Łubieński Maciej h. Pomian (1572–1652), prymas Polski. Był jednym z dziesięciorga dzieci Świętosława, dziedzica dwóch wiosek pod Sieradzem, i Barbary Zapolskiej. Starszymi jego braćmi byli: Wojciech (1565–1640), kanonik gnieźnieński, krakowski i płocki, proboszcz w Opatówku, Środzie, Pułtusku itd., oraz Jan (1570–1617), młodszymi zaś Stanisław (zob.) i Marcin (zm. 1651), rektor kolegium jezuickiego w Kaliszu. Ł. ur. 2 II w rodzinnej posiadłości Łubna (w ziemi sieradzkiej) należącej do parafii w Wągłczewie, gdzie później ufundował, wraz z braćmi, nowy kościół. Po naukach początkowych w domu i w Sieradzu udał się do szkół jezuickich w Kaliszu. Niezamożni bracia korzystali z pomocy różnych osób, i tak Maciej kontynuował studia w kolegium jezuickim w Poznaniu i Akad. Krak. na koszt opata wągrowieckiego Wojciecha Zajączkowskiego. Dalszą karierą Ł-ego zajął się brat cioteczny jego matki Maciej Pstrokoński, podówczas referendarz kor., dzięki którego rekomendacji był on w ostatnim dziesięcioleciu XVI w. przez kilka lat zatrudniony w kancelarii podkanclerzego kor. Jana Tarnowskiego. Na koszt Pstrokońskiego wyjechał potem na uzupełniające studia teologiczne i prawnicze, a pewno bardziej dla nabrania ogólnej ogłady do Niemiec i Włoch (w r. 1598 przebywał w Rzymie, gdzie studiował prawo kanoniczne).
W l. 1605–15 spełniał Ł., jako sekretarz królewski i regent kancelarii kor., rozmaite usługi dla dworu, związane np. z sejmami lub z udzieleniem inwestytury na księstwo pruskie Janowi Zygmuntowi Hohenzollernowi, zaś w l. 1611–4 był administratorem żup krakowskich, ale obrał w zasadzie karierę duchowną. Współpracował ze swym wujem Pstrokońskim w zarządzie diecezją, jako kanclerz jego kurii, gdy ten w l. 1601–9 był biskupem przemyskim. Już 15 IX 1597 został kanonikiem poznańskim, zaś w r. 1600 gnieźnieńskim, choć dopiero w r. 1600 otrzymał niższe, a w r. 1602 wyższe święcenia duchowne. W r. 1607 pozyskał bogato uposażoną prepozyturę łęczycką, w 1612 kanonię krakowską, a w 1614 kustodię sandomierską. Wszystkich tych godności zrzekł się Ł., gdy w r. 1617 został z nominacji Zygmunta III komendatoryjnym prepozytem miechowskim. Na tym stanowisku nie ograniczył się jedynie do pobierania dochodów z prepozytury, ale stał się faktycznym zwierzchnikiem kongregacji. Odbył nowicjat i złożył śluby zakonne, przeprowadził wizytacje i reformy administracyjne zakonu, wzmocnił w nim karność, odbył w l. 1620 i 1625 kapituły generalne, których statuty zostały ogłoszone drukiem. Dochody oddawał na cele ogólne, ulepszał gospodarkę w dobrach zakonu i wspierał jego poddanych, a w Miechowie rozwinął żywą działalność restauratorską i budowniczą. Ściśle współpracując z zakonnym pisarzem i historykiem Samuelem Nakielskim, popierał rozwój życia kulturalnego wśród miechowitów, z którymi pozostał w kontaktach nawet po zrzeczeniu się prepozytury w r. 1627.
