Orpiszewski Ludwik (Ludwik z Krzewia), (1810–1875), belwederczyk, redaktor „Trzeciego Maja”, agent Hotelu Lambert, pisarz i publicysta. Ur. 24 VIII w Roszkowej Woli nad Pilicą (wg innych danych ur. w Lubochni, obwód rawski – R. Gerber), był najstarszym z ośmiorga dzieci Józefa, powstańca z r. 1794, właściciela wsi Kłobka na Kujawach, i Marianny z Szymońskich. Dzieciństwo spędził w domu rodzinnym. Pod wpływem matki nabrał zamiłowania do historii i literatury i już w 3 roku życia nauczył się czytać. Od r. 1821 uczęszczał z bratem Ignacym do szkół pijarskich w Łowiczu, Włocławku i Płocku. Uczył się dobrze, próbował również pisać i stał się zagorzałym romantykiem. W r. 1828 odbył podróż z ojcem do Karlsbadu, a we wrześniu t. r. zapisał się na Wydział Administracyjny Uniw. Warsz. Wciągnięty przez kolegów i przyjaciół w dyskusje i narady, zaniedbał studia na rzecz polityki. Zwrócił na siebie uwagę elegią na śmierć wojewody Piotra Bielińskiego, która nielegalnie obiegła Warszawę. Od r. 1829 stykał się z opozycją sejmową i spiskowcami w wojsku, ale dopiero w sierpniu 1830 Michał Szwejcer i Ludwik Nabielak wtajemniczyli go w przygotowania powstańcze. W październiku 1830 wyjechał na pogrzeb ojca, dzięki czemu uniknął aresztowania po wykryciu spisku na Uniwersytecie. Dn. 29 XI wziął O. udział w ataku na Belweder; ranny w walce, przez 3 dni ukrywał się w Ogrodzie Botanicznym. Po utworzeniu w grudniu 1830 gwardii akademickiej został przez kolegów wybrany 15 I 1831 kapitanem i dowódcą 5 kompanii. W grudniu też wstąpił do Tow. Patriotycznego i bywał w znanych kawiarniach «Honoratce» i «Dziurce», gdzie zetknął się z Maurycym Mochnackim, Tadeuszem Krępowieckim i ks. Kazimierzem A. Pułaskim. W dn. 3 II 1831 został wcielony w stopniu kapitana i dowódcy szwadronu do 2 p. Mazurów, walczył aż do upadku powstania; 5 X przekroczył granicę pruską.

Jako uczestnik napadu na Belweder został O. wyłączony z amnestii. Internowany w Golubiu, zdołał zbiec do Wrocławia, gdzie matka zaopatrzyła go w pieniądze na pobyt na emigracji. Zatrzymał się najpierw w Dreźnie, gdzie poznał m. in. Adama Mickiewicza, Antoniego Goreckiego, Stefana Garczyńskiego. Wydalony z Saksonii w połowie 1832 r., przeniósł się do Karlsruhe w Badenii. Podczas przygotowań do wyprawy Józefa Zaliwskiego w r. 1833 stykał się z emisariuszami polskimi, pośredniczył w kontaktach, lecz nie wziął udziału w wypadkach i wyjechał do Francji. W Strassburgu otrzymał zezwolenie na pobyt i osiadł w Châlons-sur-Marne. Do Paryża przybył w styczniu 1835 i poznał za pośrednictwem para Francji hr. Taschera wybitnych działaczy katolickich i polityków (Ch. Montalembert, E. Doupanloup). W Paryżu O. odnowił znajomości z Warszawy i Drezna, zaprzyjaźnił się z Mickiewiczem, A. Goreckim, Bogdanem Jańskim i Hieronimem Kajsiewiczem, ulegając ich mistycyzmowi politycznemu i religijnemu, ale nie przyłączył się do «bractwa» Jańskiego ani później do towiańczyków. Uczęszczał sporadycznie na wykłady uniwersyteckie, uczył się łaciny i angielskiego, wiele czytał (historia, ekonomia) i próbował pisać. Przez Mickiewicza wprowadzony do domu Adama Czartoryskiego, a przez Janusza Woronicza, Platerów i Hoffmanów w krąg jego stronników, wstąpił najpierw do Tow. Literackiego (1837), a od r. 1838 brał udział w naradach nad monarchicznym programem stronnictwa. Był jednym z założycieli tygodnika „Trzeci Maj” i jego naczelnym redaktorem od grudnia 1839 do stycznia 1841. W piśmie opracowywał artykuły wstępne i sprawy socjalne, zamieszczał także własne utwory literackie. Na cele wydawnictwa naruszył własny kapitał, zadłużył się i w r. 1840 podjął pracę zarobkową w szpitalu Sióstr Miłosierdzia w Paryżu. Zniechęcony atakami na pismo, przekazał redakcję w ręce Janusza Woronicza, sam zaś przyjął posadę wychowawcy Witolda Czartoryskiego i wiosną 1842 wyjechał z nim do Niemiec. Jednocześnie otrzymał misję nawiązania stosunków z krajem, wpływania na jego opinię, zbierania funduszy i porozumienia z działaczami słowiańskimi w Berlinie, Dreźnie, Wrocławiu i Pradze. Misja nie przyniosła jednak pożądanych rezultatów. O. nie dotarł do Pragi, a usuwany kolejno przez policję z Berlina, Wrocławia i Saksonii, na początku 1844 r. wrócił do Paryża.

