Gumplowicz Ludwik (1838–1909), teoretyk państwa i prawa, socjolog, profesor Uniw. Karola Franciszka w Grazu. Ur. 8 III w Krakowie. Syn Abrahama, kupca i właściciela wypożyczalni książek, i Henryki z Inlenderów. Miał 4 braci i 1 siostrę. Środowisko, w którym wzrastał G., należało do oświeconej i postępowej inteligencji żydowskiej, o silnie rozwiniętym patriotyzmie i przywiązaniu do polskości. G. uczęszczał w l. 1848–57 do Gimnazjum Św. Anny w Krakowie, i tam złożył egzamin dojrzałości. Już w szkole średniej odznaczał się poglądami liberalnymi i wolnomyślnymi, którym pozostał wierny do końca życia. W r. akad. 1857/8 zapisał się na Wydział Prawa i Administracji UJ, gdzie studiował przez trzy lata, przenosząc się na IV rok (1860/1) do Wiednia; tutaj uzyskał absolutorium (30 VI 1861). Po powrocie do Krakowa doktoryzował się w r. 1862 z zakresu prawa cywilnego na UJ na podstawie pracy Zdania ze wszystkich umiejętności prawnych i politycznych (Kr. 1862).
G. należał do utworzonego w r. 1857 samokształceniowego kółka konspiracyjnego razem ze swymi kolegami i przyjaciółmi z ławy gimnazjalnej: M. Bałuckim, M. Bochenkiem, L. Kubalą i A. Szczepańskim. W czasie studiów zbliżył się ponadto do swego rówieśnika (jednak starszego studiami) T. Wojciechowskiego, na którego poglądy naukowe wywarł duży wpływ. Po powrocie z Wiednia rozpoczął działalność publicystyczną, początkowo w lwowskim „Dzienniku Literackim”, który skupiał pisarzy o poglądach liberalnych oraz w organie asymilatorów warszawskich „Jutrzence” (1861–3). Poglądy swe na temat stosunków żydowsko-polskich zamieścił w książce Ośm listów z Wiednia (Kr. 1867). Niektórzy publicyści „Dziennika Literackiego” byli później współpracownikami G-a w czasie redagowania przezeń „Kraju”. Z tego okresu pochodzi charakterystyka G-a, jaką przekazał K. Chłędowski: «G. mały, szczupły, z najeżonymi włosami, czupurny, rozgrzewał się na każdą nową myśl, pisał artykuły dziennikarskie…». W okresie przed powstaniem styczniowym zachował spokój, krytycznie odnosząc się do manifestacji. Wprawdzie niektórzy historycy (Bałaban, Urbach) stwierdzają bezpośredni udział G-a w powstaniu 1863 r., niemniej podaje w wątpliwość te sądy negatywny stosunek G-a do zbrojnej walki, któremu dał wyraz w liście do W. Przybysławskiego (z Krakowa 10 X 1861). Sprawy tej w świetle dostępnych nam źródeł nie da się obecnie rozstrzygnąć definitywnie. Podobnie negatywnie ocenił później wypadki 1905 r. w liście do W. Feldmana (z Grazu 19 IV 1906).
W l. 1868–70 był G. adwokatem, obrońcą w sprawach karnych (m. in. był obrońcą W. Kirchmayera w głośnym procesie krakowskim w r. 1875) oraz zastępcą notariusza. W tym też czasie rozpoczął starania o habilitację z powszechnej historii prawa na UJ. Do podania z 31 I 1868 r. dołączył dwie prace: Wola ostatnia w rozwoju dziejowym i umiejętnym (Kr. 1864) oraz szczególnie cenną, bo opartą o nie wyzyskane do tej pory źródła kahału krakowskiego, Prawodawstwo polskie względem Żydów (Kr. 1867). Wydział Prawa i Administracji UJ odrzucił prośbę G-a, motywując swoją decyzję jakoby brakiem w przedstawionych mu pracach «ścisłości i bezstronności». Niewątpliwie zaważyły tu tendencje antyklerykalne G-a, zawarte zwłaszcza w drugiej jego pracy. Na rekurs G-a Min. Wyznań i Oświaty w Wiedniu odpowiedziało odmownie. G. odczuł bardzo boleśnie tę decyzję i zachował żal do rodzinnego środowiska naukowego.