W r. 1621 (zatwierdzony 17 V, konsekrowany 31 X) otrzymał Ł., zachowując probostwo miechowskie, niebogate biskupstwo chełmskie. Tu wizytował diecezję, erygował sufraganię, odbudował katedrę w Krasnymstawie i w r. 1624 odbył tamże synod, który pozostawił statuty, będące wyrazem «oryginalnej twórczości ustawodawczej» (J. Sawicki). W jesieni 1626 otrzymał Ł. nominację królewską na biskupstwo poznańskie (zatwierdzony 14 IV 1627), gdzie również przeprowadził w l. 1628–30 wizytację, kontynuował odbudowę katedry (zobowiązany bullą papieską zawierającą prowizję na biskupstwo poznańskie do łożenia 2 tys. złp. rocznie na ten cel) i w r. 1628 odprawił synod diecezjalny, na którym uchwalono daninę na wojnę szwedzką. Odzyskał kilka kościołów z rąk dysydentów, a w r. 1629 pomógł powrócić bernardynom do Wschowy i osiedlić się jezuitom w Wałczu; starał się także o nieprzyjmowanie różnowierców w szeregi obywateli miejskich. Od r. 1630 zabiegał Ł. o przeniesienie na bogatsze biskupstwo włocławskie, na które przeszedł w r. 1631 (zatwierdzenie papieskie 24 III 1631). W diecezji kujawskiej odbył synody w l. 1634 i 1641, nadał nowe statuty kapitule włocławskiej, przeprowadził wizytację, rozwijał seminaria duchowne i dbał o księży emerytów. Na sufraganów powoływał ludzi uczonych, a opiekował się zwłaszcza księdzem Stefanem Damalewiczem i zainicjował jego pracę „Vitae Vladislaviensium episcoporum”; wystawił też w Kruszwicy pomnik ku czci pierwszych biskupów kujawskich. Odrestaurował pałace biskupie, ufundował wielki ołtarz w katedrze włocławskiej i w r. 1641 hojnie wyposażył tamtejszą kapelę. W związku z wcieleniem do Korony okręgu Lęborka i Bytowa (1638) podjął Ł. natychmiast akcję zmierzającą do rekatolizacji tych ziem.
Już w r. 1639 wysuwano Ł-ego na stanowisko prymasa, a został nim ostatecznie w r. 1641 (zatwierdzenie 27 XI 1641, paliusz 16 XII 1643), kiedy uchodził za starca «prawie już zapominającego się». Mimo częstych niedomagań zdrowia przeprowadzał i na tym stanowisku wizytacje (częściowo nawet osobiście) oraz odbywał synody: archidiecezjalny w Uniejowie (1643), prowincjonalny w Warszawie i partykularny w Kamieniu koło Złotowa (1647). Czyniąc za Władysława IV pojednawcze gesty wobec dysydentów, poparł w l. 1643–5 inicjatywę odbycia colloquium charitativum w Toruniu. Sam oddany dewocji, popierał cześć świętych i obrazów; w r. 1644 wystawił własnym kosztem kaplicę obrazu Matki Boskiej w Częstochowie i bywał tam corocznym gościem. Częściej niż w Gnieźnie przebywał w Łowiczu, Skierniewicach, Uniejowie czy Warszawie. Stosunki jego z kapitułą nie układały się najlepiej, m. in. z powodu wystarania się przez nią u papieża dekretu zobowiązującego Ł-ego do płacenia 10 000 złp. rocznie na restaurację katedry. W r. 1644 Ł. zwracał się do papieża z prośbą o zmniejszenie tego obciążenia. Plan restauracji katedry został jednak wypełniony. Wspaniałym wczesnobarokowym dziełem była zwłaszcza kaplica Łubieńskich. Restaurator lub fundator kilkudziesięciu kościołów, rozwinął Ł. szczególną działalność w Łowiczu. Ufundował też m. in. klasztor franciszkanów w Smardzewicach Opoczyńskich (1642) oraz erygował kolegiatę w Kamieniu (1651). Przyczynił się do wydania pism pośmiertnych swego brata Stanisława i z tego powodu miał pewne kłopoty. Był opiekunem zakonów, a zwłaszcza stałym «przyjacielem» jezuitów. Popierał ich w sporach z Akad. Krak. czy też innymi zakonami i stale pomagał im materialnie, przeznaczając na same szkoły kaliskie aż 22 000 zł.