W marcu t. r. wyjechał O. do Rzymu jako agent polityczny przy Stolicy Apostolskiej i mimo przeszkód stawianych przez Rosję pozostał tam do listopada 1848. Za pontyfikatu Grzegorza XVI nie zdobył większego wpływu w kurii, skuteczniej oddziaływał na rzymską arystokrację i Polonię, zwłaszcza w czasie wizyty Mikołaja I, afery z Makryną Mieczysławską i powstania 1846 r. Po elekcji Piusa IX wpływy O-ego wzrosły, głównie dzięki przyjaźni z rodziną papieską. Nie zdołał, rzecz jasna, zapobiec konkordatowi z Rosją (1847) i nie uzyskał przyjęcia instruktorów polskich do armii papieskiej (1848). Umiejętnym postępowaniem, przyjaźnią z Zygmuntem Krasińskim, Cyprianem Norwidem, H. Kajsiewiczem neutralizował niechęć polskich ultramontanów do zabiegów Czartoryskiego, a w r. 1848 paraliżował starania Mickiewicza o legion. W jesieni 1848 uznał misję swą za bezcelową. Po ucieczce papieża z Rzymu wyjechał do Genui, później do Paryża i Niemiec (z zamiarem przedostania się w Poznańskie), w końcu zatrzymał się u Z. Krasińskiego w Szwajcarii. W r. 1850 otrzymał paszport pruski i 28 VII w Proszkach koło Poznania wziął ślub z Anną z Zyberk-Platerów, córką Michała. Do czasu wydalenia przez policję (24 XII 1850) mieszkał w ofiarowanym mu przez Macieja Mielżyńskiego dworku w Gościeszynie, później w Dreźnie i Lipsku. W lipcu 1851 opuścił z żoną Niemcy i osiadł na stałe w Villamont pod Lozanną. Kontaktu z Hotelem Lambert nie zerwał (publicystyka, składki, informacje), a w l. 1854–5 pomagał w założeniu biura informacyjnego Hotelu w Genewie.

Obarczony liczną rodziną, O. poświęcił się wychowaniu dzieci i pracy pisarskiej. Zaczynał jako poeta (wiersze okolicznościowe, np.: Rzym, Neapol, Pożegnanie Wł. Zamoyskiego itp.); większe zainteresowanie wzbudziły jego opowiadania historyczne, powieści i dramaty: Wędrówki po Wielkopolsce i Mazowszu (Paryż 1838), Pułkownik… (Paryż 1858 I–II), M. Zebrzydowski (P. 1872), Kilka wspomnień z 1830/31 („Wiad. Hist.-Liter.” 1868), Odłamek z dziejów Lechii… (Paryż 1875). Publikował również własne tłumaczenia na francuski utworów Jana Kochanowskiego, Stanisława Trembeckiego, A. Mickiewicza, Juliusza Słowackiego, Z. Krasińskiego, Bohdana Zaleskiego i Józefa I. Kraszewskiego w prasie szwajcarskiej (wyd. zbiorowe: „Coup d’oeil sur les oeuvres les plus remarquables des poètes polonais”, Lozanna 1874) oraz broszury historyczne (najgłośniejsze: Les Grands capitaines de l’ancienne Pologne, Paris 1863, Le cardinal St. Hozius…, Lausanne 1869, Le cardinal Oleśnicki…, Fribourg 1870). W rękopisie zostawił historię Polski (do czasów Sobieskiego) i fragmenty wspomnień. W „Trzecim Maju” i „Wiadomościach Polskich” drukował artykuły przeważnie anonimowe, ogłaszał też broszury polityczne: Les cinq grandes puissances de l’Europe (Paris 1842), Coup d’oeil sur l’histoire de la maison d’Autriche (Paris 1860), La Pologne, le germanisme, et le czart de Moscou (Paris 1861), Les comtes de Cavour, de Bismarck, de Goluchowski et Napoleon III (Lausanne 1869), trafnie przewidując rozwój wydarzeń, zwłaszcza w Niemczech i Austrii.

