy».
Pierwszym miejscem samodzielnej pracy stał się dla R-ego Lwów, gdzie po udanych występach, zaproponowano mu stanowisko profesora wyższej klasy fortepianu w Konserwatorium Muzycznym oraz dyrygenta w operze. Z dn. 1 XI 1908 podjął R. pracę pedagogiczną w Konserwatorium. We Lwowie skomponował, rozpoczętą jeszcze w czasie berlińskich studiów, pierwszą swoją operę Bolesław Śmiały wg dramatu Stanisława Wyspiańskiego (prapremiera 11 II 1909) oraz poematy symfoniczne Mona Liza Gioconda i Anhelli (wykonany w r. 1910 w ramach uroczystości z okazji 100-lecia urodzin Juliusza Słowackiego w Teatrze Skarbkowskim we Lwowie), Warszawianka (zaginiony), i Król Kofetua (wg noweli czeskiego pisarza J. Zeyera). Za ten ostatni poemat otrzymał w r. 1912 I nagrodę na konkursie kompozytorskim, zorganizowanym z okazji 10-lecia istnienia Filharmonii Warszawskiej.
Po 4 latach pracy we Lwowie R. przeniósł się w r. 1912 do Warszawy, gdzie zajął się przede wszystkim twórczością operową. Dn. 26 X 1912 Teatr Wielki w Warszawie wystawił operę fantastyczną R-ego pt. Meduza (od tego czasu nie wznawiana). Wiosną 1913 wyjechał wraz z rodziną na dłuższy czas do Berlina, skąd odbył jeszcze podróż do Włoch i Francji. W tym bardzo płodnym okresie (w którym twórczego rozmachu R-ego nie osłabił wybuch pierwszej wojny światowej) powstały m. in. utwory kameralne, jak: Rapsodia na skrzypce, wiolonczelę i fortepian, Kwartet smyczkowy d-moll (1916), Kwintet fortepianowy c-moll (1913), Koncert fortepianowy g-moll (1918) oraz najwybitniejsze zapewne operowe dzieło R-ego Eros i Psyche, któremu za libretto posłużył skrócony nieco dramat Jerzego Żuławskiego pod tym samym tytułem. Prapremiera odbyła się (w wersji niemieckojęzycznej) 10 III 1917 we Wrocławiu; opera odniosła wielki sukces, później z dużym powodzeniem była wystawiana w wielu teatrach niemieckich (w Mannheimie, Bremie, Stuttgarcie). Pierwsze wystawienie opery w Polsce 20 III 1918 w Teatrze Wielkim w Warszawie przyniosło R-emu zachwyty publiczności i krytyki. W 1919 powrócił R. z rodziną już na stałe do Warszawy. Zachęcony przez E. Młynarskiego napisał dla Opery Warszawskiej balet fantastyczny wg powieści J. I. Kraszewskiego Pan Twardowski (całość wyd. Wilhelm Hansen Edition w Kopenhadze). Wystawiony 9 V 1921 balet ten zdobył ogromną popularność i stał się jednym z najbardziej kasowych przedstawień w Teatrze Wielkim w Warszawie. «Figurował na afiszu w ciągu szeregu miesięcy i lat po 2 do 3 razy tygodniowo, dając kompozytorowi dochód poważny i dość stały» (K. Wiłkomirski). W r. 1929 Pan Twardowski pojawił się na scenie po raz trzechsetny. Poza Warszawą był wystawiany w Kopenhadze (1924) i Pradze (1925). Był to okres największego powodzenia twórczości R-ego. Zdaniem Janusza Cegiełły rola R-ego w historii muzyki polskiej należy do epoki Młodej Polski, «to co stworzył po wojnie (pierwszej wojnie światowej), chociaż przyniosło mu największe sukcesy (Pan Twardowski) nie było już niczym nowym». Pogląd ten podziela również Kazimierz Wiłkomirski, który uważa, że najlepsze utwory R-ego pochodzą z wczesnego okresu jego twórczości.