«Magis ecclesiasticus quam politicus» (F. Bujdecki), nie odznaczał się Ł. bystrością polityczną, a w wystąpieniach parlamentarnych przeszkadzał mu dodatkowo słaby głos. Od pierwszego dziesięciolecia XVII w. brał jednak udział w sejmach, a później starał się pilnie spełniać obowiązki senatorskie. Aktywny był zwłaszcza w życiu parlamentarnym czasów Władysława IV, występując przeciwko uprawnieniom dyzunitów oraz planom protestanckiego małżeństwa i wojny tureckiej króla, ale popierając go w r. 1643 w sporze z nuncjuszem Mariuszem Filonardim. W r. 1648 spadł na zgrzybiałego arcybiskupa obowiązek nominalnego kierowania skołatanym przez powstanie ukraińskie państwem. Lato spędził w stolicy, próbując działać i opłakując stan Rzeczypospolitej (był specjalnie skory do płaczu), dn. 17 XI zdobył się zaś na pewną energię przy kończeniu sejmu elekcyjnego. Dn. 17 I 1649 koronował Jana Kazimierza, którego kandydatury był zwolennikiem w okresie bezkrólewia. Przyczynił się do ślubu króla z królową-wdową Marią Ludwiką i latem 1649 stanął jeszcze raz na czele rządu w czasie wyprawy zborowskiej Jana Kazimierza. Od r. 1650, ze względu na stan zdrowia, nie odgrywał już politycznie większej roli, choć był jeszcze na obu sejmach 1652 r. Działając jako arcybiskup do ostatnich dni życia, zmarł w Łowiczu 28 VIII 1652 w opinii świętości (data 18 VIII na epitafium jest błędna) i 30 IX t. r. został pochowany w Gnieźnie, w rodzinnej kaplicy.
Popiersie alabastrowe na nagrobku i całopostaciowy portret Ł-ego w katedrze gnieźnieńskiej (reprod.: Katalog zabytków sztuki w Polsce, W. 1953 V z. 3 fig. 170 i 397); Portret na blasze w portalu kościoła miechowskiego i obraz w zbiorach parafii tamże; Portrety w kapitule katedralnej i w seminarium we Włocławku; Portrety w kolegiacie łowickiej (dwa) i w galerii prymasowskiej Seminarium Św. Jana w Warszawie (reprod. w: Kwiatkowski W., Prymasowska kapituła i kolegiata w Łowiczu, W. 1939 s. 95, 115); Portret Ł-ego na obrazie: Hołd Jana Kazimierza, Ludwiki Marii i dworu królewskiego relikwiom św. Wiktorii (olej, ok. 1650) w kolegiacie w Łowiczu (reprod.: Sztuka Warszawska od średniowiecza do połowy XX w. Katalog wystawy jubileuszowej , W. 1962); Miedzioryt Jeremiasza Falcka (wg portretu P. Danckersa de Rij) w Dziale Grafiki B. Narod. w W. (reprod.: Portrety i sceny polskie w sztychach Falcka i Hondiusza, Gd. 1955); Sztychowane popiersie roboty Mathiasa Trodla z Pragi; – Estreicher; Wojtkowski A., Bibliografia historii Wielkopolski, P. 19341; Enc. Kośc.; W. Enc. Ilustr.; Hierarchia catholica medii aevi..., Monasterii 1935 IV 147, 195, 287, 372; Korytkowski, Arcbpi gnieźn.; Łętowski, Katalog bpów krak.; Sarna W., Biskupi przemyscy obrządku łacińskiego, Przemyśl 1903; Szostkiewicz Z., Katalog biskupów obrządku łacińskiego przedrozbiorowej Polski, w: Sacrum Poloniae Millenium, Rzym 1954 I; Wiśniewski J., Katalog prałatów i kanoników