Mierosławski Ludwik (1814–1878), działacz demokratyczny na emigracji, historyk wojskowości, dowódca powstań i ruchów rewolucyjnych 1848–9 i 1863 r. Ur. w Nemours (Seine-et-Marne) 17 I, był drugim z ośmiorga dzieci Kaspra Adama, oficera wojsk Ks. Warsz., i Francuzki Adelajdy Notté de Vaupleux, bratem Adama (zob.). Wczesne dzieciństwo spędził we Francji u krewnych matki; w r. 1820 przywieziono go do Łomży, gdzie ojciec jako podpułkownik dowodził kompanią inwalidów. W Łomży też chodził do szkoły pijarskiej, w l. 1826–30 uczył się w korpusie kadetów w Kaliszu. W lecie 1830 wszedł jako podoficer do 5 p. piechoty liniowej, stojącego załogą w Warszawie. Brak danych, aby przed 29 XI miał kontakt ze spiskiem. W czasie Nocy Listopadowej uczestniczył ze swą kompanią w zdobyciu Arsenału. Awans na podporucznika uzyskał, przechodząc do 2 p. piechoty woj. sandomierskiego, stamtąd zaś, już 6 II 1831, do 5 p. strzelców pieszych. W czasie bitwy grochowskiej pierwsze 2 bataliony tego pułku obsadzały szaniec praski. Nie wziął też M. udziału w zwycięskiej ofensywie marcowo-kwietniowej. Dn. 6 V przeszedł do 6 p. strzelców pieszych i jako oficer instruktażowy ćwiczył z dala od frontu sandomierskich rekrutów. Dopiero w połowie sierpnia wziął udział w paru potyczkach w korpusie gen. S. Różyckiego i wraz z nim 27 IX przekroczył granicę Wolnego M. Krakowa. W lutym 1832 znalazł się w zakładzie emigracyjnym w Avignon, skąd przeniósł się niebawem do Besançon. Jako Francuz po matce, okazał się przydatnym w kontaktach z miejscową ludnością i parokrotnie bywał obierany do Rady Polaków w Besançon. Wstąpił tamże do loży masońskiej «de la Constante Amitié», a być może i do węglarstwa; natomiast nie przyłączył się do polskiej wyprawy, która w marcu 1833 wyruszyła z Besançon, by wspomóc rewolucję w Niemczech. Przebywał kolejno w Bar-le-Duc (Meuse) i w Château-Thierry (Aisne). W r. 1834 został członkiem Młodej Polski (pseud. Szuja) i na zlecenie G. Mazziniego usiłował bez powodzenia organizować Młodą Francję. W r. 1836 uzyskał prawo stałego pobytu w Paryżu.
M. szukał wówczas dróg wybicia się bądź na niwie literackiej, bądź naukowej. W l. 1835–6 ogłosił poematy: Bitwa grochowska, Szuja Pugaczew, Żelazna Maryna – rzeczy bez wartości artystycznej, wiążące wątki autobiograficzne z elementami romantycznej grozy. W dwóch ostatnich utworach zgorszyły rodaków jaskrawe, jak na tamtą epokę, sceny perwersyjno-erotyczne. Po francusku napisał M. kilka historycznych dramatów oraz powieść La tâche de Caïn, które też nie znalazły uznania. Rozgłos przyniosła mu wydana w 3 tomach Histoire de la révolution de Pologne… (Paris 1836–8), pierwszy tych rozmiarów zarys dziejów powstania listopadowego, z naciskiem położonym na problemy strategii. Z kolei M. zgłosił zamiar opracowania po polsku kontynuacji dzieła M. Mochnackiego o powstaniu. W r. 1838 został członkiem Tow. Literackiego w Paryżu i referował w nim początkowe rozdziały tej pracy. Tom I Powstania narodu polskiego w r. 1830 i 1831 ukazał się w Paryżu w r. 1845 (dalsze tomy: II – 1846, III – 1865, IV – 1867, V – 1868, VI – 1875, VII – 1876, VIII – pośmiertnie, 1887, w Poznaniu). Niespecjalistom imponowała w nim drobiazgowa analiza teatru wojny polsko-rosyjskiej; pociągała barwność opowiadania; poruszała gwałtowność ataków na kolejnych naczelnych wodzów jako rzeczników kontrrewolucji. Liczne pomyłki faktyczne wytknęła mu dopiero późniejsza historiografia.
