Mundius Łukasz (zm. po 1578), rajca i burmistrz wileński, arianin. Był synem Marcina, najpewniej mieszczanina wileńskiego. Od ok. r. 1551 zasiadał w radzie miejskiej wileńskiej. Mylnie uważany za doktora medycyny (Kośmiński), otrzymał tytuł doktora praw z nadania znanego awanturnika Jakuba Heraklidesa Bazylikosa, «despoty» wysp Samos i Paxi, na mocy przywileju udzielonego temu ostatniemu przez Karola V. Fakt ten miał miejsce zapewne w r. 1557 w okresie pobytu Heraklidesa w Wilnie, choć nie jest wykluczone, że tytuł doktora otrzymał M. na początku lat sześćdziesiątych, gdy Heraklides był hospodarem Mołdawii. W tym ostatnim okresie M. popadł w ostry konflikt z wójtem wileńskim A. Rotundusem i niektórymi członkami wileńskiej rady miejskiej. M. – pełniący wówczas obowiązki burmistrza – wystąpił ostro przeciw Rotundusowi, zarzucając mu sprzeczne z zasadami prawa magdeburskiego postępowanie, wyrażające się w ferowaniu wyroków bez oglądania się na opinie rady miejskiej (sam M. miał też doznać przy tym jakichś szkód). Oskarżenia M-a, wniesione bezpośrednio do króla, nie dały żadnego rezultatu, a nawet pogorszyły jego sytuację; M. został usunięty z rady miejskiej za zgodą monarchy, a następnie – pod zarzutem wszczynania buntu – wtrącony do więzienia, przy czym jego majątek uległ sekwestrowi. Wypuszczony na wolność wskutek interwencji Mikołaja Radziwiłła Czarnego, próbował wnieść bezskutecznie pozew przeciwko Rotundusowi w kancelarii królewskiej. W tej sytuacji M. zwrócił się o pomoc do ks. Albrechta w Królewcu i dzięki poparciu Franciszka Lismanina (w liście do księcia z 19 III 1563 określił on M-a jako współwyznawcę, nazywając go bratem) został życzliwie przyjęty. Dn. 2 V 1563 wystosował Albrecht odpowiedni list rekomendacyjny do Zygmunta Augusta, załączając przedłożoną mu suplikę M-a, a do Lismanina pisał w tym samym czasie, iż spodziewa się pozytywnych dla M-a skutków swej interwencji. Na jesieni 1563 opuścił M. wraz z żoną i dziećmi Polskę i udał się «in voluntarium exilium» na dwór cesarski, gdzie też zyskał silne poparcie.

Dn. 4 IX 1563 wystosował w sprawie M-a życzliwy list do Zygmunta Augusta król czeski Maksymilian, zaś 6 IX 1563 cesarz Ferdynand I. List ten, stanowiący główne źródło do dziejów sporu M-a z Rotundusem i wileńską radą miejską, utrzymany jest w tonacji bardzo dla M-a przychylnej; Ferdynand domagał się w nim stanowczo ukarania przeciwników M-a, restytuowania jego dóbr i przywilejów, w tym i szlachectwa, które posiadał z tytułu sprawowania funkcji burmistrza, oraz pociągnięcia do odpowiedzialności osób nie uznających tytułu doktorskiego M-a. W tym samym dniu M. otrzymał też pismo cesarskie zalecające okazywanie powracającemu do Polski M-owi wszelkiej pomocy. Względy okazywane M-owi przez dwór hamburski zdają się przemawiać na rzecz hipotezy, że związany był on ze stronnictwem rakuskim w Polsce i oddawał mu jakieś przysługi. W każdym razie te zabiegi M-a wyników żadnych nie dały. Jeszcze w r. 1565 (2 VIII) interweniował znów na rzecz M-a ks. Albrecht, a 2 IX t. r. M. dowiadywał się o losach swej sprawy u przebywającego wówczas w Pińczowie kanclerza pruskiego Johanna von Kreitzen. Z wierszy zaprzyjaźnionego z Rotundusem Piotra Rojzjusza, który wyśmiewał się z lichego przekładu łacińskiego supliki M-a, dowiadujemy się tylko, że król zwracał się do rady wileńskiej o wyjaśnienia, a w imieniu rady odpowiadał mu Rotundus.

Nie wiadomo, kiedy M. związał się ze zborem ariańskim, w każdym razie w październiku 1568 był obecny na synodzie w Pełsznicy koło Miechowa, gdzie wystąpił jako gorący rzecznik anabaptystów morawskich, tzw. hutterowców, «zalecajac dziwnie sektę komunistów i z ich rządu, i z tego, [że] de Deo et Christo jednego z nami mieli być rozumienia, i z ich pobożności» oraz zapowiadając przysłanie od nich poselstwa (wolno przypuszczać, że M. odwiedził gminy hutterowców w czasie kolejnej podróży na dwór cesarski). W ruchu ariańskim nie odegrał jednak M. większej roli, choć nie jest wykluczone, że był jednym z animatorów «nieustajacego synodu» w Rakowie, w którym zjawił się w r. 1569. Odnotowując jego nazwisko pod tą ostatnią datą, anonimowy kronikarz ariański stwierdził wszakże tyle stanowczo, co enigmatycznie: «homo levissimus», która ta ocena kontrastuje jawnie z dużo zresztą późniejszą i nieścisłą, lecz bardzo życzliwą relacją Stanisława Lubienieckiego. Ostatnia wzmianka o M-ie pochodzi z r. 1578, kiedy to został uwięziony wraz z żoną w Wilnie, a majątek jego oddano w ręce wierzycieli. M. zwrócił się do króla Stefana Batorego z prośbą o interwencję, ale ten odpowiedział, że M. właśnie tylko w Wilnie stanąć winien przed sądem. Dalsze losy M-a nie są znane.

Kośmiński, Słownik lekarzów; – Baryczowa M., Augustyn Rotundus Mieleski – pierwszy historyk i apologeta Litwy, w: Z dziejów polskiej kultury umysłowej w XVI i XVII wieku, Wr. 1976 s. 93; Kot S., Ideologia polityczna i społeczna braci polskich zwanych arianami, W. 1932; Kowalenko W., Geneza udziału stołecznego miasta Wilna w sejmach Rzeczypospolitej, „Ateneum Wil.” R. 4: 1927 s. 134; Kraszewski J. I., Wilno od początków jego do roku 1750, Wil. 1841 III 113–14; Urban W., „Calendarium” kontaktów anabaptystów morawskich z Rzecząpospolitą, „Mpol. Studia Hist.” R. 9: 1966 s. 60; Wotschke Th., Francesko Lismanino, „Zeitschr. d. Hist. Gesellschaft f. d. Provinz Posen” R. 18: 1903 s. 301–3; tenże, Vergerios zweite Reise nach Preussen und Lithauen, „Altpreuss. Monatsschr.” T. 48: 1911 z. 2 s. 270–1; – Akta synodów różnowierczych, II 221; Lubieniecki S., Historia reformationis Polonicae, Freistadii 1685 s. 227, 240; «Nieznanej kroniki ariańskiej» część pierwsza, Oprac. L. Szczucki, w: Wokół dziejów i tradycji arinnizmu, W. 1971 s. 172; Petri Royzii Maurei Alcagnicensis carmina, Kr. 1900 II; – B. Czart.: rkp. 2004 s. 161; Haus- Hof- u. Staatsarchiv w Wiedniu: Staatenabteilung Polen I: Karton 12 k. 124–130; – Informacje Lecha Szczuckiego oraz Mariana Chachaja.

Red.