Ludwika z Radziwiłłów Karolina (1667–1695), margrabina brandenburska, księżna neuburska. Jedyna córka księcia Bogusława Radziwiłła, koniuszego W. Ks. Lit. i gubernatora Prus Książęcych, i Anny Marii Radziwiłłówny, córki księcia Janusza, woj. wileńskiego i hetmana w. lit. Ur. 27 II, wcześnie osierocona, pozostawała pod opieką wyznaczonych przez ojca jedenastu opiekunów spośród najbliższych krewnych i współwyznawców, m. in. Fryderyka Wilhelma, elektora brandenburskiego, księcia Michała Kazimierza Radziwiłła, Jędrzeja Potockiego, woj. bracławskiego, Jędrzeja Morsztyna, podskarbiego kor., Jana Hoverbecka, posła brandenburskiego w Polsce, i Kazimierza Kłokockiego, stolnika płockiego. Ekonomami i rządcami dóbr zostali wyznaczeni: wspomniany Jan Kłokocki, Stanisław Niezabitowski i Wespazjan Sienicki, a konsyliarzami zajmującymi się sprawami małoletniej księżniczki Jan Ryszard Fehr i Krzysztof Winkler. Z konsyliarzami współpracował Zbigniew Morsztyn, miecznik mozyrski, tytularny radca. Opiekunowie zadbali, by w otoczeniu księżniczki, wychowywanej w Królewcu, znalazła się w kwietniu 1671 «panna z Polski» ucząca ją języka polskiego. W maju 1673 w otoczeniu L-i przebywała również Teofila Sienicka, córka Wespazjana, a na przełomie lat 1674 i 1675 przyjęto również na dwór L-i «polską wygnankę», zapewne ariankę. L. czytywała codziennie Pismo św. z polskiego egzemplarza Biblii brzeskiej, nad jej wykształceniem religijnym czuwali ministrowie kalwińscy, przede wszystkim rezydujący na jej dworze w Królewcu Mikołaj Minwid. Już od r. 1671 kandydatami do ręki L-i byli członkowie rodziny Radziwiłłów, początkowo Mikołaj, syn Michała Kazimierza z Nieświeża (zm. w r. 1672), a następnie Stanisław Kazimierz, stolnik litewski i ordynat klecki. We wrześniu 1676 rodzina Radziwiłłów, zgromadzona na naradzie w Gródku koło Zabłudowia, wysłała Szczęsnego Morsztyna w poselstwie do elektora, aby uzyskać jego zgodę na zaręczyny L-i ze Stanisławem Kazimierzem. Elektor snuł jednak wówczas plany wydania L-i za Wilhelma, księcia Oranii, późniejszego króla Anglii. Dyplomacja francuska dążyła natomiast do powrotu księżniczki do jej dóbr litewskich. Sprawa małżeństwa L-i stała się dla Radziwiłłów paląca w r. 1679, gdyż niepokoiło ich niechętne im stanowisko elektora. Fryderyk Wilhelm początkowo przewlekał, a następnie wysłał w listopadzie 1680 do Królewca swego radcę Samuela Chwałkowskiego, który w jego imieniu poprosił L-ę, uznaną już za pełnoletnią, o rękę dla młodszego syna elektora – margrabiego Ludwika. Dn. 28 XII 1680 odbyły się zaręczyny. Oburzeni Radziwiłłowie ogłosili opracowany przez Andrzeja Załuskiego memoriał, w którym zapowiadali wniesienie sprawy na najbliższy sejm. O rękę L-i ubiegał się także Stanisław Potocki, woj. krakowski, dla swego syna, a król Jan III już wówczas myślał o ożenieniu z nią swego syna Jakuba. Baron Hoverbeck, poseł brandenburski, i Krzysztof Grzymułtowski, główny stronnik Brandenburgii w Polsce, doradzili w tej sytuacji elektorowi przyśpieszenie terminu ślubu, aby uprzedzić ewentualne uchwały sejmu zwołanego do Warszawy na dzień 10 I 1681. Ślub odbył się więc 7 I 1681. Obawa konfiskaty dóbr L-i na mocy uchwały sejmu była jednak przedwczesna, gdyż poza elektorem także kilku prawnych opiekunów L-i wyraziło w listopadzie i grudniu 1680 zgodę na jej pruskie małżeństwo. W czasie obrad sejmu warszawskiego 1681 r. za elektorem ujmowali się jego stronnicy, w senacie Krzysztof Grzymułtowski, a w kole rycerskim Andrzej Przyjemski, starosta międzyrzecki, i Władysław Łoś, stolnik płocki. Dn. 12 IV t. r. sejm zerwali na polecenie posłów elektora Przyjemski i Stanisław Kazimierz Dąbrowski, cześnik i pisarz grodzki wileński. Sprawę elektora popierali także na tym sejmie posłowie francuscy, markiz de Vitry i Forbin Jansen, biskup Beauvais. Jeszcze w toku sejmu Jan III pogodził się z małżeństwem L-i za cenę 40 000 talarów i po uzyskaniu pisemnego zapewnienia elektora, że mąż L-i nie będzie nigdy kontrkandydatem królewicza Jakuba do tronu polskiego.