W kwietniu 1862, na prośbę Władysława Czartoryskiego O. zgodził się objąć ponownie agencję w Rzymie i przybył tam w listopadzie t. r. Mimo dobrego przyjęcia przez papieża i znajomych dostojników misja zakończyła się niepowodzeniem. Przeciwdziałanie polskiej koterii ultramontańskiej i własna jego niewiara w powstanie nie pozwoliły O-emu przezwyciężyć nieufności Rzymu do polskiego ruchu narodowego. W lutym 1863 powrócił do Lozanny i wycofał się z pracy politycznej. Ciężko jednak przeżył klęskę powstania, upadek Napoleona III i konflikty religijne w Szwajcarii. Po r. 1871 zaczął wierzyć, że odrodzenie Polski nastąpi za przyczyną chłopów. Zmarł w nocy 21/22 II 1875 w Villamont. Po manifestacyjnym pogrzebie (przemawiał Z. Miłkowski) został pochowany na cmentarzu w Lozannie. W r. 1904 zwłoki przewieziono do Kłóbki.

W małżeństwie z Anną z Zyberk-Platerów (1821–1904) O. miał sześcioro dzieci: Józefa (zm. 1923), inżyniera, Kazimierza (zm. 1897), Henryka, inżyniera, Michała (zm. 1920), Władysława (zob.) i Marię (zm. 1914), żonę Eustachego Zagórskiego, ziemianina.

