Kulczycki Ludwik, krypt. i pseud. A. B., Augustyński, Halicki Roman, J. K., Janusz, k. 1., L., L. K., L. Kul., L. Kulcz., Lolek, Lolo, Mazowiecki K., Mazowiecki Mieczysław, Dr. Roszkowski Kasper, Trąbczyński Janusz, Warczyński Michał, Wojdyło (1866–1941), działacz polityczny, historyk, socjolog i publicysta. Ur. w Warszawie 22 VII jako jedyny syn i starsze z dwojga dzieci Stanisława i Ludwiki z Bądkowskich. K. uczęszczał do prywatnych szkół realnych Jana Pankiewicza i Wojciecha Górskiego w Warszawie (1874–83). Pod wpływem dysput toczonych w środowisku ojca (urzędnika Tow. Kredytowego Ziemskiego i absolwenta uniwersytetu w Louvain) oraz lektury dzieł historycznych, socjologicznych i ekonomicznych nastąpił przełom młodzieńczego światopoglądu K-ego, ewoluującego od upodobania ziemiańskich «tradycji staroszlacheckich» poprzez poglądy demokratyczne do radykalnych i socjalistycznych. W końcu 1884 r. rozczarowany do haseł pozytywizmu stał się «socjalistą zdecydowanym nie tylko uczuciowo, ale i rozumowo». W l. 1884–7 uczęszczał do Szkoły Handlowej Leopolda Juliana Kronenberga w Warszawie, którą (wg relacji Ludwika Krzywickiego) opuścił przed ukończeniem studiów wskutek zatargu z nauczycielem. Podczas ferii letnich (przekraczając nielegalnie granicę Królestwa) K. zwiedził dwukrotnie Galicję (m. in. Kraków i Lwów). W lipcu 1887 r. odbył w Lublinie rozmowę z ks. Piotrem Ściegiennym na tematy polityczno-ideologiczne, która wywarła znaczny wpływ na jego poglądy (Moja rozmowa z ks. Ściegiennym z lipca 1887 r., „Niepodległość” T. 1: 1930 s. 168–9).
Od poł. 1885 r. do r. 1887 brał K. udział w trzech tajnych kółkach samokształceniowych słuchaczy Szkoły Handlowej, z których jedno (należeli do niego m. in. Mieczysław Brzeziński, Zygmunt Toeplitz, Adam Zakrzewski oraz Józef Zieliński) poświęciło się szerzeniu oświaty wśród chłopów. W początkach 1887 r. występował K. także jako prelegent w tajnym kółku uczniów VI Gimnazjum w Warszawie, zorganizowanym przez Wincentego Sikorskiego. Z kółek «Kronenberczyków» największe znaczenie i najbardziej radykalny charakter posiadała grupa, której współzałożycielem był K. Poglądy członków kółka były bliskie socjalizmowi; pewne rozbieżności wzbudzała jedynie kwestia narodowa (K. był zwolennikiem tej orientacji). W kółku tym, pozostającym pod opieką Zygmunta Herynga, K. wygłaszał referaty o problematyce historycznej i socjologicznej. W początkach 1886 r. kółko poszerzyło swą działalność, nawiązując kontakt z rzemieślnikami i robotnikami warszawskimi, dla których zorganizowano tajne komplety. K. wykładał w nich historię Polski oraz prowadził pogadanki o bieżących kwestiach społeczno-politycznych. W tym też czasie rozpoczął publikować swe prace (głównie recenzje) na łamach warszawskiego tygodnika dla kobiet „Świt” (1886), a także „Dziennika Łódzkiego” (1887) oraz „Głosu” (1887–93).