Po ślubie młoda para osiadła w Berlinie. Marszałkiem dworu L-i i plenipotentem został najwpływowszy odtąd w jej otoczeniu człowiek – Samuel Chwałkowski, a L. zajęła się administrowaniem swych dóbr. W kwietniu 1682 seniorzy zboru wileńskiego zwrócili się do niej listownie z prośbą, aby poruszyła na dworach protestanckich sprawę zburzenia zboru. L. wymówiła się od uczestnictwa w dochodzeniu krzywdy kalwinów litewskich tą drogą i radziła zwrócenie się do króla Jana III. Pozwoliła natomiast na odprawianie nabożeństw w swoim pałacu w Wilnie i obiecała wesprzeć akcję odbudowy zboru. W t. r. ufundowała stypendium dla 12 młodzieńców kształcących się na uniwersytetach we Frankfurcie nad Odrą, Berlinie i Królewcu. W r. 1684 młodzi kalwini, kandydaci na duchownych, kształcili się także w Marburgu, Heidelbergu i Lejdzie. Wysyłała również L. na swój koszt studentów do Oxfordu (Samuel Lutomierski) i Edynburga. W r. 1687 zapisała nowy fundusz na utrzymanie czterech uczniów, synów ministrów kalwińskich w Królewcu. Na jej polecenie dokonano w Królewcu w r. 1684 przedruku kancjonału litewskiego przeznaczonego dla litewskiej ludności wiejskiej wyznającej kalwinizm. Mimo że był to tylko przedruk, zawierający jedynie nieliczne nowe pieśni, duchowieństwo katolickie zagroziło procesem i przekazało skargę na działalność L-i na sejm w r. 1685. L. troszczyła się także, aby kaznodzieje i katecheta w Birżach znali dobrze język litewski. Kaznodzieję nowomiejskiego wzywała do tępienia «pogańskich bałwanów i guseł w domach niektórych».

Dn. 28 III 1687 zmarł margrabia Ludwik, a o rękę 20-letniej wdowy rozpoczęło natychmiast zabiegi trzech książąt katolickich: szwagier cesarza Leopolda Karol Filip, książę neuburski i falcgraf reński, Ludwik, książę Badenii, Karol de Commercy, feldmarszałek cesarski, oraz kalwin Jerzy Ludwik hanowerski. Sam elektor zamierzał wydać L-ę za swego syna Filipa, jednak plany te przecięła jego śmierć. Najpoważniejszym kandydatem był jednak królewicz Jakub Sobieski, w którego imieniu starania o rękę L-i prowadził Kazimierz Ludwik Bieliński, starosta malborski, wysłany do Berlina po raz pierwszy w r. 1687. Pośrednikiem był także Ferdynand, książę kurlandzki. Sprawy Sobieskich bronili w Berlinie posłowie Ludwika XIV, hrabia Rebenac, a następnie markiz de Gravelle. W czerwcu 1688 Bieliński ponownie został wysłany na dwór młodego elektora Fryderyka do Berlina, dokąd przybył incognito na jego wezwanie 8 VII 1688 królewicz Jakub i zatrzymał się w mieszkaniu markiza de Gravelle. Zdołał on uzyskać widzenie się z L-ą, a następnie zgodę elektora na jej zaślubiny. Uległość elektora wobec postulatów dworu polskiego była wywołana jego trudną sytuacją w Prusach Książęcych, których mieszkańcy pragnęli podporządkować się Rzeczypospolitej. Elektor grał na zwłokę i w zamian za zgodę na małżeństwo L-i zdołał uzyskać od dworu polskiego poważne ustępstwa na terenie Prus Książęcych. W Berlinie odbyły się zaręczyny L-i z Jakubem, jednak bez udziału elektora, 25 VII t. r. L. wydała pisemną asekurację, że przyjedzie do swych dóbr we wrześniu t. r. i poślubi królewicza pod groźbą ich utraty, jednocześnie zastrzegła dla siebie, swych sług i poddanych wolność wiary. Przeciwnicy Sobieskich, zarówno zagraniczni, jak i polscy, rozwinęli ostrą kampanię przeciwko projektowanemu małżeństwu. Odradzał je w listach do elektora Rafał Leszczyński, woj. poznański, i inni przeciwnicy królowej Marysieńki. Kandydaturę księcia Karola Filipa popierali po cichu elektor, a jawnie jego pierwszy minister Jan Jerzy, książę Anhalt Dessau, teść Jerzego Radziwiłła z Nieświeża, księżna hanowerska, Samuel Chwałkowski i posłowie austriaccy: baron Freytag i hrabia Sternberg.

