Siestrzyński Łukasz Jan (1784–1824), lekarz, pionier foniatrii i litografii w Polsce, pedagog. Ur. 23 VI w Szczebrzeszynie, był synem Kazimierza, pisarza propinacji szczebrzeszyńskiej (w dobrach ordynacji Zamoyskich), później dzierżawcy propinacji koło Zamościa, i Konstancji z Zawadzkich. W dotychczasowej literaturze występuje tylko pod drugim imieniem: Jan, z błędną datą ur. 24 VI 1788.
Wcześnie osierocony przez ojca, S. zamieszkał wraz z dwojgiem rodzeństwa i matką we wsi Bzowiec (na północ od Szczebrzeszyna) u przyrodniej ciotki, Tekli z Wieruskich Dziewulskiej. Wskutek złej sytuacji materialnej z opóźnieniem rozpoczął naukę w Liceum Zamojskim, ujmując sobie cztery lata przy zapisie do szkoły. Ok. 1807 r. dorabiał na utrzymanie korepetycjami. Liceum ukończył w r. 1809 we Lwowie dzięki pieniężnemu wsparciu ze strony swej krewnej Skwarczyńskiej. W t. r. zapisał się do Instytutu Ekonomicznego Galicyjskiego we Lwowie. Od r. 1810 studiował w Akademii Medyko-Chirurgicznej w Wiedniu i otrzymał w r. 1813 stopień magistra chirurgii i akuszerii. Pracował następnie jako asystent w Szpitalu Powszechnym w Wiedniu. Był również guwernerem najmłodszej córki prof. Jana Walentego Hildenbranda, a dzięki dobrym referencjom uzyskał dalsze zatrudnienia w wiedeńskich domach szlacheckich. W r. 1815 poznał w Wiedniu ks. Jakuba Falkowskiego, wysłanego tu przez Wydział Oświecenia Narodowego Król. Pol. dla lustracji zagranicznych zakładów dla głuchoniemych. Zaproponował on S-emu pracę w nowo powstającym Instytucie Głuchoniemych w Warszawie, a także przedstawił go mieszkającemu w Wiedniu Henrykowi Lubomirskiemu. S. przyjął propozycję i za namową swych protektorów postanowił poznać nową podówczas technikę, jaką była litografia; chciał dzięki temu uzyskać dodatkowe źródło utrzymania dla siebie i dochodu dla Instytutu. W tym celu w Monachium pobierał płatne lekcje litografii u Franciszka Weishaupta. Zwiedzał także instytuty głuchoniemych w Linzu i Fryzyndze koło Monachium. W r. 1817, jeszcze przebywając w Wiedniu, S. otrzymał od Komisji Rządowej Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego (WRiOP) nominację na stanowisko nauczyciela Instytutu Głuchoniemych w Warszawie. W drodze powrotnej do Królestwa zwiedził zakłady dla głuchoniemych w Saksonii i Prusach oraz Pradze. Podczas pobytu w lipskim instytucie dla głuchoniemych utwierdził się w przekonaniu, że dotychczasowe kształcenie głuchoniemych z pomocą alfabetu ręcznego jest przestarzałe; zaznajomił się z systemem tzw. niemieckim, opartym na głośnym mówieniu, wspomaganym gestami i obrazami. System ten zmodyfikował i poprawił, a jego metoda posługiwania się ręczno-ustnymi znakami w nauczaniu głuchych, wyprzedziła znacznie podobną technikę stosowaną przez A. G. Bella.
