Narbutt (Ostyk-Narbutt) Ludwik (1832–1863), naczelnik wojskowy pow. lidzkiego w r. 1863, pułkownik. Ur. 26 VIII w Szawrach w pow. lidzkim, ochrzczony został jako «pracowitej Krystyny Padewskiej nieprawego łoża syn». Matka była gospodynią we dworze Teodora Narbutta (zob.), który ożenił się z nią ok. r. 1840, zmienił jej nazwisko na Sadowska i legitymował wówczas swe przedślubne dzieci. N. chodził do szkoły przygotowawczej w Lidzie, prowadzonej przez pijarów, a następnie do gimnazjum w Wilnie (1846–50). W jesieni 1850 zaczął organizować w swej klasie tajny związek patriotyczny pod nazwą «Orzeł i Krzyż». Wydany jednak przez 2 kolegów i aresztowany, przyznał się do winy, umożliwiając tym samym wybronienie się w śledztwie swych towarzyszy. W marcu 1851 wymierzono mu 25 rózeg wobec klasy i sprowadzonych rodziców, po czym oddano w sołdaty, jednakże z prawem wysługi. Rodzinna wersja, jakoby w pułku w Kałudze spoliczkował oficera, który go nazwał «polskim buntownikiem», za co groził mu sąd wojenny, nie znalazła odbicia w aktach. Jako szeregowiec riazańskiego pułku piechoty odbył (1854–5) kampanię turecką na froncie azjatyckim, następnie zaś (1856–9) uczestniczył w walkach z góralami Kaukazu, zwłaszcza w likwidowaniu aułów w Małej i Wielkiej Czeczni. Legenda mówi o jego udziale w 90 potyczkach; stan służby wylicza ich ponad 20, w tym udział w szturmie Karsu. Wielokrotnie nagradzany za waleczność (Krzyż Św. Anny IV kl. 1858), został podoficerem w r. 1855, praporszczykiem w r. 1857. Otrzymał dymisję na własną prośbę w randze podporucznika, z prawem noszenia munduru. Wrócił na Litwę w r. 1861, ożenił się w sąsiedztwie z młodą wdową Amelią z Kuncewiczów Siedlikowską i osiadł w jej majątku, Sierbieniszkach. W końcu 1862 r. ofiarował usługi swe Komitetowi Prowincjonalnemu w Wilnie, który kierował na Litwie konspiracją «czerwoną». Został też wyznaczony na naczelnika wojskowego pow. lidzkiego. Wyruszył w pole w poł. lutego 1863, z kilku zaledwie ludźmi z ojcowskiego dworu, i krążąc po okolicy ogłaszał po wsiach manifest styczniowy. Nie usłuchał rozkazu Komitetu wileńskiego, który polecał mu przedzierać się w Mińszczyznę. Dn. 9 III z niespełna 100 ludźmi stoczył pierwszą pomyślną potyczkę pod Rudnikami (o kilkanaście km od Wilna), zdobywając broń. W ciągu 2 następnych miesięcy operował głównie w Puszczy Nackiej, między Lidą a Oranami, wymykając się zręcznie nieprzyjacielskim obławom, zapewne dzięki nabytej na Kaukazie znajomości wojny partyzanckiej. Oddział N-a, głównie złożony z chłopów, rzadko liczył więcej niż 200 ludzi, o czynach jego krążyły legendy. Bił się nie bez powodzenia pod Dubiczanami (11 IV) i Kowalkami (20 IV); pod datą 30 IV otrzymał N. od Rządu Narodowego nominację na pułkownika. Nie jest dotąd potwierdzona wersja, jakoby Wydział Zarządzający Prowincjami Litwy mianował N-a 31 III «naczelnym wodzem sił W. Ks. Lit. wszędzie, gdzie takowe w prostej z nim komunikacji pozostawać będą». Dn. 5 V 1863 N. na skutek zdrady Adama Bazylewicza Karpowicza dostał się w zasadzkę urządzoną przez oddział kpt. Timofiejewa pod Dubiczami. Już na początku starcia N. odniósł ranę, a kiedy unoszono go z pola bitwy otrzymał drugą, śmiertelną; oddział poszedł wówczas w rozsypkę. Gen. gub. wileński W. Nazimow na prośbę kpt. Timofiejewa dozwolił na publiczny pogrzeb N-a, lecz w kilka miesięcy później jego mogiła została zrównana z ziemią z rozkazu M. Murawiewa. W r. 1933 staraniem 76 p. piechoty im. L. Narbutta (z Lidy) ustawiono w tym miejscu obelisk z napisem: «Za naszą wolność i waszą». Śmierć N-a uczcili w poezji: T. Lenartowicz, D. Kamiński i W. Zadora.

Resztki rozproszonego oddziału zebrał brat N-a Bolesław (1845–1889), przed r. 1863 uczeń gimnazjum wileńskiego, pełniący funkcje adiutanta, lecz nieobecny w boju pod Dubiczami (gdyż N. wysłał go z misją do Feliksa Wysłoucha). Zdążał on z rozbitkami do partii Aleksandra Poradowskiego (Ostrogi), lecz już 12 V został rozproszony w starciu nad rzeką Kotrą (pod Hanelkami) w puszczy grodzieńskiej. W nie znanych bliżej okolicznościach ani też czasie (jeszcze bowiem we wrześniu 1863 awansowano go na porucznika) został schwytany (koło Druskienik?) i oddany pod sąd wojenny w Grodnie, który skazał go na śmierć. Młodociany wiek spowodował zmianę wyroku na zesłanie do Krasnojarska, skąd wrócił po kilku latach na mocy amnestii i osiadł w Szawrach. Zmarł w r. 1889 w Szawrach i tam został pochowany.

Obraz J. Berkmanna Śmierć Narbutta (olej.) 1913 Lwów; Reprod. obrazu E. Andriollego (uczestnik bitwy) pt. Śmierć Narbutta (Muz. Narod. w W.) w: Karbowski W., Ludwik Narbutt, Grodno 1935 (tu dalsza literatura i przedruk najważniejszych dokumentów); – Kozłowski, Bibliogr. powstania, (zestaw artykułów rocznicowych); D’jakov V. A., Dejateli russkogo i pol’skogo osvoboditel’nogo dviženija…, Moskva 1967; – D’jakov V., Miller I., Ruch rewolucyjny w armii rosyjskiej a powstanie styczniowe, Wr. 1967; Fajnhauz D., Ruch konspiracyjny na Litwie i Białorusi 1846–1848, W. 1965; Maksimaitiėnė O., Lietuvos sukileliu kovos 1863–1864 m., Vilnius 1969; Smirnov A., Vosstanie 1863 g. v Litve i Belorussii, Moskva 1963; – Dok. Rządu Narod.; Powstanie na Litwie 1863–4; Prasa tajna, I–II; Tabeńska E., Z doli i niewoli, Kr. 1897 s. 32–5; – Bibliogr do Bolesława Narbutta: Fot. w: Karbowski W., Ludwik Narbutt, Grodno 1935 s. 68; – Dok. Wydz. Wojny.

Stefan Kieniewicz