Samowolna i zdradziecka, L. również prowadziła podwójną grę, gdyż jeszcze przed południem 10 VIII pisała czułe listy do Jakuba, a już od 7 VIII spotykała się codziennie z Karolem Filipem neuburskim w domach posłów austriackich i 10 VIII wieczorem wzięła z nim potajemnie ślub. Bieliński winą za przebieg wypadków obarczał początkowo w listach do Jana III elektora, a dopiero w czasie sejmu warszawskiego 1688/9 obciążał całą winą samą L-ę. Dwór berliński utrzymywał, że L. postąpiła wbrew woli elektora. Sobiescy uzyskali jako zadośćuczynienie od elektora tylko niejasną obietnicę, że poprze kandydaturę królewicza Jakuba do tronu. Zamierzali jednak przeprowadzić konfiskatę litewskich dóbr L-i. L. i jej małżonek porozumieli się natomiast z Sapiehami, którzy zgodzili się za cenę 60 000 zł reńskich bronić jej dóbr na sejmie i nawet zbrojnie. Nie poparli natomiast planów uzyskania indygenatu przez Karola Filipa, gdyż pragnęli sami zagarnąć zarząd tzw. odtąd dóbr neuburskich. W czasie sejmu król pragnął przeforsować wbrew Sapiehom konstytucję «o bezpieczeństwie» zawierającą postanowienie o konfiskacie dóbr i ofiarował dochody z nich na koszty wojenne. Hetman Kazimierz Jan Sapieha obsadził jednak wojskiem dobra L-i, a poseł Aleksandrowicz groził zerwaniem sejmu w razie uchwalenia konstytucji «o bezpieczeństwie». Dla ratowania sejmu Jan III chciał odstąpić od tej konstytucji, nie chcieli jednak zgodzić się na to antysapieżyńscy posłowie, działając w porozumieniu z królową i posłem francuskim margrabią de Bethune. Dn. 31 III 1689 poseł sapieżyński Stanisław Szołkowski zerwał sejm.

Mimo małżeństwa z katolikiem L. nie przestała być gorliwą kalwinką, utrzymywała na swym dworze ministra Jana Jakuba Schrotberga, Szwajcara. W r. 1693 darowała Kościołowi kalwińskiemu na Litwie drukarnię w Słucku, w testamencie uposażyła zbory kalwińskie, zapisała w r. 1695 5 000 złp. na druk Nowego Testamentu w języku litewskim. Po jej śmierci żywot jej opisał minister kalwiński Krzysztof Bytner, składając rękopis w r. 1696 na synodzie w Kiejdanach.

Z małżeństwa z Karolem Filipem miała L. córki: Leopoldynę Ernestynę (ur. 27 XII 1689, zm. 8 III 1693), Marię Annę (ur. 7 XII 1690, zm. w 1692) i Zofię Elżbietę Augustę (ur. 17 III 1693), którą w r. 1717 poślubił książę Józef Karol Emanuel, falcgraf reński z linii Sulzbach. L. zmarła 23 III 1695 w Brzegu wskutek nieszczęśliwego połogu, wraz z nowo narodzonym synem. O zarząd dóbr wybuchł po jej śmierci spór między najbliższymi krewnymi: Sapiehami i Radziwiłłami. Jan III zatwierdził prawo do opieki nad dobrami jej nieletniej córki Zofii Elżbiety Augusty Dominikowi Mikołajowi i Karolowi Stanisławowi Radziwiłłom jako krewnym po mieczu i mającym prawo do spłacenia tych dóbr oraz przejęcia ich na własność na mocy postanowienia testamentu księcia Bogusława Radziwiłła. Spór między Radziwiłłami i Sapiehami o dobra neuburskie ciągnął się przez lat kilkadziesiąt, zaogniając stosunki polityczne w W. Ks. Lit. Wdowiec Karol Filip poślubił 15 XII 1701 Teresę Lubomirską, córkę Józefa Karola (zob.), a po jej śmierci (zm. 1712) Violantę Marię von Thurn und Taxis. W r. 1716 został elektorem Palatynatu Reńskiego, zmarł 31 XII 1742.