W Paryżu M. zarobkował zrazu jako litograf, później jako redaktor w wydawnictwie L. Chodźki „La Pologne pittoresque”. Udział w Tow. Literackim (do r. 1843) uzależniał go od A. Czartoryskiego. W r. 1839 wstąpił do Zjednoczenia Emigracji Polskiej, występował na kilku jego obchodach listopadowych, ale kariery w nim nie zrobił. Od r. 1840 zbliżał się do Tow. Demokratycznego Polskiego (TDP) wyczuwając, że ta właśnie organizacja, podejmująca przygotowania powstańcze, potrzebować będzie młodego i głośnego fachowca od wielkiej strategii. Formalnie wstąpił do sekcji Paryż TDP 11 VI 1843; większej liczby członków Zjednoczenia nie udało mu się pociągnąć za sobą. Renomę w TDP zdobył sobie publicznymi wykładami (1843–4) sztuki wojskowej, zawsze na przykładzie kampanii 1831 r. W r. 1844 uczył także historii w szkole polskiej na Batignolles. W wąskim kręgu przywódców TDP pogłębiał się wtedy rozłam między zwolennikami długofalowej propagandy oraz szybkiego powstania. M. opowiedział się po stronie tych ostatnich i w związku z tym w styczniu 1845 wszedł w skład Centralizacji w trzeciej dopiero turze głosowania. Zaraz potem wyjechał w Poznańskie dla uzgodnienia terminu i koncepcji powstania z kierownictwem spisku krajowego. Opracowane przezeń w t. r. regulaminy i instrukcje wiązały walkę o niepodległość z «rewolucja społeczną», pojmowaną w duchu Manifestu z Poitiers. Zmierzały do możliwie szybkiego przekształcenia powołanych do walki mas ludowych w armię regularną oraz do rzucenia jej z zaboru pruskiego i Galicji przeciw siłom rosyjskim w Królestwie. Plany te lekceważyły, niestety, i czynnik czasu, i potęgę militarną ewentualnych przeciwników, ponadto nie liczyły się z przeciwdziałaniem polskich klas posiadających. W przemówieniu rocznicowym 29 XI 1845 w Paryżu M. określił przyszłą Polskę jako republikę demokratyczną i scentralizowaną; na czas powstania zapowiadał ustanowienie dyktatury («jedno czy wieloosobowej, o to mniejsza»); uwłaszczenie traktował jedynie jako «środek rewolucyjny», a dalsze reformy społeczne odkładał do przyszłego sejmu.
Wyznaczony na naczelnego wodza powstania, przybył M. do Poznania powtórnie 31 XII 1845. Bawił w Krakowie od 12 do 27 I 1846, uzgadniając m. in. obsadę personalną stanowisk wojskowych i rządowych. W lutym objeżdżał Poznańskie, chcąc osobiście dopilnować przygotowań tej dzielnicy. Tymczasem władze pruskie na skutek zdrady H. Ponińskiego miały się już na baczności; 12 II M. został aresztowany w Świniarach koło Gniezna. W 3 miesiące po osadzeniu w cytadeli poznańskiej złożył obszerne zeznania pogrążając licznych współwięźniów. W następstwie twierdził, że chodziło mu o przekształcenie procesu w manifestację niepodległościową oraz o wykazanie, iż powstanie zwracało się wyłącznie przeciw caratowi, nie zaś przeciw Niemcom. Więźniowie poznańscy nie poparli jednak tej wykładni i zmusili M-ego do odwołania znacznej części zeznań. Na procesie berlińskim 3 i 5 VIII 1847 M. wystąpił publicznie z trzema kontrowersyjnymi tezami: że odkryty spisek nie był komunistyczny; że był dziełem TDP, nie zaś kraju; oraz że liczył na poparcie Prus. W grudniu został skazany na ścięcie, wraz z 7 towarzyszami. Dn. 20 III 1848 rewolucja berlińska otworzyła mu bramy więzienia w Moabicie. Tegoż dnia rozmawiał z premierem pruskim Arnimem, proponując mu w imieniu Polski wspólną «krucjatę» przeciw Rosji. Spodziewał się skądinąd pogłębienia rewolucji w Niemczech i dlatego wstrzymywał Poznaniaków od wystąpień antyniemieckich.