G. nie załamał się jednak i szukał rekompensaty w pracy polityczno-publicystycznej, znajdując dogodne dla siebie oparcie w powstałym w Krakowie z początkiem 1869 r., a finansowanym przez ks. Adama Sapiehę i dr Sz. Samelsohna, czasopiśmie „Kraj” (nr 1 z 2 III 1869). Na skutek niepowodzeń finansowych i rozbieżności ideowych Sapieha postanowił wycofać się z grona inicjatorów, a wówczas G. 13 X 1869 r. przejął wydawnictwo i redakcję „Kraju”, zmienił i zreorganizował ją oraz wywarł decydujący wpływ na tendencje ideowe pisma, które stało się w l. 1869–74 organem liberalnym i wolnomyślicielskim, a zarazem antyklerykalnym, występującym ostro przeciw konserwatystom. W „Kraju” zabierał G. głos w kwestiach politycznych, społecznych i kulturalnych. Nadawał patriotyczne i niepodległościowe akcenty ideologii pisma, propagując niezależność narodową i kulturalną w ramach federacji. G. brał ponadto czynny udział w sprawach swego rodzinnego miasta; pełnił w l. 1873–5 obowiązki radnego miejskiego, był (od 1870 r.) właścicielem drukarni sprzedanej w maju 1875 r. W. L. Anczycowi. Zarówno wydawnictwo „Kraju”, jak i działalność drukarsko-wydawnicza zakończyły się bankructwem (1874), a brak możliwości pracy naukowej skłoniły go do wyjazdu, wraz z żoną Franciszką z Goldmanów (1839–1909), dwoma synami, Maksymilianem i młodszym Władysławem, z Krakowa do Grazu w r. 1875.
W Grazu rozpoczyna się drugi okres życia G-a, poświęcony wyłącznie nauce. Odtąd przez wiele lat prawie nie opuszczał G. Grazu, pracując bez wytchnienia. 10 IV 1876 r. habilitował się jako docent prywatny ogólnego prawa państwowego i austriackiego prawa administracyjnego przy zorganizowanej w r. 1871 katedrze Prawa Ustrojowego, Historii Statystyki i Administracji. W tym też czasie ochrzcił się jako ewangelik. 21 VII 1882 r. został profesorem nadzwycz., w 1893 profesorem zwycz. prawa państwowego. W r. 1908 przeszedł na emeryturę jako profesor honorowy. W okresie pobytu w Grazu nie zerwał z polskością, dom prowadził po polsku, wychowując synów w języku ojczystym. Utrzymywał kontakt z krajem, przesyłając swoje prace do paru pism warszawskich („Prawda”, „Ateneum”, „Przegląd Filozoficzny”, „Przegląd Historyczny”, „Książka”) i krakowskich („Kronika”, „Krytyka”). Korespondował z przyjaciółmi lat młodzieńczych, Bałuckim i Wojciechowskim, a także z W. Feldmanem, Janem Korwinem Kochanowskim, A. Krausharem, I. Chrzanowskim i A. Niemojewskim. Interesował się żywo zagadnieniami życia bieżącego w Polsce, a w pracy Das Recht der Nationalitäten und Sprachen in Österreich-Ungarn (1879) wystąpił przeciw hegemonii Niemców i bronił praw narodu polskiego do samodzielnego bytu. Otwarcie wystawy gospodarczej i przyjazd cesarza do Lwowa (1894) dały G-owi asumpt do podobnych rozważań na temat warunków rozwoju politycznego i kulturalnego narodu polskiego pozbawionego własnego państwa („Revue Internationale de Sociologie” 1895). Treść wywodów G-a, chociaż utrzymana w granicach lojalności i umiarkowania wobec Austrii, zawierała akcenty patriotyczne i niepodległościowe (artykuł przedrukowany w lwowskim „Przełomie”, 1895). Już jako profesor w Grazu starał się o katedrę we Lwowie, co skutkiem niechętnej G-owi konserwie galicyjskiej zakończyło się fiaskiem. W r. 1899 został członkiem Tow. Ludoznawczego we Lwowie, z którym pozostawał w kontakcie, przesyłając dary w postaci książek. Swą działalnością naukową w Grazu zyskał G. światowy rozgłos. Prace jego ukazywały się głównie w j. niemieckim i polskim, znane były jednak także w licznych tłumaczeniach na j. francuski, angielski, włoski, hiszpański, rumuński, rosyjski, litewski, a nawet japoński. Od momentu powstania w lipcu 1893 r. międzynarodowego Instytutu Socjologicznego w Paryżu był jego członkiem, a w r. 1895 wiceprzewodniczącym. Występował na międzynarodowych kongresach socjologicznych w Paryżu (I. i II. Kongres, 2 X 1894 referat: Un programme de sociologie, 1 X 1895, referat: La famille, sa genèse et son évolution) oraz w Londynie (VI. Kongres 4 VII 1906 referat: Le rôle des luttes sociales dans l’évolution de l’humanité). Współpracował z szeregiem pism niemieckich („Monatsschrift für Soziologie”, „Archiv für Rechts- und Wirtschaftsphilosophie”), francuskich („Annales de l’Institut Internationale de Sociologie”, „Revue International de Sociologie”) i amerykańskich („American Journal of Sociology”), pozostawał w bliskim kontakcie z czołowymi socjologami (odwiedzał go np. Lester Frank Ward). Obchodzone uroczyście w Grazu 70-lecie urodzin G-a (1908), połączone z międzynarodowym zjazdem uczonych, przyniosło bogate pokłosie bibliograficzne.