Z początkiem jesieni 1887 r. K. wyjechał, jako przedstawiciel wspomnianej grupy studentów, do Szwajcarii, zamierzając studiować tam socjologię. W Genewie zapisał się wprawdzie jako wolny słuchacz na wydział społeczny uniwersytetu, ale po trzech miesiącach, niezadowolony z poziomu wykładów, zaniechał studiów. Zorganizował tam czytelnię dla studentów Polaków, która skupiała przedstawicieli «obozu patriotycznego». W Zurychu i Genewie zetknął się z polskimi emigrantami różnych orientacji, jak Bolesław Limanowski, Zygmunt Miłkowski, Zygmunt Balicki, Stanisław Mendelson, Maria Jankowska, Wanda Cezaryna Wojnarowska, Aleksander Dębski, Edward Abramowski, a także rosyjskimi (Mikołaj Żukowski, Michał Dragomanow, Jerzy Plechanow, Paweł Akselrod, Wiera Zasulicz, Olga Figner); nawiązał też bliskie stosunki z grupami studentów emigrantów Gruzinów i Ormian. Najbardziej pociągała go osobowość Plechanowa; już wówczas zapoznał się dobrze z historią rosyjskiego ruchu robotniczego. Na ostateczne ukształtowanie się przekonań ideowo-politycznych K-ego duży wpływ wywarła grupa Proletariatu «Walki Klas» w Genewie (Dębskiego i Mendelsona). Pomimo tego K. za namową Balickiego wstąpił jako «brat starszy» do tajnego związku Młodzieży Polskiej («Zet»). Prowadzone przez K-ego rozmowy z Mendelsonem miały na celu zawarcie umowy organizacyjnej pomiędzy grupą warszawską a Proletariatem. K. starał się zwłaszcza o zbliżenie programu emigrantów do kwestii narodowej, przyjęcie za najbliższy cel walki nie o rewolucję socjalistyczną, lecz zdobycie ogólnorosyjskiej konstytucji z autonomią dla poszczególnych części Rosji, a więc i dla Król. Pol.; apelował także o pomoc w postaci bezpłatnego przekazywania do Warszawy transportów nielegalnej bibuły. Rozmowy dały jedynie wynik kompromisowy, a uzyskana zgoda Mendelsona na postulaty K-ego była ustępstwem natury taktycznej. Pod koniec swego pobytu w Szwajcarii K. definitywnie zerwał z «Zet»-em.
W połowie stycznia 1888 r., zaopatrzony w dużą ilość polskich i rosyjskich wydawnictw rewolucyjnych, wyjechał K. z Genewy i przez Kraków przybył 25 I do Warszawy. Tutaj nową sytuację stworzyła od końca 1887 r. działalność polityczna Marcina Kasprzaka, który powołał do życia Warszawski Komitet Robotniczy. W połowie lutego 1888 r. obie grupy, których kontakty organizował Sikorski, to jest inteligencji («Kronenberczyków» K-ego) i robotników (Kasprzaka) połączyły się, powołując na przełomie lutego i marca 1888 r. ponownie do życia Polską Partię Socjalno-Rewolucyjną Proletariat (tzw. II Proletariat). Formalnie II Proletariat kierowany był przez Centralizację w Paryżu (Mendelson, Dębski, Jankowska), a jej ajentami (emisariuszami) krajowymi byli K. i Kasprzak. W partii K. był głównym agitatorem-wykładowcą i autorem prac programowych wydanych anonimowo techniką powielaczową: Z powodu broszury Rzecz o obronie czynnej i Skarbie Narodowym oraz O anarchizmie (obydwie W. 1888). Konflikt K-ego z Kasprzakiem zaznaczył się głównie w zakresie pojmowania taktyki partii: w przeciwieństwie do Kasprzaka K. był bowiem gorącym zwolennikiem terroru jako głównego środka w walce politycznej. Kasprzak udaremnił nawet przygotowane przez K-ego zamiary dokonania zamachów na generał-gubernatora Osipa Hurkę oraz generała żandarmerii warszawskiej Mikołaja Broka, polecając K-emu, z uwagi na możliwość aresztowania, opuszczenie Warszawy w początku sierpnia 1888 r.
