Starski Ludwik, właściwie Kałuszyner, pseud. Spleen, Julian Starski, L. St., O. Kay (1903–1984), dziennikarz, scenarzysta filmowy, autor piosenek.

Ur. 1 III w Warszawie w rodzinie inteligenckiej pochodzenia żydowskiego. Był synem Józefa Kałuszynera, zamordowanego przez hitlerowców w czasie drugiej wojny światowej, i Heleny z domu Szpiro. Miał czworo rodzeństwa: brata, Adama Ochockiego oraz trzy siostry: Celinę, Marię, zamężną Stasiak, po drugiej wojnie światowej pracującą w Przedsiębiorstwie Państw. «Film Polski», i Sabinę, po r. 1945 osiadłą w Kanadzie.

S. ukończył gimnazjum w Łodzi, a kurs maturalny zaliczył w Bydgoszczy. W l. dwudziestych przyjął pseud. Starski, który z czasem stał się jego nazwiskiem. Od r. 1922 pracował w łódzkim koncernie prasowym «Republika», wydającym głównie pisma o charakterze sensacyjnym. Był m.in. sekretarzem redakcji dziennika „Express Wieczorny Ilustrowany”, w którym (jako Julian Starski) zamieszczał sensacyjno-erotyczne powieści w odcinkach: Szatan Łodzi (1923 nr 72–117), Szczury Łodzi (1924 nr 1–114), Tajemnice łódzkiego cmentarza (1925 nr 228–274, wspólnie z Heleną Ordężanką), Wampir Bałut (1925 nr 275–285, 1926 nr 1–86), Demon „czarnej willi” (1926 nr 127–179), oraz Czerwona garsoniera (1926 nr 266–326). Stale współpracował z dziennikiem „Republika” (od r. 1925 „Ilustr. Republika”), w którym pod pseud. Spleen publikował felietony i wiersze satyryczne. W r. 1925 napisał ze swym kolegą szkolnym, poetą Jerzym Bolskim libretto wodewilu Hallo, łodzianki, wystawionego w Teatrze Letnim w parku im. Stanisława Staszica. Współpracował też z łódzkimi kabaretami i teatrzykami rewiowymi «Bomba» i «Gong» (fokstrot Zdemaskuj się napisany dla «Gongu» ukazał się drukiem w Łodzi w r. 1928). W r. 1931 przeniósł się S. do Warszawy i związał z tzw. czerwoną prasą (popularną), ukazującą się nakładem piłsudczykowskiego koncernu «Prasa Polska S.A.» (od r. 1934 «Dom Prasy S.A.»). Dla kabaretów i teatrzyków literacko-artystycznych «Qui Pro Quo» i «Morskie Oko» pisał skecze, monologi i piosenki. W r. 1933 Eugeniusz Bodo, wówczas właściciel wytwórni «Urania-Film», zaproponował S-emu współautorstwo scenariusza farsy pod roboczym tytułem „Ręce do góry”; projekt nie wyszedł jednak poza wstępną fazę. Kolejny scenariusz pisany z Bodo, we współpracy z Jerzym Nelem, stał się podstawą filmu muzycznego „Pieśniarz Warszawy” (1934, reż. Michał Waszyński), z Bodo w roli tytułowej; film odniósł sukces, a pochodząca z niego piosenka Już taki jestem zimny drań ze słowami S-ego i Nela (z muzyką Henryka Warsa) stała się szlagierem. Odtąd współtworzył S. scenariusze (najczęściej do spółki z Janem Fethke, Napoleonem Sądkiem, Emanuelem Schlechterem) popularnych filmów komediowych i muzycznych, m.in.: „Dwa dni w raju” (1936, reż. Leon Trystan), „Piętro wyżej” (1937, reż. Trystan, film nagrodzony przez Radę Naczelną Przemysłu Filmowego jako najlepszy utwór fabularny roku), „Szczęśliwa trzynastka” (1938, reż. Marian Czauski), „Paweł i Gaweł” (1938, na motywach bajki Aleksandra Fredry, reż. Mieczysław Krawicz), „Zapomniana melodia” (1938, reż. Konrad Tom i Fethke), „Ja tu rządzę” (1939, premiera 1941, adaptacja farsy Wincentego Rapackiego syna, reż. Krawicz) oraz melodramatu „O czym się nie mówi” (1939, dokonana przez S-ego adaptacja powieści Gabrieli Zapolskiej, reż. Krawicz). Kampania wrześniowa przerwała realizację komedii „Serce batiara” (reż. Waszyński). Był również S. współautorem dialogów kilku innych filmów komediowych, m.in. „Jadzia” (1936) z Jadwigą Smosarską oraz „Robert i Bertrand” (1938, oba w reż. Krawicza) z Bodo i Adolfem Dymszą. Z filmów pochodziły kolejne popularne piosenki ze słowami S-ego (do muzyki najczęściej Warsa i Jerzego Petersburskiego): Młodym być i więcej nic („Szczęśliwa trzynastka”), Ach śpij, kochanie („Paweł i Gaweł”), Ach, jak przyjemnie kołysać się wśród fal i Już nie zapomnisz mnie („Zapomniana melodia”), Na cześć młodości („Sportowiec mimo woli” 1939, premiera 1940, reż. Krawicz). Jako jeden z pierwszych w polskiej kinematografii opracowywał S. scenopisy, dzięki którym filmy realizowane wg jego scenariuszy odznaczały się sprawnością warsztatową i płynnością narracyjną; zręczny dialog, liryczne zabarwienie, absurdalny humor i dystans wobec konwencji sprawił, że należą one do najlepszych w epoce.