W r. 1923 (8 VI) w Teatrze Wielkim w Warszawie odbyła się prapremiera kolejnej opery R-ego Casanova, którą dyrygował Artur Rodziński. Podobnie jak Eros i Psyche, Casanova podbił sceny operowe w Polsce i zagranicą (Lwów – 1926, Katowice – 1927, Poznań – 1928, Belgrad – 1932, Antwerpia – 1933, Bratysława – 1934). Również w Warszawie (30 I 1927) została wystawiona opera Beatrix Cenci wg dramatu Juliusza Słowackiego. Nie cieszyła się taką popularnością jak poprzednie (była tylko raz wystawiona w 1935 r. w Poznaniu). W czasie pobytu w Wiedniu w l. 1929–30, gdzie mieszkał w pałacu Schönbrunn skomponował R. operę filmową Młyn diabelski (całość materiału nutowego, którą kompozytor przesłał, przed wybuchem drugiej wojny światowej, do druku firmie Feuchtingera w Stuttgarcie, została przekazana po II wojnie światowej na makulaturę). Prapremiera i jedyna realizacja tej opery odbyła się w Teatrze Wielkim w Poznaniu 21 II 1931. Również w Poznaniu wystawiona została w rok później operetka R-ego Lili chce śpiewać (z niej pochodzi spopularyzowana przez Anielę Szlemińską piosenka Laleczki moje i sny dziecięce). W latach czterdziestych została przerobiona na musical Lili chce śpiewać czyli rozwód przed ślubem.
W okresie międzywojennym R. współpracował z warszawskimi teatrami, podejmując się opracowań ilustracji muzycznych (m. in. do „Fausta” J. W. Goethego, „Irydiona” Z. Krasińskiego). Równocześnie prowadził ożywioną działalność publicystyczną i organizacyjną. Brał udział w założeniu Związku Kompozytorów Polskich, którego został (1926) pierwszym prezesem. Współpracował przy organizowaniu Sekcji Współczesnych Kompozytorów Polskich przy Warszawskim Tow. Muzycznym (był jej wiceprezesem). W r. 1930 został mianowany profesorem Wyższej Szkoły Muzycznej Państwowego Konserwatorium Muzycznego w Warszawie; wykładał do r. 1932. W r. 1930 otrzymał nagrodę państwową za operę Eros i Psyche. W r. 1937 dla nowo powstałego Reprezentacyjnego Baletu Polskiego napisał balet Apollo i dziewczyna, którego prapremiera odbyła się na scenie paryskiego Théâtre Mogador (20 XI – 28 XI 1937). Otrzymał zań od rządu francuskiego złoty medal z dyplomem. W l. trzydziestych rozpoczął też pracę nad operą Pani Walewska, której jednak nie ukończył.
Czas drugiej wojny światowej przeżył R. wraz z rodziną w Warszawie. Nie angażował się w działalność konspiracyjną, brał jednak udział w potajemnych koncertach, występując w roli pianisty lub akompaniatora. Z tych wojennych lat pochodzą poemat symfoniczny Pietà, kantata Dzwony oraz II Koncert fortepianowy (1942) i Koncert skrzypcowy (1944). Po klęsce powstania warszawskiego, w czasie którego spłonęło mieszkanie kompozytora z wieloma cennymi dokumentami i nie wydanymi rękopisami kompozycji, udał się R. wraz z żoną do Krakowa. Dn. 22 XI 1944 odbył się tutaj przy pomocy Bronisława Rutkowskiego tajny koncert kompozytorski R-ego.