Wzywany przez Mendelsona, usiłował K. przybyć na zjazd krajowych i emigracyjnych rewolucjonistów polskich do Sztokholmu (sierpień 1888), jednakże zdołał jedynie dotrzeć do Dyneburga i Rygi. Stamtąd podążył do Paryża, aby ustalić z Mendelsonem sprawy taktyki i organizacji partii w kraju. W Paryżu zetknął się również z grupą narodowolców Piotra Ławrowa, a także «Pobudką» Stanisława Barańskiego. Mimo sympatii żywionych do głoszonego przez «Pobudkę» programu niepodległościowego, K. odmówił przystąpienia do niej. Dn. 20 X 1888 r. wyjechał z Paryża do Warszawy, gdzie w nocy z 22 na 23 XII 1888 r. został aresztowany, oskarżony o działalność socjalistyczną i osadzony w X pawilonie cytadeli. Po dziewięciu miesiącach śledztwa otrzymał w grudniu 1890 r. wyrok skazujący go na dwa i pół roku więzienia (bez zaliczenia pobytu w cytadeli). Wyrok odsiadywał na Pawiaku, a od grudnia 1892 r. w petersburskim «Krzyżu». K. został wypuszczony na wolność 17 VI 1893 r. i po krótkim pobycie u rodziny (we wsi Krugłe koło Białegostoku) osiadł w połowie sierpnia 1893 r. w Kownie jako urzędnik prywatny. Pomimo że pozostawał pod dozorem policyjnym, nie zaprzestał działalności socjalistycznej. Od r. 1894 należał do Polskiej Partii Socjalistycznej (PPS) i spełniał faktycznie rolę członka Centralnego Komitetu Robotniczego (CKR) PPS. Na III Zjeździe PPS w Wilnie (29 VI 1895) został z Józefem Piłsudskim i Stanisławem Wojciechowskim wybrany do CKR PPS. Dn. 6 XI 1895 r. aresztowano go w Warszawie, przewieziono do Kowna i udowodniono mu prowadzoną tam działalność agitacyjną wśród robotników. W czasie śledztwa, nie chcąc jakoby ujawnić prawdziwego źródła, z którego rzeczywiście otrzymywał bibułę, i dekonspirować Aleksandra Sulkiewicza, K. wymienił nazwisko Piłsudskiego co – jak tłumaczył później – miało skierować żandarmów na fałszywy trop. Po przeszło dwuletnim pobycie w więzieniu został K. zesłany do Tunki w gub. irkuckiej. Tam oddawał się m. in. studiom socjologii, których efektem był napisany w r. 1898 Zarys podstaw socjologii ogólnej (Lw. 1900).
Z Syberii zbiegł K. w r. 1899 do Lwowa. Tu, odsunięty od udziału we władzach PPS za swą postawę w śledztwie, wstąpił do Sekcji A III Związku Zagranicznego Socjalistów Polskich (ZZSP), gdzie pełnił obowiązki męża zaufania ZZSP. Jako delegat sekcji lwowskiej wziął udział w VI Zjeździe ZZSP w Zurychu (19–25 XII 1899) i został wybrany do Komitetu Zagranicznego (KZ) PPS. Ogłosił wówczas szereg artykułów w londyńskim „Przedświcie” i w lwowskim „Naprzodzie”. Różnice poglądów na kwestie taktyki PPS oraz osobiste niesnaski z Witoldem Jodko-Narkiewiczem, a wreszcie kryzys partii wywołany aresztowaniem przywódców PPS (luty 1900) spowodowały, że K. stanął na czele grupy lwowskiej PPS, która utworzyła lewicową secesję o nazwie PPS-Proletariat (tzw. III Proletariat). K. uzasadnił założenie ideowe swej grupy w anonimowych broszurach Uwagi w sprawie taktyki socyalistów polskich w zaborze rosyjskim (Lw. 1900) oraz W sprawie powstania i innych zagadnień