Do Poznania przybył M. 28 III, zaraz też kazał odwołać rozkazy Wydziału Wojennego o natychmiastowym wkraczaniu do Kongresówki, chciał bowiem zorganizować lepiej polską siłę zbrojną i doczekać się przybycia oficerów z emigracji. Tymczasem generalicja pruska koncentrowała siły dla złamania polskiego ruchu, a ziemiańska większość Komitetu Narodowego skłaniała się ku kapitulacji. Dn. 8 IV M. wyjechał z Poznania do obozów, a 10 IV we Wrześni został okrzyknięty wodzem naczelnym. Dn. 11 IV w Jarosławcu wymusił na gen. W. Willisenie zgodę na pozostawienie pod bronią niespełna 3 tys. ochotników polskich. Stanął wówczas kwaterą w Miłosławiu jako faktyczny dowódca 4 polskich obozów. Organizował je nadal z myślą o wojnie z Rosją i dlatego ignorował narastający w Poznańskiem antyniemiecki ruch ludowy. Do pospolitego ruszenia odwołał się dopiero w chwili, gdy jego sile zbrojnej groziło bezpośrednie natarcie. Dn. 29 IV nie zdołał uratować atakowanego przez Prusaków obozu w Książu. Następnego dnia o mało co nie doznał zupełnego pogromu pod Miłosławiem, lecz z opresji uratowały go posiłki z obozów w Nowym Mieście i Pleszewie, które ostatecznie rozgromiły oddział gen. Blumena. W 2 dni potem pod Sokołowem M. odparł atak drugiej z kolei kolumny pruskiej. Jednakże podwładni mu oficerowie Poznaniacy nie widzieli sensu tej wojny i w ciągu tygodnia doprowadzili do rozprzężenia sił polskich. Schwytany 11 V, M. w końcu lipca został zwolniony z więzienia w Poznaniu na skutek interwencji dyplomatycznej francuskiej.
W grudniu 1848 M. został obrany ponownie do Centralizacji; zaraz jednak udał się na Sycylię, zaproszony przez ministra wojny La Farinę na szefa sztabu armii walczącej przeciw Burbonom. W marcu 1849 objął dowództwo na najważniejszym odcinku wschodnim. Planował uderzenie na Messynę, ale został uprzedzony atakiem gen. Filangieriego; 6 IV został ranny w przegranej bitwie pod Catanią. W 2 tygodnie później otrzymał dymisję, a w maju wrócił do Paryża. Już 9 VI znalazł się w Karlsruhe, gdzie objął naczelne dowództwo powstania republikańskiego w Badenii i Palatynacie. Zaatakowany już w kilka dni potem przez połączone siły prusko-hesko-bawarskie wycofywał się z wolna na południe, stawiając opór pod Waghäusel oraz nad rzeką Mur. W obliczu klęski 1 VII podał się do dymisji i przedostał się do Szwajcarii. Od jesieni 1849 mieszkał ponownie w Paryżu, tolerowany jako poddany francuski, ale nadzorowany przez policję. Utrzymywał się z lekcji prywatnych, publikował opisy niedawnych kampanii atakując w niewybredny sposób swoich przeciwników politycznych. Coraz więcej też czasu poświęcał swym wynalazkom wojennym: szańcom przenośnym, wozom «husyckim», tarczom i tornistrom kuloodpornym itp. Miały one domorosłymi środkami zrównoważyć przewagę armat i karabinów nad kosynierską partyzantką, nigdy jednak nie doszło do wypróbowania ich na większą skalę. Inną manią M-ego było komponowanie gier strategicznych – bardziej i mniej rozrywkowych.
W r. 1853 zaczął się zarysowywać konflikt wschodni. M., faworyzowany już wtedy przez ks. Napoleona Bonaparte, zaczął stawiać na ewentualne poparcie sprawy polskiej przez II Cesarstwo. Tym samym odsunął się od bawiących w Londynie przywódców TDP i choć obrany do Centralizacji, odmówił w niej udziału. Znalazł się natomiast w tzw. Kole paryskim, które wyprawiło do Stambułu gen. J. Wysockiego dla starań o polski legion demokratyczny. Już jednak w połowie 1854 r. M. pokłócił się z Kołem, a w początku 1855 r. i z Wysockim. W publikacjach ówczesnych, przeznaczonych dla zachodniego czytelnika (De la nationalité polonaise dans l’équilibre européen, 1856 i in.), uzależniał odbudowę Polski raczej od rozgrywek między mocarstwami aniżeli od własnych jej sił rewolucyjnych. Styl jego wystąpień, ongi dobitny i klarowny, stał się w tych latach nieznośnie bombastyczny.
