Staff Ludwik Maria, pseud.: Kar. Mustafa, Jan Strzemieńczyk, Jan Strzemię (1890–1914), poeta, prozaik. Ur. 19 VII we Lwowie, był ósmym z dziewięciorga dzieci Franciszka Cyryla i Leopoldyny z Fuhrherrów, młodszym bratem Leopolda (zob.) i Franciszka (zob.).
S. uczęszczał do siedmioklasowej szkoły realnej we Lwowie. Dojrzewał pod wielkim wpływem Leopolda, który był już wtedy znanym poetą i wprowadzał młodszego brata w świat literatury i sztuki. Po zdaniu matury chciał studiować chemię na miejscowej Politechnice. Porzucił jednak ten zamiar, gdyż w tym czasie zaczął poważnie chorować na płuca, a zajęcia laboratoryjne źle wpływały na jego kondycję. Zaniepokojona stanem jego zdrowia rodzina wysyłała go często na leczenie klimatyczne; bywał S. w Zakopanem i w Porębie Wielkiej (1905, rodzinna wieś zaprzyjaźnionego z Leopoldem Władysława Orkana), u rodziny matki w Bielsku-Białej (1908), z siostrą Adelą, zamężną Rehorowską, w Zarzeczu nad Prutem (lipiec–sierpień 1910) i Krościenku (1911). Towarzyszył mu nieraz Leopold, który w r. 1909 zabrał go także ze sobą do Włoch. Prawdopodobnie w r. 1911 poznał S. w Zakopanem Francuzkę, Raymondę Labbé, która przebywała tam wraz z córką po rozstaniu z pierwszym mężem, Tadeuszem Sobockim. W r. akad. 1912/13 zapisał się S. na studia w Akad. Handlowej we Lwowie. Uzupełniwszy swoją wiedzę szkolną w zakresie programu gimnazjum klasycznego i zdawszy stosowny egzamin, rozpoczął w jesieni 1913 także studia na Uniw. Lwow.: najpierw na Wydz. Filozoficznym, z którego przeniósł się t.r. na Wydz. Prawniczy. Spis wykładów w zachowanym indeksie S-a wskazuje, iż interesowała go nadal historia, filozofia i literatura. Dn. 8 V 1913 poślubił we Lwowie Raymondę Labbé, tam też młoda para początkowo mieszkała. Wkrótce jednak przeniosła się do podmiejskich Brzuchowic, gdzie rodzina Staffów posiadała dwie wille. Stamtąd S. dojeżdżał do pracy w Banku Austro-Węgierskim we Lwowie.
Dorastający w atmosferze literackiej działalności brata Leopolda i w kontakcie z kręgiem jego przyjaciół artystów, S. dość wcześnie sam zajął się twórczością literacką. Pierwsze próby i to prawie równocześnie w zakresie poezji, prozy i dramatu, pochodziły z r. 1907. Podejmował także próby translatorskie, m.in. tłumaczył wiersze S. Georgego, poezję chińską i fragmenty prozy K. Hamsuna, G. de Maupassanta, J. A. Gobineau, P. Brantôme’a. W druku debiutował w r. 1909 na łamach krakowskiej „Krytyki”, gdzie ogłosił cztery wiersze z cyklu Historie naiwne (t. 2, pod pseud. Kar. Mustafa), a dwa wiersze z cyklu Orząc ruiny… (t. 4, pod pseud. Jan Strzemieńczyk). T.r. w lwowskim kwartalniku „Lamus”, redagowanym przez Michała Pawlikowskiego, opublikował opowiadanie Dwie pieśni (nr 4, pod pseud. Jan Strzemię). Za życia S-a ukazało się niewiele więcej jego utworów; pojedyncze wiersze i opowiadania zamieściły jeszcze, m.in. „Lamus” (1910), „Gazeta Wieczorna” (1911) i „Słowo Polskie” (1912–13), nadto od lutego do września 1913 powieść Grzeszne gołębie drukowała w odcinkach „Gazeta Wieczorna”. Wydania tomiku pt. Zgrzebna kantyczka, przygotowanego pod koniec 1913, S. już nie doczekał. W jego twórczości można dostrzec zarówno echa poetyki modernizmu, jak i próby przeciwstawiania się jej i poszukiwania własnego wyrazu literackiego. Musiał też zmierzyć się z oddziaływaniem twórczości brata Leopolda, który był jego mistrzem, ale w stosunku do którego chciał pozostać niezależny, mimo iż bliskie mu były te same inspiracje religijne i ludowe. Poetycko dawał wyraz swym związkom z Leopoldem, m.in. w wierszach Iżeś mi bratem… (tu pisał: «Ślepiec – dłoń swoją w twoją rękę złożę»), czy Twarda ręka… (gdzie z kolei sceptycznie odniósł się do idealizowania w dramacie Skarb roli marzenia w życiu człowieka). Własny ton poezji S-a nadaje życiowa gorycz, poczucie względności wszystkich wartości, dramatyczna perspektywa zbliżającej się śmierci, artykułowana w sposób pełen prostoty i wolny od frazeologii młodopolskiej, a także zastosowana w niej stylizacja ludowa. Podmiotem lirycznym staje się tu franciszkański z ducha prostaczek.