programowo-taktycznych (Lw. 1901). Krytykowały one stanowisko kierownictwa PPS w kwestii hasła niepodległości i uważały, że ten program separuje robotników polskich od wspólnej walki z proletariatem rosyjskim. K. głosił wówczas konieczność ścisłego współdziałania z rewolucyjnym ruchem w Rosji oraz osiągnięcia (m. in. z użyciem taktyki indywidualnego terroru) ogólnorosyjskiej, demokratycznej konstytucji. W l. 1900–4 wielokrotnie zabierał głos w organie secesji „Proletariacie” drukowanym w Paryżu i Genewie (przedruk w zbiorze artykułów politycznych z tego pisma pt. Proletaryat 1902–1905 r., Lw. 1905), ponadto ogłosił (1900–13) kilka broszur i prac w serii Biblioteka Proletariatu, m. in. obszerną i choć wybitnie polemiczną, to do dziś niezastąpioną dla niektórych okresów, a także cenną jako źródło Historyę ruchu socyalistycznego w zaborze rosyjskim (Kr. 1903). Kierowana przez K-ego partia III Proletariat była aktywna na terenie zaboru rosyjskiego (zwł. w Łodzi), głównie w l. 1904–5. Przez pewien czas toczyły się nawet bezskuteczne pertraktacje o jej zjednoczenie z SDKPiL. Była też inicjatorem powołania w r. 1905 niedoszłej do skutku Rady Delegatów Robotniczych w Warszawie. Po 1907 r. partia faktycznie zanika. Zarys jej dziejów skreślił sam K. w wydanym we Lwowie w 1908 r. Sprawozdaniu z działalności PPS Proletaryat (od połowy 1900 r. do początku 1908 r.), ogłoszonym w serii Biblioteki «Do Boju» (nr 5).
K. wykładał socjologię w działającej przy uniwersytecie lwowskiej Szkole Nauk Politycznych (1900–5), był współzałożycielem oraz jednym z dyrektorów Polskiego Tow. Nakładowego we Lwowie (1900–14). W tym też czasie rozwinął żywą działalność publicystyczną. Liczne studia, artykuły polityczne i naukowe K-ego ukazały się w wielu pismach krakowskich, lwowskich i warszawskich („Krytyce”, „Sterze”, „Kurierze Lwowskim”, „Tygodniu”, „Przeglądzie Społecznym”, „Społeczeństwie”, „Kuźnicy”, „Prawdzie”, „Głosie”, „Nowej Gazecie” i „Wiadomościach Społeczno-Ekonomicznych”). Jako prelegent brał czynny udział w różnych akcjach oświatowych: organizacji młodzieży akademickiej «Promień» we Lwowie (od 1900), Uniwersytetu Ludowego im. Mickiewicza w Krakowie (od 1902) oraz lwowskich kursach dla nauczycieli szkół ludowych (1911). Wydał też kilka prac z zakresu polityki oraz socjologii: Anarchizm współczesny (Lw. 1902, poszerzony przekład czeski Praha 1910), Współczesne prądy umysłowe i polityczne (ser. 1–2, Lw. 1903–4), Nowy kierunek w socyalizmie europejskim (Lw. 1905), Autonomia i federalizm w ustroju państw konstytucyjnych (Lw. 1906), Rewolucja rosyjska (cz. 1: Od dekabrystów do wędrówki w lud 1825–1870, cz. 2: Od wędrówki w lud do upadku „Narodnej Woli” 1870–1886, Lw. 1909–11, poszerzony przekład niemiecki Bd 1–3, Gotha 1910–4) oraz Ugoda polsko-ruska (Lw. 1912). Prace te odegrały dużą rolę jako poważny i przychylny informator naukowy o rewolucjonizmie rosyjskim (także za granicą). K. był aktywnym działaczem lwowskiego Związku Pomocy dla Więźniów Politycznych (1911–4).