Okres okupacji hitlerowskiej spędził S. w Warszawie. Po upadku powstania warszawskiego 1944 r. został przez Niemców wysiedlony z żoną i synem do obozu przejściowego w Pruszkowie; koniec wojny zastał go w Skawinie. W styczniu 1945 zgłosił się w Krakowie do Bazy Produkcyjnej Wytwórni Filmowej WP. W marcu t.r. wyjechał do Łodzi, gdzie zaczynało kształtować się środowisko filmowe. Kilka lat później przeniósł się na stałe do Warszawy. W nowej rzeczywistości politycznej pozostał wierny formule kina popularnego. Był pomysłodawcą i scenarzystą pierwszego po wojnie polskiego filmu fabularnego „Zakazane piosenki” (1947, reż. Leonard Buczkowski). Pisał kolejne scenariusze: z Romanem Niewiarowiczem do komedii „Skarb” (1948, reż. Buczkowski), z Aleksandrem Fordem i Fethke do „Ulicy Granicznej” (1948, reż. Ford). Filmy te zdobyły popularność, jednak stały się też obiektem ataków ze strony dyspozycyjnej krytyki, zarzucającej twórcom drobnomieszczańskość i wzorowanie się na stylistyce przedwojennej. W efekcie „Zakazane piosenki” zdjęto z ekranów i po przeróbkach skierowano do ponownego rozpowszechniania jesienią 1948.

W okresie socrealizmu łączył S. tradycyjne konwencje gatunkowe z obowiązującymi schematami społeczno-politycznymi. Do filmu „Pierwszy start” (1950, reż. Buczkowski) napisał scenariusz (wg pomysłu Michała Rusinka i Bronisława Broka), dialogi, słowa piosenek oraz sprawował nad całością kierownictwo artystyczne (za scenariusz zdobył dyplom honorowy na VI Międzynarodowym Festiwalu Filmowym w Karlovych Varach w r. 1951). Był S. scenarzystą socrealistycznej komedii «Przygoda na Mariensztacie» (1952/3, reż. Buczkowski) i autorem piosenek do tego filmu (z muzyką Tadeusza Sygietyńskiego): To idzie młodość oraz Jak przygoda, to tylko w Warszawie. Z filmu „Skarb” pochodziła piosenka Warszawa, ja i ty (muzyka Jerzy Harald), z filmu „Irena do domu” (1955, reż. Fethke) Karuzela (muzyka Witold Krzemieński). Ponadto napisał S. m.in. piosenki Nie trzeba słów i W małym kinie (obie z muzyką Władysława Szpilmana). Kilka scenariuszy S-ego z tego okresu doczekało się publikacji: wspólny z Niewiarowiczem Skarb (W. 1951) oraz samodzielne Pierwszy start (W. 1952) i Przygoda na Mariensztacie (W. 1954; tłumaczenie rosyjskie w „Scenarii pol’skogo kino”, Red. A. G. Nazarowa, Moskwa 1956).