Rys. J. F. Llanta; Litografia F. de Villaina „Belwederczycy” (Nabielak-Niesiorowski-Orpiszewski), (Paryż 1833–4, liczne reprod. w książkach); Fot. (portret?) O-ego bezimiennego autora, Lozanna ok. 1870 (reprod. w: W. Enc. Ilustr., Zatrzymany do życia, [Oprac.] Odrowąż-Pieniażek J.); – Estreicher, III 315–16, VI 570; Nowy Korbut; Bibliogr. historii Pol. XIX w., I–II; Maliszewski, Bibliogr. pamiętników; W. Enc. Ilustr.; W. Ilustr. Enc. Gutenberga, XII; Gerber R., Studenci Uniwersytetu Warszawskiego 1808–1831, Wr. 1977; Uruski, XIII; Żychliński, XIV 216; Katalog wystawy powstania listopadowego, Lw. 1930 s. 45; Lewak-Więckowska, Zbiory B. Rap. Katalog; – Boudou A., Stolica Św. a Rosja, Kr. 1928–30 I 534–6, 563 i n., II; Bozzolato G., L’agenzia Centrale Romana alla luce di un carteggio ritrovato a Cracovia (1844–49), w: Studi in onore dell’università di Cracovia, Padova 1964 s. 22 i n.; Gomulicki J. W., Cyproan Norwid, W. 1976 s. 46–8, 163–4; tenże, Norwid partyzantem Czartoryskich, „Stolica” 1967 nr 17; Handelsman M., A. Czartoryski, W. 1948–50 I–III; Kallenbach J., Mickiewicz, Lw. 1926 I–II; Kieniewicz S., Legion Mickiewicza, W. 1957; Konarska B., W kręgu Hotelu Lambert, Wr. 1971 (bibliogr.); Kukiel M., Czartoryski and European unity 1770–1861, Princeton, New York 1955; Mickiewicz W., Legion Mickiewicza, Kr. 1921 s. 38 i n.; tenże, Żywot Adama Mickiewicza, P. 1890–5 II–IV; Morawski K., Polacy i sprawa polska w dziejach Italii w l. 1830–66, W. 1937; Pelczar S., Pius IX i Polska, Miejsce Piastowe 1914 s. 335–6; Sawrymowicz E., Kalendarz życia i twórczości J. Słowackiego, Wr. 1960; Szostakowicz S., Główne organy prasowe Hotelu Lambert, w: Zesz. Nauk. Uniw. M. Kopernika w Tor. 1971 Historia VI s. 122–31 (informacja bibliogr.); Tokarz W., Sprzysiężenie Wysockiego i noc listopadowa, W. 1925; Wszołek J., Prawica Wielkiej Emigracji wobec narodowego ruchu włoskiego, Wr. 1970; Zaleski B., Ludwik Orpiszewski, Kr. 1875 (odb. z „Przegl. Pol.” 1875 z. 1 s. 408–67); Żywczyński M., Z badań i literatury o Kościele katolickim w Rosji i Królestwie Polskim w XIX w., „Nova Pol. Sacra” 1936 III 124–5; – Breański F., Autobiografia 1794–1864, „Przew. Nauk. i Liter.” (Lw.) 1913 s. 1072–3; Budzyński M., Wspomnienia z mojego życia, P. 1880 I 304 i n., II 61 i n.; Czartoryski W., Pamiętnik, W. 1960; Goszczyński S., Noc belwederska, Paryż 1868–9 I 37, II 1–16; Krasiński Z., Listy do Augusta Cieszkowskiego, Kr. 1912 II; tenże, Listy do Bronisława Trentowskiego, Lw. 1887 s. 264, 282, 287; tenże, Listy do Delfiny Potockiej, W. 1975 III; tenże, Listy do Koźmianów, W. 1977; tenże, Listy do L. Orpiszewskiego, w: Pamiątkowa księga 1866–1906. Prace byłych uczniów Stanisława Tarnowskiego…, Kr. 1904; Listy S. Witwickiego do J. B. Zaleskiego, Lw. 1901 s. 16–17; Mickiewicz A., Korespondencja, Paryż 1872 IV 130, 215; Miłkowski Z., Sylwety emigracyjne, Lw. 1904 s. 244–52; Nieznane listy A. Mickiewicza i Z. Krasińskiego, w: Pamiątkowa księga ku czci S. Tarnowskiego, Kr. 1904 I 249–82; Norwid C., Pisma wszystkie, W. 1937 VIII–IX, W. 1971 VIII–X; Polska działalność dyplomatyczna 1863–64, W. 1963 II (bibliogr.); Postawka L., Pamiętniki…, Paryż 1908 II 259; Straszewicz J., I Polacchi della Rivoluzione del 29 XI 1830, Capolago 1834 II 221, 240; [Zamoyski W.], Jenerał Zamoyski 1803–1868, P. 1918–30 IV–VI; Zatrzymany do życia, [Oprac.] J. Odrowąż-Pieniążek, „Blok-Notes Muz. Mickiewicza” 1963 z. 2 s. 42–8, 109, 111; – „Czas” (Kr.) 1881 nr 139; „Dzien. Pozn.” 1881 nr 137; „Roczn. Tow. Hist.-Liter. w Paryżu” 1873–8, 1879 II 374; „Trzeci Maj” 1839–48; – B. Czart.: rkp. 5330, 5376–5378, 5380–5382, 5386–5387, 5395–5399, 5410–5423, 5431, 5451, 5472, 5486–5494, 5546, 5622, 5655, 5699 i rkp. Ewidencji, sygn. tymczasowa: 890, 1124–1125, 1145–1146, 1150, 1153, 1158, 1165, 1169, 1173, 1226, 1237, 1281, 1307, 1320–1322, 1341, 1354, 1361, 1374, 1444, 1476, 1497, 1508, 1523, 1525, 1538, 1541, 1553, 1558, 1574, 1582–1583, 1624, 1784, 1786, 1930, 1984, 3173, 3217 (Listy, depesze, papiery, prace i materiały O-ego i dotyczące O-ego z l. 1838–75); B. Jag.: rkp. 6524 (korespondencja O-ego); B. Kórn.: rkp. 2407, 2412, 2413, I, IV, 2432, 2434 II, 2439 I, 2448, 2498, 5651, 7448 (korespondencja, depesze i materiały O-ego); B. Ossol.: rkp. 13566 I (ballady O-ego); B. PAN w Kr.: rkp. 2159 XIV, 2210 X–XI, 1826 (materiały do życiorysu i korespondencja O-ego); Ponadto niewykorzystane materiały w Muz. A. Mickiewicza w Paryżu (rkp. 915), Muz. A. Mickiewicza w W. (arch. rodzinne Orpiszewskich), Arch. Zmartwychwstańców w Rzymie i Arch. Watykańskim; List Władysława Orpiszewskiego do Kazimiery z Szymońskich Karczewskiej (w posiadaniu Henryka Prybego w Radomiu, odpis w Materiałach Red. PSB).

Jan Wszołek