W okresie 1910/1 r. K. odszedł od ruchu socjalistycznego, zarówno organizacyjnie, jak i ideowo, ewoluując odtąd coraz bardziej w kierunku umiarkowanie zachowawczej prawicy. W r. 1917 powrócił do Warszawy. Związał się wówczas z obozem aktywistów i wszedł w skład Naczelnego Komitetu Narodowego (NKN). Był jednym z organizatorów Ligi Państwowości Polskiej i działał w niej do rozłamu w końcu 1917 r. Należał też do czołowych przywódców Związku Budowy Państwa Polskiego. Konieczność współpracy z państwami centralnymi uzasadnił w pięciu broszurach wydanych w serii Biblioteczki Politycznej NKN pod wspólnym tytułem Sprawa polska w dobie obecnej (Kr. 1916). Od r. 1919 był urzędnikiem Departamentu Spraw Wewnętrznych, a w l. 1924–7 wicedyrektorem Urzędu Emigracji Kontynentalnej w Min. Pracy i Opieki Społecznej. Od r. 1926 brał również udział w pracach Instytutu Naukowego do Badania Emigracji i Kolonizacji Polskiego Tow. Emigracyjnego w Warszawie. Obok tej działalności K. zajmował się również pracą naukową w zakresie socjologii oraz historii ustroju i nauki o państwie. Był wykładowcą Szkoły Nauk Politycznych w Warszawie (1918–34) i dziekanem jej Wydziału Społecznego (1921–34), a także profesorem historii i prawa Wyższej Szkoły Dziennikarskiej w Warszawie (1924–32), pełniąc (od r. 1928) funkcję zastępcy dyrektora Szkoły.
W tym okresie ogłosił K. Druga rewolucja rosyjska (W. 1917), wstęp i posłowie do tłumaczenia polskiego Państwa a rewolucji W. I. Lenina (W. 1919), w którym zajął negatywne i zdecydowanie krytyczne stanowisko wobec rewolucji październikowej oraz leninizmu, Zasady socjologii ogólnej (Lw.–P. 1923), skrypt wykładów Nauka o państwie (W. 1928), Prawo polityczne, cz. 1: Nauka o państwie (W. 1929), oraz zbiór artykułów i studiów z lat 1909–30 pt. W poszukiwaniu nowego ustroju społecznego (W. 1933). W książce tej K. podniósł wprawdzie olbrzymie zasługi ruchu socjalistycznego „dla proletariatu i cywilizacji w ogóle”, ale równocześnie ocenił negatywnie doświadczenia budownictwa socjalizmu w ZSRR. Bardzo krytycznie odniósł się również do faszyzmu włoskiego. K. dostrzegał kryzys współczesnego kapitalizmu i stąd snuł niejasną wizję „pokapitalistycznego ustroju społecznego” opartego, w jego mniemaniu, na rozmaitych «typach organizacyjnych pracy». W dziedzinie gospodarki uważał za konieczne zwiększenie interwencji państwa oraz rozwinięcie spółdzielczości, a w zakresie polityki zalecał ustrój liberalny i umiarkowanie demokratyczny z równoczesną separacją ruchu socjalistycznego od wpływów skrajnej lewicy i komunizmu. Liczne rozprawy K-ego drukowały też tygodniki warszawskie: „Tydzień Polski” (1919–23), „Placówka” (od 1929), a także „Przegląd Dyplomatyczny” (1921) oraz „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny” (1930). Współpracował też z „Encyklopedią Nauk Politycznych” (t. 1–3, W. 1936–8), gdzie ogłosił przeszło trzydzieści artykułów. Był członkiem komitetu redakcyjnego warszawskiego „Przeglądu Politycznego”, wychodzącego w l. 1924–33, na którego łamach również ukazało się wiele jego artykułów. Teorie socjologiczne K-ego cechował umiarkowany obiektywizm. Interesowały go zwłaszcza problemy świadomości grup społecznych, także narodów. Wg K-ego świadomość narodowa była wynikiem popędów, tradycji i oddziaływania na jednostkę wpływów zewnętrznych (warunków życia), a także różnych dziedzin kultury. W zakresie poglądów społeczno-gospodarczych K. był zwolennikiem liberalnego i demokratycznego ustroju burżuazyjnego oraz gospodarki mieszanej składającej się z własności prywatnej (jako podstawy ustroju) z upaństwowionymi tymi gałęziami gospodarki, które stały się monopolami.