W listopadzie 1817 S. objął etat nauczycielski w Instytucie Głuchoniemych w Warszawie i pobierał stałą pensję. Jednakże urządzenie zakładu litografii dla Instytutu wymagało sprowadzenia prasy litograficznej z Monachium oraz pozyskanie materiału. Pod rygorem odpowiedzialności majątkowej otrzymał S. zapomogę w wysokości 4 tys. złp. na urządzenie pracowni i latem 1818 jeździł do krajowych kopalni (Chęciny, Przedbórz, Zawichost i in.), w poszukiwaniu kamieni zdatnych do litografii. Na razie litografował w pałacu szefa sztabu gwardii królewskiej, płk. Aleksandra Chodkiewicza (przy ul. Miodowej 484), który zlecił wykonanie dwóch pras litograficznych na własny koszt. Na nich właśnie wraz z Chodkiewiczem rozpoczął S. pierwsze w Polsce próby w zakresie litografii. Pracownię litograficzną przy Instytucie S. urządził dopiero w r. 1819, po nadejściu zamówionej prasy z Monachium. Odbijał na niej rysunki kredą, piórem i atramentem oraz igłą. Pierwszymi litografiami, wykonanymi pod kierunkiem S-ego w zakładzie instytutowym, były portrety – Jana Zamoyskiego, Euzebiusza Słowackiego, Jana Sobieskiego, winieta okładkowa do „Georgik” Wergiliusza (w tłumaczeniu Feliksa Frankowskiego) wg rysunku Jana Feliksa Piwarskiego (W. 1819) oraz 20 tablic (4 ryciny, 16 map) do „Dziejów starożytnych” Joachima Lelewela (W. 1818); mapy rysowane na kamieniu przez Jana Pawła Lelewela, brata autora, ukazały się w r. 1819. Litografowano także „Atlas Królestwa Polskiego”, wizerunek Chrystusa „Ecce homo” wg G. Reniego. W pracowni Instytutu wykonywano również ilustracje do czasopism „Izys Polska” i „Sylwan” oraz do książki „Pielgrzym w Dobromilu” Izabeli z Flemingów Czartoryskiej. W tym czasie S. pracował w zakładzie instytutowym oraz na jednej z pras w pałacu Chodkiewicza. Technikę litografii poznali tam przy nim m. in. Józef Jarocki, Onufry Melanowski, Jan Narewski, Wacław Sierociński, Jan Syczewski i Ludwik Letronne (późniejszy właściciel dużego zakładu litograficznego w Warszawie). Doświadczenia swoje zawarł S. w napisanej na zlecenie gen. Wincentego Krasińskiego rozprawce O litografii (1821; wyd. z rękopisu, wówczas znajdującego się w Bibl. Krasińskich, dopiero w r. 1928 przez Jana Muszkowskiego). W pracy tej szeroko omówił walory nowej sztuki powielania pisma i rysunków, przedstawił stosowane w litografii materiały i preparaty, podał sposoby ich przygotowywania i obróbki, techniki rysowania i drukowania oraz sposoby korygowania usterek.
Najważniejszą pracą S-ego była Teoria i mechanizm mowy z zastosowaniem do nauki czytania dla wszystkich, a do nauki wymawiania dla głuchoniemych dzieci, z dodanymi oraz uwagami nad sposobem uczenia tychże (1820). Rękopis pracy liczył ok. 600 s. in quarto i składał się z dwóch części: teoria mowy i czytania oraz mechanizm mowy ludzkiej (fragmenty ogłosił i omówił Ludwik Jenike <„Bibl. Warsz.” 1856 t. 3>). W pierwszej części S. przedstawił swój system nauki czytania bez sylabizowania (tj. bez uprzedniego dołączania samogłosek do spółgłosek przy składaniu ich w sylaby), opierając się na fizjologii mowy. Przeprowadził przy tym dwie klasyfikacje głosek (zwanych przez niego «literami»): oryginalną własnego pomysłu (tzw. podział ogólny) i tradycyjną, ale zmodyfikowaną (tzw. podział podogólny). Za podstawę podziału ogólnego przyjął kryteria akustyczne (głos i wydech). Wyróżnił tu głoski głośne (głosy), nieme (półdźwięki, półbrzmienne) oraz ciche długie (dechowe) i ciche krótkie (powietrzne). Była to nowatorska klasyfikacja w polskiej fonetyce. Równocześnie zmodyfikował podział tradycyjny, m.in. przeprowadził dokładną analizę miejsca artykulacji poszczególnych głosek, uwzględniając czynne przy tym organa mowne. Ponadto w części tej zamieścił S. swoje spostrzeżenia dotyczące upodobnień głosek pod względem dźwięczności. Część druga ma charakter pragmatyczny; są to wskazówki i zalecenia dotyczące uczenia mowy głuchych. S. ustalił czwarty lub piąty rok życia jako najkorzystniejszy okres dla rozpoczęcia tej nauki, omówił konstrukcję specjalnego systemu znaków ręczno-ustnych, uwydatnił znaczenie obserwacji ruchów twarzy w percypowaniu mowy, zachęcał do stosowania gier dydaktycznych, wykorzystywania w nauce zjawisk dotykowych i wibracyjnych, później fonetyki i nauczania mowy głuchych (rkp. pracy został zniszczony w czasie drugiej wojny światowej, gdy Niemcy spalili Instytut Głuchoniemych wraz z biblioteką).