S. współtworzył i organizował zespoły filmowe – nową strukturę w polskiej kinematografii. W l. 1948–9 kierował (wraz z Buczkowskim) zespołem «Warszawa», jednym z trzech ówcześnie istniejących (wszystkie zlikwidowano na fali centralizacji po Zjeździe Filmowców w Wiśle 19–22 XI 1949). W poł. r. 1955, kiedy zespoły filmowe odrodziły się, został kierownikiem artystycznym zespołu «Iluzjon» (był nim do r. 1963); w zamierzeniu S-ego miał on produkować wartościowe filmy popularne. Z «Iluzjonem» współpracowali m.in. Anatol Stern, Stanisław Dygat, Zdzisław Skowroński (kolejni kierownicy literaccy), Edward Zajiček (szef produkcji) oraz reżyserzy: Wojciech Has („Pętla”, 1958), Jerzy Passendorfer (m.in. „Zamach”, 1959), Brok („Cafe «pod Minogą»”, 1959), Sylwester Chęciński („Historia żółtej ciżemki”, 1961), Bohdan Poręba („Daleka jest droga”, 1963), Stanisław Możdżeński („Yokmok”, 1963). We współpracy z Czechosłowacją powstała komedia „Zadzwońcie do mojej żony” (1958, reż. J. Mach), a w koprodukcji z NRD „Milcząca gwiazda” (1959, wg powieści „Astronauci” Stanisława Lema, reż. K. Maetzig). W l. pięćdziesiątych i sześćdziesiątych S., jako autor scenariuszy i tekstów piosenek, był współtwórcą kolejnych filmów komediowych i muzycznych: „Nikodem Dyzma” (1956, reż. Jan Rybkowski, wg powieści Tadeusza Dołęgi-Mostowicza), „Klub kawalerów” (1962, reż. Jerzy Zarzycki, wg komedii Michała Bałuckiego, scenariusz został opublikowany t.r. w Łodzi), oraz „Mocne uderzenie” (1966, reż. Passendorfer; z czołówki tego filmu wycofał S. swe nazwisko, gdyż gotowy utwór odbiegał od jego wyobrażeń). W r. 1968 Ford na podstawie scenariusza S-ego przystąpił do realizacji filmu poświęconego Januszowi Korczakowi (pierwszy zarys scenariusza złożył S. już we wrześniu 1945); film miał powstać we współpracy z producentem zachodnioniemieckim, jednak po wydarzeniach z marca 1968 władze realizację przerwały. Jako autor tekstów współpracował S. przez wiele lat ze Zdzisławem Gozdawą i Wacławem Stępniem z Teatru «Syrena» w Warszawie. Utwory S-ego ukazały się w wielu wydawnictwach, m.in. „Pieśń o kraju” (oprac. R. Hanin, A. W. Piotrowski, W. 1969), „Warszawskie ballady podwórzowe” (oprac. B. Wieczorkiewicz, W. 1971), „Skrwawione serce. Rewia przebojów starych jak świat” (Kr. 1973), „Rozśpiewane morze” (oprac. H. Stefanowska, Gd. 1975). Ostatnią pracą S-ego dla kina był scenariusz i teksty piosenek do komedii muzycznej osadzonej w realiach lat międzywojennych pt. „Hallo Szpicbródka, czyli ostatni występ króla kasiarzy” (1978, reż. Janusz Rzeszewski i Mieczysław Jahoda). W sferze projektów pozostał dalszy ciąg „Skarbu”. Fragmenty filmów przedwojennych z charakterystycznymi dla tamtych lat piosenkami S-ego zostały wykorzystane w filmie montażowym poświęconym Dymszy „Pan Dodek” (1970, reż. Jan Łomnicki), a piosenki S-ego z l. pięćdziesiątych były cytowane w filmach o tym okresie (np. w r. 1979 w telewizyjnym serialu „Przyjaciele” w reż. Andrzeja Kostenki, w r. 1981 w filmie telewizyjnym „Wielki bieg” w reż. Jerzego Domaradzkiego; w r. 1995 w filmie „Cwał” w reż. Krzysztofa Zanussiego).

S. należał do najwybitniejszych i najbarwniejszych postaci powojennej kinematografii. Uważano go za skarbnicę wiedzy o środowisku filmowym; pisano, że był «łącznikiem pomiędzy egzotyką przedwojennej polskiej kultury rozrywkowej a naszymi czasami» (K. T. Toeplitz). W relacjach współczesnych rysuje się S. jako człowiek o wielkim uroku towarzyskim, którego «bronią były dowcip i anegdota» (Zajiček). W ostatnich latach życia spisywał wspomnienia, ale nie zdołał ich ukończyć (obszerne fragmenty w książce Stanisława Zawiślińskiego „Starski. Droga do Oskara”, W. 1998).