Podobne cechy właściwe były opowiadaniom Dwie pieśni S-a, w których pojawia się szary człowiek, życiowo przegrany lub daremnie poszukujący, poruszający się w przestrzeni małych spraw i prowincjonalnych widnokręgów. Powieść Grzeszne gołębie (której fabuła została częściowo oparta na historii życia teściowej S-a) łączy realistyczny obraz małomiasteczkowego środowiska z demaskatorską analizą psychologiczną głównych bohaterów – pary niefortunnych społeczników. Współczucie i sympatia sąsiadują tu z ironią i groteską. Rozwijająca się gruźlica płuc gwałtownie podkopywała zdrowie S-a. Bracia Leopold i Alfred odwieźli go z początkiem 1914 do sanatorium w Zakopanem, gdzie zmarł 17 I t.r. Pochowany został na cmentarzu Łyczakowskim we Lwowie.
O zachowanie spuścizny literackiej S-a zabiegał przede wszystkim brat Leopold. Doprowadził jeszcze w r. 1914 do ogłoszenia fragmentu jego dramatu wierszem Dary ziemi. Legenda rybacka („Krytyka” nr 13/16) oraz wydania powieści Grzeszne gołębie (Lw. 1914), a w r. 1915 tomu opowiadań Dwie pieśni i inne nowele (Lw.). Obie publikacje przeszły zupełnie prawie niezauważone. Wspomniana już Zgrzebna kantyczka ukazała się w r. 1922 (W.). Jako przejaw oryginalnego lecz przedwcześnie zgasłego talentu charakteryzowali ją Wacław Berent w patetycznej przedmowie, a w recenzji Ostap Ortwin, szerszego zainteresowania jednak tom ten nie wywołał (wznowiono go w r. 1977). W historii literatury polskiej zapisał się jako twórca z przełomu epok, wychylony jednak wyraźnie ku dwudziestoleciu międzywojennemu przez nowy sposób ludowej stylizacji i ludowego bohatera, psychologiczną dociekliwość, ciągłe oscylowanie między różnymi konwencjami stylistycznymi i tonacjami emocjonalnymi, a także daleko posuniętą prostotę środków wyrazu. Pamięci brata poświęcił Leopold Staff wiersz „Czterdziestolecie” (1954).
Z małżeństwa z Raymondą Cesariną z domu Labbé (ur. ok. 1889, nosiła nazwisko drugiego męża matki, po ojcu Rumler; w r. 1919 wyszła ponownie za mąż za Bogusława Pindelskiego, w l. sześćdziesiątych mieszkała w domu starców we Francji) pozostawił S. urodzoną w r. 1913 córkę Ludwikę, którą zaopiekowała się rodzina Staffów, a od r. 1920 Leopold z żoną; zmarła w r. 1926 również na gruźlicę.
Fot. oraz rysunek Leopolda Gottlieba, przedstawiający S-a na łożu śmierci, w: Studencki W., Życie i twórczość L. M. Staffa, Opole 1963; – Nowy Korbut, XVI (bibliogr.); Pol. Bibliogr. Liter.; – Literatura Pol. Enc., II (I. Maciejewska, bibliogr.); – Słown. pseudonimów, I–V; – Berent W., Przedmowa, w: Staff L. M., Zgrzebna kantyczka, W. [1922]; Czachowski K., Obraz współczesnej literatury polskiej, Lw. 1934–6 II–III; Kondyjowska E., Ocalmy go od zapomnienia, „Kultura” 1970 nr 50; Maciejewska I., Ludwik Maria Staff, w: Obraz liter. pol. XIX i XX w., S. 5,1 619–26 (bibliogr., podob.); taż, Nieznany Staff, „Twórczość” 1961 nr 10; Ortwin O., Próby przekrojów, „Przegl. Warsz.” 1923 nr 19 (druk., Lw. 1936); Studencki W., Z ineditów L. M. Staffa (Powieść Borskiego; Wiersze; Fragmenty dramatów; Opowiadania i fragmenty prozy; Notatnik L.M. Staffa), w: tenże, Szkice literackie, Opole 1967; tenże, Życie i twórczość L. M. Staffa, Opole 1963 (fot.); – B. Jag.: rkp. Przyb. 32/64, Przyb. 62–69/65; B. Ossol.: rkp. 12284/III, 16375/II (listy S-a); IBL PAN: Kartoteka bibliogr. (A. Bara).
Alicja Szałagan