Po kilkunastu miesiącach pracy w Instytucie Głuchoniemych S. wszedł w konflikt z ks. Jakubem Falkowskim, zwolennikiem stosowania przestarzałej metody nauczania głuchych, opartej na przyswajaniu przez nich jedynie alfabetu ręcznego (metody migowej, tzw. francuskiej), i złożył 13 IV 1820 podanie o dymisję do Komisji Rządowej WRiOP. Powołany do zbadania sprawy zespół (w składzie: Józef Lipiński, Samuel Linde i Wojciech Szweykowski) chwilowo zażegnał spór, podnosząc zarazem S-emu pensję. Wskutek powtórnego konfliktu S. złożył ponownie wniosek o dymisję, która została przyjęta w marcu 1821 i na miejsce S-ego powołano ks. Choynowskiego, emerytowanego profesora szkoły szczuczyńskiej. Po odejściu S-ego, instytutowy zakład litograficzny został zlikwidowany; jedną prasę wypożyczono do redakcji czasopisma „Izys Polska”, a pozostałe urządzenia prawdopodobnie uległy zniszczeniu.
S. powrócił do zawodu lekarskiego i w r. 1821 był lekarzem cywilnym w 3. p. strzelców pieszych, okresowo stacjonującym w Warszawie. Po złożeniu w Radzie Lekarskiej egzaminu otrzymał 31 V 1822 od Komisji Rządowej Spraw Wewnętrznych i Policji prawo praktyki lekarskiej w stopniu licencjata medycyny i chirurgii. Dn. 17 VI t. r. został lekarzem batalionowym «z przyrównaniem do stopnia kapitana» (Ludwik Jenike) i stacjonował ze swym pułkiem w Radomiu (1822–3), stąd przeniesiono go do 7. pp w Końskich (1823–4). S. w krótkim czasie urządził tu wraz z dwoma oficerami szkołę wzajemnego nauczania dla żołnierzy, wg tzw. metody Bella–Lancastra. W szkole tej kształciło się ponad 80 żołnierzy – analfabetów, z których kilku awansowało na podoficerów, dzięki zdobytym umiejętnościom czytania i pisania. Wiosną 1824 wybuchła w oddziale epidemia tyfusu, podczas której S. z oddaniem pielęgnując chorych, sam się zaraził i zmarł 2 (a nie 4, jak podają niektóre źródła) V 1824 w Końskich, na kwaterze w domu pod nr 155. Został pochowany na tamtejszym cmentarzu. Warszawski Związek Litografów ufundował pamiątkową tablicę poświęconą S-emu, wmurowaną w r. 1931 w ścianę frontową kaplicy na cmentarzu w Końskich.
W małżeństwie zawartym 22 IV 1818 w Warszawie z Antoniną z Jarockich (zm. po 1856) miał S. syna Jana (zm. 1847) i dwie córki: Różę oraz nieznaną z imienia, urodzoną już po jego śmierci.