S. był członkiem m.in. Stow. Filmowców Polskich, Związku Literatów Polskich oraz Związku Autorów i Kompozytorów Scenicznych (przemianowanego w r. 1953 na Stow. Autorów ZAiKS – w jego władzach zasiadał od r. 1932). W l. 1955–63 wchodził w skład filmowej Komisji Ocen Scenariuszy (pełniącej nieoficjalne funkcje cenzorskie). W r. 1975 uczestniczył w Palermo w obradach Réunion du Conseil International des Auteurs d’Oeuvres Audiovisuelles (Międzynarodowej Rady Autorów Dzieł Audiowizualnych). Zmarł w Warszawie 29 II 1984, został pochowany na cmentarzu Komunalnym na Powązkach. Był odznaczony m.in. Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski (1954) oraz Złotą Odznaką Honorową «Za Zasługi dla Warszawy», otrzymał też wyróżnienie Komitetu Nagród Państw. za twórczość scenariopisarską (1955).

W małżeństwie z Marią z Bargielskich (1911–1986), przed wojną tancerką Teatru Wielkiego w Warszawie, występującą także w kabarecie «Qui Pro Quo» miał S. syna Allana (ur. 1 I 1943), scenografa w filmach m.in. Andrzeja Wajdy, S. Spielberga, Romana Polańskiego, laureata nagrody «Oscara».

Brat S-ego Adam Ochocki (pseud. Ochocki, który z czasem stał się jego nazwiskiem, przyjął w l. trzydziestych), właściwie Kałuszyner (9 II 1913 – 11 XII 1991) przed drugą wojną światową pracował jako dziennikarz łódzkiego „Expressu Wieczornego Ilustrowanego”. W l. 1939–46 przebywał w ZSRR (m.in. był więziony w łagrze w Rybińsku, po tzw. amnestii w r. 1941 wyjechał do Tadżykistanu, ponownie więziony m.in. w Uljanowsku). Po powrocie do kraju był sekretarzem łódzkiej redakcji „Expressu” i „Karuzeli”, współpracował z telewizją, pisał scenariusze filmów animowanych (np. z serii „Zaczarowany ołówek”, 1963–77), zajmował się twórczością satyryczną („Skąd my się znamy”, Ł. 1970, „To ci kwiatki”, Ł. 1984), był współautorem książek „Wicek i Wacek: ucieszne przygody dwóch wisusów w czasie okupacji na ich cześć wierszem napisane” (z Wacławem Drozdowskim, Ł. 1948) i „Spacerem po Łodzi” (z Władysławem Orłowskim, Ł. 1954), tłumaczył z języka rosyjskiego m.in. „Psa łańcuchowego i inne humoreski” A. Awerczenko (Ł. 1988). Pozostawił wspomnienia: „Reporter przed konfesjonałem, czyli jak się przed wojną robiło gazetę” (Ł. 1980), „Raz, dwa, wziali! Wspomnienia z ZSRR 1939–1946” (Ł. 1988), „Erika zdradza tajemnice” (Ł. 1989). Był członkiem założycielem łódzkiego Oddz. Związku Sybiraków (1989) i członkiem jego zarządu, należał do redakcji rocznika „My, Sybiracy”.