K. nie zaprzestawał też działalności politycznej: w styczniu 1919 r. kandydował (bez powodzenia) w wyborach do Sejmu Ustawodawczego z listy działaczy dawnego Centrum Narodowego, a w listopadzie 1922 r. z listy Narodowej Partii Robotniczej (NPR), z którą związał się od r. 1920. Należał do Rady Naczelnej NPR (od r. 1921), był jej trzecim wiceprezesem, a ponadto członkiem Głównego Komitetu Wykonawczego (1923–31) i jednym z głównych teoretyków programowych i ideologów tej partii. Ogłaszał wiele prac na łamach „Placówki”, organu NPR. Ponadto został prezesem Polskiego Tow. Kultury i Oświaty Robotniczej «Pochodnia» i przyczynił się do otwarcia w Warszawie (26 X 1924) Uniwersytetu Ludowego NPR. Karierę polityczną zakończył dosyć nieoczekiwanie. W początkach grudnia 1931 r. zeznawał jako świadek obrony w procesie brzeskim, wyjaśniając cele Kongresu Centrolewu odbytego w Krakowie (14 IX 1930) oraz stanowisko NPR jako stronnictwa opozycji. Tymczasem „Gazeta Polska”, chcąc podważyć autorytet K-ego jako świadka i wiarogodność jego zeznań, oskarżyła go o działalność w charakterze konfidenta austriackiego podczas wojny i o autorstwo tajnych raportów, w których K. miał denuncjować polskich działaczy politycznych w Królestwie i Galicji. Na znak protestu (w styczniu 1932) K. złożył rezygnację z wszystkich godności i mandatów w NPR. Zajął się odtąd tylko pracą naukową, a po przejściu na emeryturę (1935) przygotowywał syntezę dziejów ruchów społecznych w Europie, z której ukończył i przygotował do druku w r. 1939 jedynie część (Ruchy społeczne w Europie Zachodniej od połowy wieku XVII do roku 1848, rkp. w B. Narod.). W l. 1932–40 pisał pamiętniki (Dokoła mego życia, rkp. j. w.), których część pierwszą (doprowadzoną do r. 1893) zdołał ukończyć 20 V 1940 r. K. wyraźnie antycypował w nich jednak swe poglądy z lat działalności w ruchu socjalistycznym, przedstawiając ex post motywy ówczesnego postępowania zgodnie ze swymi późniejszymi przekonaniami i postawami. Już od końca 1939 r. zapadł poważnie na zdrowiu. Zmarł w Warszawie 3 VIII 1941 r. K. był żonaty z Natalią Smosarską (zm. 1951), z którą miał dwoje dzieci: córkę Janinę (zm. 1910) oraz syna Jerzego (zginął w r. 1919).