Miedzioryt rylcem z portretem L-i, jako żony Ludwika Leopolda, margrabiego brandenburskiego, rytowal Pieter S. van Gunst, w zbiorach graficznych Muz. Narod. w W. i Muz. Czart. w Kr.; Portret na medalu wybitym 27 II 1675 (reprod. w: Raczyński E., Gabinet medalów polskich…, Berlin 1845 II); – Kotłubaj E., Galeria nieświeska portretów radziwiłłowskich opisana historycznie, Wil. 1857; Dworzaczek, Genealogia; – Adamowicz A. F., Kościół augsburski w Wilnie, Wil. 1855 s. 61; Barycz H., Obraz historyczny kalwinizmu na Litwie 1650–1696 r., „Reform. w Pol.” R. 4: 1926 s. 206–21; Buchwald-Pelcowa P., Kazimierz Krzysztof Kłokocki i drukarnia w Słucku, „Odr. i Reform. w Pol.” T. 12: 1967 s. 151–72; taż, Z dziejów druku kancjonałów litewskich i cenzury kościelnej w XVII wieku, „Roczn. B. Narod.” R. 4: 1968 s. 181–95; Deiches E., Koniec Morstina, Kr. 1894 s. 40–2, 104–5; Helcel Z., O dwukrotnym zamężciu Ludwiki Karoliny Radziwiłłówny, Kr. 1857; Jacoby J., Boguslaus Radziwiłł der Statthalter des Grossen Kurfürsten in Ostpreussen, Marburg/Lahn 1959; Kalicki B., Bogusław Radziwiłł, koniuszy litewski, Kr. 1878; Łukaszewicz J., Dzieje kościołów wyznania helweckiego w Litwie, P. 1842–3 I 273–89, II 174; Pelc J., Zbigniew Morsztyn, arianin i poeta, Wr.–W.–Kr. 1966; Piwarski K., Między Francją i Austrią, Rozpr. PAU Wydz. Hist.-Filoz., Kr. 1933 LXIX; tenże, Sprawa pruska za Jana III Sobieskiego, Lw. 1929; Schiemann T., Luise Charlotte Radzwil, Markgräfin von Brandenburg, „Forschungen z. Brandenburgischen u. Preuss. Gesch.” Bd. 3: 1890 s. 125–68; Studnicki Gizbert W., Kościół ewangelicko-reformowany w Wilnie, Wil. 1935 s. 8; Tarnowski S., Tajemnica roku 1688, „Roczn. AU” R. 10: 1882 s. 109–231; Tyszkiewicz E., Birże, Pet. 1869 s. 59–67, 79–88; Wejnert A., Szczegóły wyświetlające powody zerwania umów małżeńskich królewicza Jakuba Sobieskiego z księżną Radziwiłłową, W. 1855; Zawadzki W., Jakub i Konstanty Sobiescy, Lw. 1862; – D’Allayrac, Les anecdotes de Pologne ou mémoires secrets du regne de Jean Sobieski III, Amsterdam 1699 II 317, 334, 381–9; Krzysztofa Grzymułtowskiego Listy i mowy, Wyd. A. Jabłonowski, W. 1876 s. 66–9, Źródła Dziej., I; Listy Jana Sobieskiego do żony Maryi Kazimiry wraz z listami tej królewskiej rodziny i innych znakomitych osób, Wyd. A. Z. Helcel, Kr. 1860; Nieznane listy królowej Marii Kazimiery, Wyd. W. Ziembicki, „Kwart. Hist.” R. 48: 1935; Puffendorf S., Res gestae Friderici Vilhelmi Magni, liber XVIII, par. 28–29 s. 1109–1412; Sarnecki K., Pamiętniki z czasów Jana Sobieskiego, Wr. 1958; Theatrum Europaeum, Francfurt am Main, 1691–8 XII 152, XIII 81–2; Urkunden u. Actenstücke, XX 1234, XXII 156 n.; Załuski A. Ch., Epistolae historico-familiares, Brunsberga 1710 I cz. 2 fol. 763–1130; Zawadzki K., Historia arcana…, Cosmopoli 1699; Źródła do dziejów polskich, Wyd. M. Grabowski, A. Przeździecki, Wil. 1843 I 169; – AGAD: Arch. Radziwiłłów dział IV teka 54 kop. 699, dział IVa teka 11 i księga 1 (korespondencja Ludwiki Karoliny), dział XI teka 5 nr 263–267 (testamenty Bogusława Radziwiłła), nr 280–315 (akta majątkowe), teka 24 nr 91–116 (akta dotyczące spraw osobistych); B. Narod.: rkp. IV 3277 (korespondencja rodzinna Radziwiłłów birżańskich); B. Raczyńskiego: rkp. 98.

Tadeusz Wasilewski