Rozbudzenie życia politycznego po r. 1856 zwróciło ku M-emu nadzieje «młodego pokolenia», napływającego do Paryża z zaboru rosyjskiego. Dla młodzieży tej M. za paru nawrotami urządzał kursy wiedzy wojskowej. W głośnym przemówieniu z 29 XI 1858 potępił program pracy organicznej, przeciwstawił mu hasło powstania zsynchronizowanego z uwłaszczeniem; szlachcie posiadającej poręczał życie i mienie pod warunkiem, że sfinansuje powstanie i weźmie w nim udział. Na razie ani ziemiaństwo, ani warszawscy millenerzy nie chcieli mieć nic wspólnego z M-m. Dopiero w jesieni 1859 nawiązał on stosunki z organizacją Akad. Medycznej w Warszawie za pośrednictwem K. Majewskiego. Mniej pomyślnie układała mu się współpraca z kołami N. Jankowskiego. W listopadzie 1860 M. udał się do Włoch, powołany przez G. Garibaldiego na dowódcę «legionu internacjonalnego» w Neapolu. Formacja ta nie doszła do skutku, lecz M. pod jej pozorem domagał się zasiłków z kraju, powołując się na poparcie Garibaldiego. W początku 1861 r. zachęcał «czerwoną» młodzież warszawską do natychmiastowego porwania za broń. Po wypadkach lutowych stronnikom swym nakazał zaniechać powstania i skupić się na akcji propagandowej. W ciągu t. r. wiązał główne nadzieje z pozyskaniem tzw. «młodej szlachty», lecz nie uzyskał jej finansowego poparcia. W jesieni 1861 r. M. stanął na czele szkoły wojskowej polskiej, założonej w Genui za poparciem rządu włoskiego. Już jednak w marcu 1862 szkoła wypowiedziała mu posłuszeństwo zrewoltowana jego apodyktycznością i intrygami. Coraz bardziej zrażając sobie dotychczasowych zwolenników, M. zwalczał każdą organizację krajową i emigracyjną, która nie chciała uznać w nim dyktatora. W październiku 1862 zaprotestował przeciw układowi Komitetu Centralnego Narodowego (KCN) z redakcją „Kołokoła”, w imię hasła jednolitej Polski w granicach 1772 r. Dla przeciwwagi Komitetowi Centralnemu zmontował konkurencyjną organizację tajną, z Komitetem Narodowym Rewolucyjnym na czele, przy czym demagogicznie domagał się od «czerwonych» powstania w chwili branki do wojska carskiego.
Przyśpieszenie terminu wybuchu powstania skłoniło członków KCN 19 I 1863 do ofiarowania M-emu dyktatury. M. akceptował ją 30 I odkładając ogłoszenie faktu do chwili pojawienia się na polskiej ziemi. Przybył na Kujawy 17 II, przegrał 2 bitwy: pod Krzywosądzem i Nową Wsią, a 23 II wyjechał ponownie za granicę. Zjawił się znów w Krakowie 12 III, protestując przeciw dyktaturze M. Langiewicza; przyczynił się też przez swoich zwolenników do dezorganizacji jego oddziału. Nie doszedł do porozumienia z Rządem Narodowym (RN), który mu oferował stanowisko bojowe w zamian za rezygnację z roszczeń do dyktatury. Powrócił do Paryża, gdy montowany przezeń oddział S. Malczewskiego został pobity pod Igołomią (4 V). Nie przestał jednak inspirować intryg przeciw RN w Warszawie. Mierosławczycy wzięli też udział w tzw. zamachu zielonoświątecznym, z kolei zaś ułatwili dojście do władzy K. Majewskiemu, który obiecywał M-emu wysoką funkcję i subsydium. Odnośne rokowania przeciągnęły się do września, gdy RN, opanowany przez «czerwonych», mianował M-ego «organizatorem jeneralnym wojska polskiego poza granicami zaboru moskiewskiego». M. traktował tę nominację jako równoznaczną z funkcją naczelnego wodza. R. Traugutt, doszedłszy do władzy, nie uznał tej interpretacji i w listopadzie udzielił M-emu dymisji. Obstając przy swoich prawach M. wytoczył urzędnikom narodowym za granicą szereg procesów przed sądami we Francji i w Belgii. Knuł też nadal, choć bezskutecznie, przeciw RN. W początkach 1864 r. wypowiedział M-emu posłuszeństwo najzaufańszy dotąd jego podkomendny J. Kurzyna.