Portrety S-ego: cynkografia (owal) wg J. F. Piwarskiego (reprod. wielokrotnie) w Muz. Historycznym w W.; – Estreicher w. XIX; Nowy Korbut, VI cz. 1–2 (bibliogr.); Bibliogr. Warszawy, I; toż, 1795–1863, Wr. 1992; Konopka, Pol. bibliogr. lek. XIX w., IX; Encyklopedia odkryć i wynalazków, W. 1979; Encyklopedia Warszawy, W. 1994; Gloger Z., Encyklopedia staropolska, W. 1902 III 148–50; Kośmiński, Słown. lekarzów; PSB (Piwarski Jan Feliks); Słown. pionierów techn.; Słown. Pracowników Książki Pol.; Szarejko P., Słownik lekarzy polskich XIX w., W. 1991 I (bibliogr.); – Benni T., Jana Siestrzyńskiego „Teoria i mechanizm mowy” (1820), „Spraw. z posiedzeń Tow. Nauk. Warsz., Wydz. I i II” 1917 z. 6 s. 73–94 (odb. W. 1917); Gołębiowska J., Jan Siestrzyński – lekarz i nauczyciel głuchoniemych, „Otolaryngologia Pol.” 1970 nr 5 s. 583–6; Jenike L., Dr Jan Siestrzyński, b. nauczyciel warszawskiego Instytutu Głuchoniemych, założyciel pierwszej litografii w Polsce, „Bibl. Warsz.” 1856 t. 3 s. 205–32; Kaczmarek B., Sylwetki naukowe: Jan Siestrzyński, „Logopedia” 1969 nr 8/9 s. 142–5 (fot.); Kaczmarek L., Jan Siestrzyński – syn ziemi zamojskiej, pionier fonetyki polskiej, w: Zamość i Zamojszczyzna w dziejach i kulturze polskiej, Zamość 1969 s. 281–90 (toż po niemiecku, w: „Zeitschr. für Phonetik, Sprach, Wissenschaft und Kommunikationes Forschung” Bd. 18: 1965 s. 397–407; tenże, O trzech regionalizmach w języku Jana Siestrzyńskiego, w: Studia z Filologii Polskiej i Słowiańskiej, W. 1965 s. 307–11; Korotyński W., Pierwociny litografii w Warszawie, „Wędrowiec” 1896 nr 6 s. 105–7 (fot); Kostenecki L., Jan Siestrzyński, lekarz, pedagog, litograf, „Świat Głuchych” 1959 nr 5 s. 134–5, nr 6 s. 177–8, nr 7 s. 197–8, 1960 nr 1 s. 22–3; Muszkowski J., Jan Siestrzyński – pierwszy litograf polski, W. 1949 (fot. s. 5, bibliogr.); Myk S., Jan Siestrzyński, w: Kalendarz Lubelski, L. 1985 s. 186–92 (fot.); tenże, Pierwszy litograf polski, „Tyg. Zamojski” 1983 nr 16 s. 11 (fot.); Noyszewska A., Jan Siestrzyński, „Służba Zdrowia” 1976 nr 16 s. 8 (fot.); Nurowski E., Jan Siestrzyński (1788–1824), „Szkoła Specjalna” 1983 nr 5 s. 345–52; Obraz Królestwa Polskiego w okresie konstytucyjnym, W. 1984 I 35, 105; Okopiński H., Poglądy Jana Siestrzyńskiego na nauczanie głuchych mowy ustnej, „Szkoła Specjalna” 1968 nr 2 s. 148–61 (fot); Szenic S., Ongiś, W. 1986 s. 68–9; Tessaro-Kosimowa J., Historia litografii warszawskiej, W. 1973 (fot); Winiewicz I., Stąd ich ród. Jan Siestrzyński, „Zamojski Kwart. Kult.” 1993 nr 4 s. 65–6 (fot); – „Tyg. Ilustr.” 1872 nr 248 s. 156–7 (fot), 1895 nr 42 s. 266 (fot); – AP w Kielcach: USC Końskie (akt zgonu S-ego z r. 1824, nr 161); AP w L.: sygn. 48 (Paraf. Rzymskokatol. w Szczebrzeszynie: Metryka chrztu S-ego); – Kartoteka oficerów WP 1815–1831 Zbigniewa Zacharewicza z Kr.; Materiały Cezarego W. Domańskiego w L. (Kopie metryk chrztu i zgonu S-ego, wypisy z literatury i in.).
Michał Domański