Wskutek postępującej, a nieuleczalnej choroby (rak języka) oraz cierpień tracącej wzrok żony, postanowił, w tajemnicy przed jedynym żyjącym synem Władysławem (Maksymilian – wskutek zawodu osobistego – odebrał sobie życie w Grazu 28 XI 1897), skrócić sobie i żonie cierpienia, zażywając wraz z nią silną dozę cyjanku potasu, o czym zawiadomił uprzednio policję. Śmierć obojga małżonków nastąpiła 19 VIII 1909 r. Zostali pochowani na cmentarzu ewangelickim Matzleinsdorf we Wiedniu.
Poglądy naukowe G-a skrystalizowały się w okresie 1875–85. Był on przede wszystkim teoretykiem państwa i prawa, a jego system socjologii, będący wynikiem dociekań w zakresie teorii państwa, wpłynął na powstanie szkoły tzw. «socjologicznej teorii państwa». Założeniem filozoficznym G-a w zakresie teorii poznania i teorii bytu był monizm materialistyczny (aczkolwiek nie w pełni konsekwentny, bo z widocznymi wpływami neokantyzmu), metodą poznawczą była «metoda pozytywna» ujmująca empirycznie badaną rzeczywistość w sposób rozwojowy. Z uczonych, którzy wywarli nań najgłębszy wpływ, należy wymienić Adolfa Bastiana (determinizm społeczny, prawa naturalne), Herberta Spencera (monizm materialistyczny, ewolucjonizm, zagadnienie grup społecznych) oraz Karola Darwina (od którego przejął teorię walki jako czynnika rozwoju, jednakże pojętej odmiennie: nie walki jednostek, a grup społecznych). Przedmiotem socjologii, wg G-a, są zjawiska społeczne i prawa społeczne. Zjawiska te istnieją obiektywnie, niezależnie od woli i działania jednostek, a są wynikiem współdziałania dwóch lub więcej grup społecznych. «Podbój, urządzenie państwa, walki ekonomiczne – oto są zjawiska społeczne» (System socyologii, 1887). A wśród praw społecznych najważniejszymi są: prawo przyczynowości, powszechnego rozwoju zjawisk, prawidłowości rozwoju, jego periodyczności, ogólnej celowości, wiecznej tożsamości sił i procesów społecznych, wreszcie prawo równoległości procesów odbywających się równocześnie w różnych punktach świata, wskutek tych samych warunków. G. reprezentował pogląd, że motorem dziejów jest walka grup społecznych wedle jego specyficznej terminologii «ras» (Rasse und Staat, 1875, Der Rassenkampf, 1882), nie negując jednakże istnienia i roli więzi społecznej (syngenizmu). Rozwój ludzkości przebiegał poligenetycznie (od dużej ilości grup do pary ludzkiej). W rozwoju grup można, wg G-a, zaobserwować proces «amalgamacji» polegającej na kształtowaniu się coraz szerszych grup społecznych konsumujących mniejsze: od hordy pierwotnej (nazywanej również «rasa») poprzez plemię, państwo, klasy lub stany, do najwyższej formy – narodu. Podłożem tego procesu są przyczyny ekonomiczne, których konsekwencją jest walka, a jej celem brutalny przymus i wyzysk (w różnorodnej formie) panującej mniejszości nad podbitą większością. Z walki płyną konsekwencje zarówno antropologiczne, jak gospodarcze i kulturalne. Zdaniem G-a, właśnie podział pracy na poddanych i panujących pozwala górnym warstwom społeczeństwa rozwijać kulturę. Istnienie grupy społecznej determinuje istnienie jednostki («jednostka taką jest i tak działa, jaką ją wytworzyła grupa i jakimi wyobrażeniami ją wyposażyła»), a także powstawanie takich zjawisk społecznych (psychicznej natury), jak język, religia, moralność, prawo czy obyczaj. Rozwój historyczny państwa polegał, wg G-a, na przeobrażeniach w stosunku między rządzącymi a rządzonymi. Pierwszym podziałem klasowym było niewolnictwo, później poddaństwo chłopów wobec szlachty w państwie stanowym, jeszcze później nowa rola mieszczaństwa w monarchii absolutnej i w państwie konstytucyjnym wobec sytuacji chłopów i proletariatu. Rewolucja była uprawniona o tyle, o ile siła buntująca się (mniejszość) miała przesłanki objęcia władzy (nad większością, a nie odwrotnie). Stąd też rządy mas były, zdaniem G-a, utopią. G. był apologetą «państwa kulturalnego», jak nazywał monarchię konstytucyjną (Rechtsstaat und Socialismus, 1881, Soziologie und Politik, 1892).