Po zakończeniu wojny osiadł R. w Katowicach, obejmując 11 V 1945 stanowisko profesora Konserwatorium Muzycznego. Prowadził zajęcia w zakresie nauki harmonii specjalnej, instrumentacji na orkiestrę symfoniczną i czytania partytur. Od 10 X 1945 do 16 VII 1947 pełnił R. funkcję dziekana Wydz. Teorii, Kompozycji i Dyrygentury w Państwowej Wyższej Szkole Muzycznej w Katowicach. Pracę pedagogiczną przerwał z końcem r. akad. 1947/8, kiedy Ministerstwo Kultury i Sztuki przyznało mu dożywotnią honorową pensję. W r. 1948 otrzymał do użytkowania dla siebie i rodziny 9-pokojową willę – którą nazwał «Pan Twardowski» – w Zachełmiu koło Podgórzyna w pow. jeleniogórskim. W l. 1945–52 R. zajmował się rekonstrukcją spalonych w Warszawie dzieł, m. in. oper Bolesław Śmiały, Casanova i Meduza. Z nowych utworów napisanych po r. 1945 na uwagę zasługuje Polonez uroczysty E-dur (wyd. PWM w Kr. 1950) oraz poematy symfoniczne Pieta. Na zgliszczach Warszawy (druga wersja utworu pod tym samym tytułem, który spłonął w r. 1944) i Warszawa wyzwolona! W styczniu i lutym 1951 urządzono mu jubileusz 50-lecia twórczej działalności. W r. 1952 za całokształt tej działalności otrzymał Nagrodę Państwową I stopnia a jeszcze wcześniej, w kwietniu 1950, Order Sztandaru Pracy I kl. oraz Krzyż Komandorski z gwiazdą Orderu Polonia Restituta (1951), zaś Związek Kompozytorów Polskich nadał mu godność członka honorowego. W okresie międzywojennym (1925) był odznaczony Krzyżem Oficerskim Orderu Polonia Restituta. R. zmarł nagle w Katowicach 1 I 1953. Pochowany został w Alei Zasłużonych cmentarza Komunalnego (dawniej cmentarz Wojskowy) na Powązkach. Przeszedł do historii jako jeden z czołowych przedstawicieli polskiej muzycznej twórczości – najwybitniejszy zapewne po Moniuszce kompozytor operowy oraz twórca polskiego baletu narodowego.
Z małżeństwa ze Stefanią Mławską (zm. 1964), miał córkę Krystynę (1908), zamężną Morawiec.
W r. 1959 powstało w Katowicach Tow. im. Różyckiego, istniejące do r. 1971, które m. in. zorganizowało w r. 1958 Muzeum Pamiątek po kompozytorze w Zachełmiu koło Jeleniej Góry. Towarzystwo przekazało Bibliotece Uniw. Warsz. wiele autografów nutowych, w tym poematów symfonicznych Stańczyk, Król Kofetua oraz Koncert fortepianowy op. 43. Imię Różyckiego otrzymała, m. in. Szkoła Muzyczna w Gliwicach.
Portrety R-ego malowali m. in. Jerzy Hulewicz, Adam Bałabuszyński, Fryderyk Hayder (1945), Vlastimil Hofman (1949) (reprod. w: M. Kamiński, Ludomir Różycki, Bydgoszcz 1987); Rzeźba Maksa Leviego, biust (fot. w: „Ilustr. Kur. Codz.” 1920 dodatek do nr 40); – Hanuszewska M., Schäffer B., Almanach polskich kompozytorów współczesnych, Kr. 1966; Słown. Teatru Pol.; Słown. Muzyków Pol., II (bibliogr.); – Cegiełła J., Dziecko szczęścia. Aleksander Tansman i jego czasy, W. 1986; Grun B., Dzieje operetki, Kr. 1974; Jasiński R., Koniec epoki, W. 1986; tenże, Na przełomie epok, W. 1979; Kamiński M., Ludomir Różycki, Bydgoszcz 1987 (liczne fot., reprod. portretów); Kański J., Ludomir Różycki, Kr. 1955, Wyd. 3. 1985 (fot.); tenże, Poematy symfoniczne L. Różyckiego, „Muzyka” 1971 nr 1; Polska, jej dzieje i kultura, W. 1931 III (fot.); Turska I., „Pan Twardowski” L. Różyckiego, Kr. 1959; Wieniawski A., Ludomir Różycki, W. 1928; – Szymanowski K., Korespondencja, Kr. 1982 I; Troski i spory muzykologii Polskiej 1905–1926. Korespondencja między A. Chybińskim i Z. Jachimeckim, Kr. 1983; Wiłkomirski K., Wspomnienia, Kr. 1971; tenże, Wspomnień ciąg dalszy, Kr. 1980; – „Dzien. Pol. i Dzien. Żołnierza” Londyn 1964 (nekrolog żony); – Pol. Wyd. Muzycz. w Kr.: Arch. A. Chybińskiego (listy R-ego z l. 1906–52) – nie wykorzystane.
Józef Kański