Czarnik O., Bibliografia powieści odcinkowych 1919–1926, Wr. 1979; Marczyńska M., Żmuda R., Bibliografia łódzkiej produkcji wydawniczej 1918–1939, Ł. 1986; Pol. Bibliogr. Liter. za l. 1956–88; – Adrjański Z., Kalejdoskop estradowy. Leksykon polskiej rozrywki 1944–1989, W. 2002; Encyklopedia kina, Red. T. Lubelski, Kr. 2003 (R. Włodek); Lerski T., Syrena Record, New York–Warsaw [2004]; Twórcy polskiego filmu. Leksykon, W. 1986; Wolański R., Leksykon polskiej muzyki rozrywkowej, W. 1995 (fot.); – Adamowiczowa J., Nagrody państwowe w latach 1948–1980. Informator, Wr. 1983; Słown. pseudonimów; – Internet: www.filmpolski.pl.; – Armatys L., Ostatni i pierwszy, „Film” 1974 nr 6; Beylin S., A jak było opowiem, W. 1958 s. 88–92; Grzelecki S., Opowiadania dla wszystkich, „Film” 1952 nr 6; tenże, Tkanka łączna, „Życie Warszawy” 1984 nr 59; Historia filmu polskiego, W. 1974–85 II–IV; Janeta M., Ostatni bard Iluzjonu, „Antena” 1993 nr 8; Janicka B., „Zakazane piosenki”, „Film” 1984 nr 11; Janicki S., Film polski od A do Z, W. 1977 s. 249–50; Krukowski K., Mała antologia kabaretu, W. 1982 s. 182, 213; Krytycy o „Zakazanych piosenkach”, „Kino” 1967 nr 1; Pitera Z., Kiedy powstawał nasz pierwszy film powojenny, „Kino” 1974 nr 4; Skotarczyk D., Obraz społeczeństwa PRL w komedii filmowej, P. 2004; Starski. Droga do Oskara. Historia dwóch pokoleń filmowych, Red. S. Zawiśliński, W. 1998 (fot.); Starski L., Humor pozwalał przeżyć, Oprac. W. Wertenstein, „Film” 1974 nr 6 (fot.); tenże, Komedie były wtedy śmieszniejsze, „Film” 1969 nr 15; tenże, Moje pierwsze kino, „Przekrój” 1991 nr 2413; tenże, Pierwsze kroki albo pisanie scenariusza z Eugeniuszem Bodo, tamże 1991 nr 2414; tenże, Scenarzysta – zawód umierający, „Kultura” 1964 nr 13; Stecura R., Starski i Starski, „Cinema Press Video” 1994 nr 5; Toeplitz K. T., Pan Ludwik, „Polityka” 1984 nr 11; Wachowicz B., 1947: „Zakazane piosenki”, „Ekran” 1969 nr 14; Wiadomości „Libkow-Filmu”, „Wiad. Filmowe” 1939 nr 15; Zajiček E., Ludwik Starski – ostatni bard Iluzjonu, „Film” 1984 nr 16 (fot.); tenże, Poza ekranem. Kinematografia polska 1918–1991, W. 1992; – Kto jest kim w Polsce. Informator biograficzny, W. 1984; Spis abonentów sieci telefonicznych państwowych i koncesjonowanych w Polsce z wyjątkiem m.st. Warszawy. Na rok 1932/3, W. 1932 s. 358; – Wittlin J., Pójdź ze mną! Dziennik-pamiętnik, Kr. 1985 I 111, Kr. 1986 II 64–5, 284, 312; Wywiady ze S-m: „Echo Krakowa” 1955 nr 213 (W. Liksza), „Ekran” 1967 nr 2 (C.M.), „Express Wieczorny” 1955 nr 212 (W. Liksza, fot.), „Film” 1955 nr 49 (K. Dębnicki), 1960 nr 13 (E. Smoleń-Wasilewska), 1962 nr 48 (taż, fot.), „Kino” 1967 nr 7 (B. Janicka), „Szpilki” 1978 nr 12 (fot.); – „Ekran” 1967 nr 17, 1978 nr 47, 1983 nr 9; „Express Wieczorny” 1956 nr 261, 1978 nr 241; „Film” 1947 nr 11, 1949 nr 2, 12, 1951 nr 2–3, 1954 nr 6, 1955 nr 49, 1956 nr 37, 1961 nr 37, 1962 nr 3, 1963 nr 2, 1964 nr 16, 18, 1966 nr 34, 1978 nr 46, 1979 nr 6; „Filmowy Serwis Prasowy” 1962 nr 22 („Klub Kawalerów”), 1967 nr 1 („Mocne uderzenie”), 1978 nr 17–18 („Hallo Szpicbródka”), 1984 nr 14; „Głos Wybrzeża” 1978 nr 50; „Iluzjon” 1990 nr 3–4, 1993 nr 3–4, 1991 nr 1; „Kino” 1937 nr 10; „Przekrój” 1947 nr 94; „Szpilki” 1980 nr 3; „Wiad. Filmowe” 1937 nr 8, 23, 1938 nr 7; „Wiad. ZAIKSu” 1975 nr 4/1; „Życie Liter.” 1956 nr 17; – Nekrologi z r. 1984: „Ekran” nr 11, „Express Wieczorny” nr 44, „Film” nr 12 (fot.), „Filmowy Serwis Prasowy” nr 9, „Gaz. Krak.” nr 52, „Kron. Warszawy” nr 3, „Perspektywy” nr 10, „Przekrój” nr 2022, „Szpilki” nr 12, „Życie Liter.” nr 11, „Życie Warszawy” nr 52, 53, 55, 58, 59, 62; – Mater. prasowe Rafała Dajbora z W.; – Informacje Wiesławy i Allana Starskich z W. oraz Jerzego Rossowskiego ze Związku Sybiraków w Ł. o bracie S-ego, Adamie.

Artur Patek