W swej twórczości naukowej nie pominął również G. kwestii historii prawa (wspomniane, i nie przyjęte w Krakowie prace habilitacyjne, wydawnictwa źródeł do historii Żydów w Polsce), zagadnień genezy państwa polskiego (teoria podboju), kwestii istoty i rozwoju historycznego narodu (Das Recht der Nationalitäten, 1879), a także historii socjologii (Ibn Chaldun, 1898), początków socjologii w Polsce (praca o Józefie Supińskim, 1885) czy zagadnień ogólniejszych, jak stosunek historii do socjologii (1899, 1905). Jego śmiałe i oryginalne poglądy natrafiły na żywy oddźwięk, a niekiedy budziły sprzeciw. Poglądy G-a przejęli w swych pracach J. K. Kochanowski, Franz Oppenheimer (w Niemczech), Gustav Ratzenhofer (w Austrii) oraz Franco Savorgnan (we Włoszech). Wpływ jego teorii widocznym był także w twórczości B. Limanowskiego, F. Piekosińskiego, K. Kautsky’ego, Maxa Adlera i H. Cunowa. Grupa socjologów niemieckich (tzw. szkoła frankfurcka) przystąpiła w l. 1926–8 do publikowania pism G-a (Ausgewählte Werke, Bd I–IV) pod red. G. Salomona, świadcząc tym o żywotności i popularności myśli polskiego uczonego.
Reprodukcje portretów i fotografii G-a zamieszczają: Bałaban M., Historia Żydów w Krakowie, Kr. 1936 II 672; Kraushar A., Echa przeszłości, W. 1917 s. 61; Posner S., L. G. 1838–1909, W. 1912; – Bibliogr. Hist. Polski 1815–1914, Tom wstępny, W. 1954; Bystroń J. S., Socjologia, Wyd. 3, W. 1947; Estreicher; Korbut, IV; „Krytyka” 1899–1914, Bibliogr. zawartości, Oprac. W. Suchodolski, Wr. 1953; Suligowski A., Bibliogr. prawnicza pol. XIX i XX w., W. 1911; „Tydzień” 1893–1906, „Na Ziemi Naszej” 1909–1911. Bibliografia zawartości, Oprac. F. Lichodziejewska, A. Radkowska, Wr. 1959; Żebrowski B., L. G. Eine Bio-Bibliogr., Berlin 1926; Bolš. Sov. Enc; Enc. Org.; Enc. Ital.; Enc. Judaica; Ilustr. Enc. Trzaski; Jüd. Lexikon; The Uniw. Jewish Enc.; W. Enc. Ilustr.; Bibliogr. Jahrbuch u. Deutscher Nekrolog hrsg. v. A. Bettelheim, Berlin 1912 XIV; – Bałaban M., j. w., II; tenże, Z historii Żydów w Polsce, W. 1920 s. 183–9; Barycz H., Dwa trudne żywoty, „Życie i Myśl” 1951 II 366–97, 601–56; Baszkiewicz J., L. G. jako teoretyk państwa, „Państwo i Prawo” 1951 II 511–40; Bystroń J. S., Rozwój problemu socjologicznego, w nauce polskiej, „Arch. Kom. do Badania Hist. Filoz. w Pol.” 1917 s. 212–20; Chałasiński J., Trzydzieści lat socjologii polskiej 1918–47, „Przegl. Socjol.” 