sandomierskich od 1186–1926…, Radom 1926; Boniecki; Kaczmarczyk K., Catalogus diplomatuum pergameneorum Universitatis Jagellonicae Cracoviensis, Kr. 1953; – Barycz, Polacy na studiach w Rzymie; Czapliński W., Dwa sejmy w roku 1652, Wr. 1955; tenże, Kilka uwag o działalności sejmowej Stanisława z Brzezia Chrząstowskiego, „Reform. w Pol.” T. 12: 1953–5 (druk. 1956); Czermak W., Plany wojny tureckiej Władysława IV, Kr. 1895 s. 144, 176; Dzieje Gniezna, Pod red. J. Topolskiego, W. 1965; Kościół w Polsce, Kr. 1969 II; Kubala L., Jerzy Ossoliński, Lw. 1924; Morawski M., Monografia Włocławka, Włocławek 1933; Nowacki J., Dzieje archidiecezji poznańskiej, Tor. 1959–64 I–II; Pęckowski Z., Miechów, Kr. 1957 (reprod. portretu i obrazu); Polkowski I., Katedra gnieźnieńska, Gniezno 1874; Seredyka J., Sejm w Toruniu z 1626 roku, Wr. 1966 s. 66, 67, 75, 87, 88, 92, 161; Strzelecki A., Sejm z roku 1605, Kr. 1921; Tazbir J., Zagłada ariańskiej stolicy, „Odr. i Reform. w Pol.” T. 6: 1961 s. 129; Wyczawski H. E., Biskup Piotr Gembicki 1585–1657, Kr. 1957; Załęski, Jezuici, II–IV; – Bujdecki F., Vita venerabilis … Mathiae Łubieński, Calissiae 1752 (reprod. sztychu Trodla na odwrocie karty tytułowej); Cod. Regni Pol. et M. Duc. Lit., IV 452; Concilia Poloniae, Wyd. J. Sawicki, W. 1950 V, P. 1952 VII, Wr. 1957 IX; Elementa ad fontium editiones, Romae 1962 V; Inwentarze dóbr stołowych biskupstwa włocławskiego z XVII w., Wyd. L. Żytkowicz, Tor. 1957; Księcia Krzysztofa Radziwiłła Sprawy wojenne i polityczne 1621–1632, Paryż 1859; Przyczynek do historii dziejopisarstwa polskiego w XVII w. Korespondencja arcybiskupa M. Ł-ego i hetmana Stanisława Koniecpolskiego z powodu wydania pism biskupa Stanisława Łubieńskiego, Wyd. B. Kalicki, Rozpr. Wydz. Hist.-Filozof. AU, Kr. 1874 I; Radziwiłł A. S., Memoriale rerum gestarum in Polonia, Wyd. A. Przyboś i R. Żelewski, Wr.–W.–Kr. 1970 II 37, 69, 81, 113, 122, 201, 204, 221, 262, 334; tenże, Pamiętniki, P. 1839 I–II; Receptiones seu installations ad episcopatum, praelaturas et canonicatus Ecclesiae Cathedralis Posnaniensis ab anno 1532 usque ad annum 1800, „Roczniki Tow. Przyj. Nauk Pozn.” T. 35: 1908 s. 69, 91; Regestry wybranych zapisek z akt działalności arcybiskupów gnieźnieńskich, Wyd. H. Rybus, „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kośc.” T. 3: 1961; Relacje nuncjuszów apostolskich i innych osób o Polsce, Wyd. E. Rykaczewski, Berlin–P. 1864 II 238–41; Statuty kapituły katedralnej włocławskiej, Wyd. J. Fijałek, Kr. 1916; Vet. Mon. Pol., III; Wielewicki, Dziennik, III, IV; – B. Czart, rkp. 1745 s. 139–140; – Uzupełnienia Wiesława Müllera na podstawie: Archivio della S. Congregazione del Concilio: Relationes Status, teczki diecezji chełmskiej, gnieźnieńskiej, poznańskiej, włocławskiej; Archivio Segreto Vaticano: Processus constistoriales, vol. 16 k. 521–541, vol. 23 k. 850–863, vol. 39 k. 290–299v.
Wacław Urban