Na lewicy emigracji postyczniowej M. liczył zrazu sporo zwolenników. Odrzucił jednak współpracę z najbardziej popularnym Zjednoczeniem Emigracji Polskiej, nie przestawał zaś szkalować w druku czołowych działaczy «czerwonych». W r. 1865 zawiązał Tow. Demokratyczne (TD), jako kontynuację TDP, sam w nim ujmując «szablę dyktatorską». Wkrótce zaczął usuwać zeń członków nie dość potulnych. W maju 1870 większość członków TD złożyła go z prezydentury. W czasie wojny francusko-pruskiej M. zachwalał swe wynalazki wojenne ministrowi Trochu. W styczniu 1871 komitet obrony miasta Lyonu mianował go komendantem «obozu ruchomego» jego pomysłu. Eksperyment ten pochłonął ponad 60 tys. franków i został zaniechany dopiero w pół roku po zakończeniu wojny.
Schyłek życia upłynął M-emu w ubóstwie i osamotnieniu. Rodziny nie założył, spuściznę swą przekazał siostrzeńcom. Zmarł w Paryżu 22 XI 1878, pochowany został na cmentarzu Montparnasse. Nie publikowane za życia fragmenty wspomnień z l. 1848 i 1860–3 ogłosili: M. Szarota (1927) i J. Frejlich (1924). Emigracyjna legenda uczciła M-ego jako jednego z czołowych «szermierzy wolności», puszczając w niepamięć jego długoletnie szkodnictwo, które z czasem uwypuklić miała nowsza historiografia.
Najczęściej reprod. litogr. Charpentiera z obrazu Fontaine’a, liczne inne litogr. francuskie i niemieckie, sceny historyczne, karykatury itp. reprod. w biografii M-ego napisanej przez Żychowskiego; W odmiennej konwencji litogr. J. d’Aubert, reprod. w: M. Tyrowicz: Wizerunki sprzed stulecia, Kr. 1955; Litogr. Becka, reprod. w: [Dąbrowski J.] Grabiec, Rok 1863, P. 1913; Rysunek w B. PAN reprod. w: Prendowska J., Moje wspomnienia, Kr. 1962; – Kozłowski E., Bibliografia powstania styczniowego, W. 1964; Tyrowicz, Tow. Demokr. Pol., (wykaz publikacji M-ego i bibliogr.); – Borejsza J., Emigracja polska po powstaniu styczniowym, W. 1966 (fot. ze schyłku życia); Falkowicz S., Idejno-političeskaja bor’ba v polskom osvoboditelnom dviženii, Moskva 1966; Górski K., Stanisław Krzemiński, Wil. 1936; Kalembka S., Towarzystwo Demokratyczne Polskie, Tor. 1966; Karbowski W., Zygmunt Padlewski, W. 1969; Kieniewicz S., Powstanie styczniowe, W. 1972 (reprod. portretu pędzla J. Kossaka); Kozłowski E., Gen. J. Hauke-Bosak 1834–1871, W. 1973; Limanowski B., Szermierze wolności, (1911); Owsińska A., Powstanie palatynacko-badeńskie 1849 r., Wr. 1965; Rzadkowska H., Marian Langiewicz, W. 1967; Sokołowska S., Młoda Polska, Wr. 1972; Żychowski M., L. Mierosławski, W. 1963 (wykaz archiwaliów), (rec. S. Kieniewicz, „Przegl. Hist.” T. 55: 1964 s. 534–541); – Avejde, Pokazanija; Dokumenty KCN i RN, Wr. 1968; Heltman W., Janowski J., Demokracja polska na emigracji, W. 1965; Potocki A., Raporty szpiega, W. 1973; Zbiór zeznań śledczych; Zjednoczenie Emigracji Polskiej, Wr. 1972; – Arch. PAN: Teka K. Górskiego; B. Czart.: rkp. 5682, 5685; B. Jag.: rkp. 6927, 6992, 6993, 7858; B. Narod.: rkp. 6583–6592; B. Ossol.: rkp. 5976; – Większość papierów M-ego uległa zniszczeniu ze zbiorami raperswilskimi.
Stefan Kieniewicz