1948 s. 1, 3, 5, 48–9; Ch[ołoniewski A.], L. G., „Świat” 1907 nr 36 s. 13; Demel J., Stosunki gospodarcze i społeczne Krakowa w l. 1853–66, Kr. 1958; Feldman W., Stronnictwa i programy polityczne w Galicji, Kr. 1907 I 89–90, 137, 202, II 19, 273; [Herburt-Heybowicz S.] Snitko I., Zarys pojęć o narodzie, Lw. 1901 s. 6–7, 66, 208–10, 361–2, 370–80, 492–3; Kelles-Krauz K., Portrety zmarłych socjologów, W. 1907; Kieniewicz S., Adam Sapieha, Lw. 1939; Kochanowski J. K., L. G., „Kur. Warsz.” 1908 nr 94 s. 2–3, nr 95 s. 2–3; Kotljarevskij S. A., Zaslugi G-a pered etnografiej, „Etnografičeskoe Obozrenie” 1910 nr 3/4 s. 80–91; Kraushar A., L. G. (nieco wspomnień osobistych), „Gaz. Sądowa Warsz.” 1913 s. 9–11, 23–6; Krechowiecki A., Zygmunt Kaczkowski i jego czasy, Lw. 1918 s. 386; Krones F., Geschichte d. Karl-Franzens-Univ. in Graz, Graz 1886; Lechicki C., Początki krakowskiego „Kraju”, „Prasa Współcz. i Dawna” 1958 nr 4 s. 61–85; tenże, Prasa galicyjska u progu walki o autonomię, „Biul. Prasozn. Krak. Ośr. Badań Prasozn.” 1957 nr 1 s. 27–51; Łoziński B., Narodowość a państwo, „Przew. Nauk. i Liter.” 1879 s. 350–62, 443–54; Mirek F., System socjologiczny L. G-a, P. 1930; Posner S., L. G. 1838–1909, W. 1911 (ważna rec. Piotrowski S., „Książka” 1912 s. 168–9); Poniecki W., L. G., „Wolnomyśliciel Pol.” 1934 s. 743–6; Salomon G., Vorwort (do) G. L., Ausgewählte Werke, Innsbruck, 1926 I s. V–XL; Srokowski K., Socjolog pesymista „Krytyka” 1910 I 182–6; Szczepański J., Burżuazyjne doktryny socjologiczne XIX i XX w., Łódź 1953 s. 143–51; Szerer M., Uwagi nad teoriami socjologicznymi L. G-a, „Ekonomista” 1915 III/IV s. 126–69; Żydzi w Polsce Odrodzonej, W. 1935 II 32–3; – Chłędowski K., Pamiętniki, Wyd. 2. uzup., Kr. 1957 I–II; G. L., The letters of L. G. to L. F. Ward, Leipzig–Stuttgart 1933; [Heryng I.] Ryng I., Wybór pism, W. 1957; Lam J., Wybór kronik, W. 1954; Limanowski B., Pamiętniki, W. 1958 II; Nałkowski W., Pisma społeczne, W. 1951; Niemojewski A., Listy do L. G. z okresu „Legend” i przekładu „Życia Jezusa” Renana, „Pam. Liter.” 1950 s. 558–81; Szematyzmy Król. Galicyi 1868–70, 1873–6; – „Annales de l’Institut Intern. de Sociologie” 1910 s. 47; „Bibl. Warsz.” 1909 III 592–606, 628–9; „Krytyka” 1909 III s. 128–30; „Książka” 1909 s. 366–7; „Kwart. Hist.” 1909 s. 659; „Przegl. Hist.” 1909 s. 249–54; „Społeczeństwo” 1909 s. 410; „Tygodnik” 1909 nr 38 s. 2; „Wiedza” 1909 II s. 306, 353–9; „Zagłębie” 1909 nr 56 s. 3; nr 58 s. 2; – Arch. Państw. w Kr.: rkp. GLN 106, 116, 118, 185, 188; – Arch. UJ: Katalogi uczniów UJ 1856–60, Matrikel d. jur. Faciultät nr 423, 426, Teczka habilitacji L. G-a; B. Jag.: rkp. 6505 IV; B. Ossol.: rkp. 5247 I; B. PAN w Kr.: rkp. 715 IV k. 53–4; rkp. 3698 s. 236–7; – Informacje dra Hansa Gangla z Wydziału Prawa Uniw. w Grazu.
Wiesław Bieńkowski