Fot. w: [Kulczycki L.] Mazowiecki M., Historya ruchu socyalistycznego w zaborze rosyjskim, Kr. 1903 s. 136–7; – Korbut; Biłek Z., Kukulska M., Loth R., Głos 1886–1899. Bibliografia zawartości, Wr. 1955; Giza S. i Wycech Cz., Materiały do bibliografii historii ruchu ludowego i zagadnień społecznych wsi 1864–1961, W. 1964; Kołodziejczyk E., Bibliografia słowianoznawstwa polskiego, Kr. 1911; Kormanowa, Materiały do bibliografii 1866–1918; taż, Materiały do bibliografii 1918–39; Lichodziejewska F., Radkowska A., Tydzień 1893–1906, Na Ziemi Naszej 1909–1911. Bibliografia zawartości, Wr. 1959; Stokowa M., Przegląd Społeczny 1906–1907, Społeczeństwo 1907–1910, Wr. 1953; Suchodolski W., Krytyka 1899–1914, Wr. 1953; Wojtasiewicz S., Głos 1900–1905, Wr. 1954; Bol’š. sov. enc., t. XXXV; Enc. Nauk Politycznych, W. 1938 III; Ottův slovník naučny, Nové Doby, dil 3 sv. 2, Praha 1935; Peretiatkowicz A., Współczesna encyklopedia życia politycznego, Wyd. nowe, P. 1932; Bar, Słownik pseudonimów; Olszewicz, Lista strat kultury pol.; – Bieńkowski W., Kazimierz Kelles-Krauz. Życie i dzieło, Wr. 1969; Borejsza J. W., Powstanie II Proletariatu i początki jego działalności, „Z Pola Walki” R. 1: 1958 s. 409–44 (fot.); Bystroń J. S., Rozwój problemu socjologicznego w nauce polskiej, Arch. Kom. do Badania Hist. Filozofii w Pol., Kr. 1917 I; Humeniuk E., „Dziennik szpiega” Antoniego Wiśniewskiego i jego prawicowo-pepesowscy preparatorzy, „Z Pola Walki” R. 7: 1964 s. 783; Kiepurska H., Inteligencja zawodowa Warszawy 1905–1907, W. 1967; Krawczyk Z., Socjologia Edwarda Abramowskiego, W. 1965; Myśliński J., Grupy polityczne Królestwa Polskiego w Zachodniej Galicji (1895–1904), W. 1967 (ważna rec. J. Kancewicza, „Z Pola Walki” R. 11: 1968 s. 814); Pozytywizm (Praca zbior.), Cz. 2., Wr. 1951; – Daszyński I., Pamiętniki, W. 1957 I; [Dąbrowski J.], Grabiec J., Czerwona Warszawa przed ćwierć wiekiem, P. 1925; Drobner B., Bezustanna walka (1883–1918), W. 1962; Janik M., O wolność i władztwo ducha, Kr. 1939 (fot.); Jeziorowski K., Wspomnienia z lat 1886–1924, Siedlce 1933 s. 77–9; Krzywicki L., Wspomnienia, W. 1958–9 II–III; Limanowski B., Pamiętniki (1907–1919), W. 1961 (fot); „Niepodległość” T. 1–2, 5–7, 9–16: 1930–7; Pamiętnik koleżeński wychowańców b. Szkoły Handlowej L. Kronenberga, W. 1930; Pragier A., Czas przeszły dokonany, Londyn 1966; S[ikorski] W., Grupa „Proletaryatu” z r. 1888-go, w: Z pola walki, Londyn 1904 s. 21–3; Studnicki W., Z przeżyć i walk, W. 1928 s. 13, 82, 359; Szkoła Nauk Politycznych w Warszawie, Rocznik… z programem wykładów R. 4: 1918/19 – R. 24: 1939/40, W. 1919–39; Wiśniewski A., Dziennik szpiega, Londyn 1901 s. 8, 13; Wojciechowski S., Moje wspomnienia, Lw. 1938 I; Wyższa Szkoła Dziennikarska w Warszawie. Program na 1929–1930 r., W. 1929; – C. i k. świadek koronny, „Gaz. Pol.” R. 4: 1932 nr 17 s. 3; „Sprawa Robotnicza” R. 4: 1921 – R. 8: 1925; 32-gi dzień procesu brzeskiego. Zeznanie prof. K-ego, „Robotnik” R. 37: 1931 nr 424 s. 2; Wymowny zanik pamięci, „Gaz. Pol.” R. 4: 1932 nr 21 s. 2; – B. Narod.: rkp. IV 6384–6385; B. Ossol.: rkp. 12280 III s. 375–394; Zakł. Hist. Partii: mikrofilm AM 3, rkp. 3316; – Informacje rodziny i korespondencja w posiadaniu autora.
Wiesław Bieńkowski