Radziwiłł Maciej Mikołaj (1873–1920), ziemianin, działacz gospodarczy i polityczny. Ur. 25 VII w Zegrzu pod Warszawą, był synem Macieja Józefa (zob.) i Jadwigi z Krasińskich, bratem Franciszka Piusa (zob.), bratem stryjecznym Konstantego z Towian (zob.).

R. ukończył w r. 1897 studia prawnicze na uniwersytecie w Petersburgu. Był właścicielem posiadłości ziemskich w Siedleckiem, Warszawskiem i Kieleckiem z rezydencją w Sichowie (koło Staszowa). Działał w organizacjach ziemiańskich, a w l. 1900–03 piastował prezesurę Warszawskiego Tow. Rolniczego. W r. 1902 opublikował swój odczyt pt. Wyjaśnienie przepisów prawnych, dotyczących użytkowania z lasów i zapobiegających ich niszczeniu (W.). Należał do akcjonariuszy spółki finansującej Biuro Informacyjno-Korespondencyjne dla Przemysłowo-Handlowych i Społecznych Interesów. W r. 1903 otrzymał tytuł mistrza ceremonii dworu rosyjskiego. Po wybuchu wojny rosyjsko-japońskiej w lutym 1904 R. wraz z Zygmuntem Wielopolskim złożył wizytę generałowi gubernatorowi M. I. Czertkowowi z prośbą o wyrażenie Mikołajowi II uczuć wiernopoddańczych; należał do 23 czołowych działaczy ugodowych, którzy w listopadzie t. r. podpisali memoriał do ministra spraw wewnętrznych P. Światopełka-Mirskiego, zawierający skromne postulaty polityczne. Był R. członkiem Stronnictwa Polityki Realnej.

R. popierał inicjatywy i przedsięwzięcia w zakresie uprzemysłowienia kraju. W r. 1902 z Maurycym Spokornym i innymi osobami wszedł do Tow. Akcyjnego Tramwajów Miejskich w Warszawie, które doprowadziło do elektryfikacji tramwajów konnych i uruchomienia w dn. 26 III 1908 trakcji elektrycznej. Działał również w Tow. Akcyjnym Budowy i Eksploatacji Teatrów, które przyczyniło się do realizacji idei i starań Arnolda Szyfmana zbudowania nowoczesnego gmachu Teatru Polskiego w Warszawie (z pierwszą w Polsce sceną obrotową), otwartego 29 I 1913. Działał na polu popularyzacji automobilizmu. Był członkiem Tow. Popierania Pracy Społecznej i jego komisji ds. ziemskich w Warszawie. W r. 1912 zorganizował wystawę rolniczą w Staszowie, a część pomieszczeń w swoim dworze w Sichowie udostępnił na potrzeby szkoły rolniczej dla synów niezamożnych włościan. Był też R. z żoną właścicielem cukrowni «Rytwiany».

W początkach pierwszej wojny światowej był R. jednym z sygnatariuszy dziękczynnego telegramu do w. ks. Mikołaja Mikołajewicza w związku z jego manifestem z 14 VIII 1914 w sprawie polskiej. Został członkiem utworzonego w listopadzie t. r. Komitetu Narodowego Polskiego (KNP) w Warszawie i w tym charakterze podpisał odezwę z 25 XI. Wydał wspólnie z Bohdanem Winiarskim książkę pt. Królestwo Polskie. Dokumenty historyczne dotyczące prawno-politycznego stosunku Królestwa Polskiego do Cesarstwa Rosyjskiego (W. 1915). W l. 1915–17 przebywał w Rosji, gdzie działał w KNP w Piotrogrodzie, w Polskim Komitecie Pomocy Ofiarom Wojny w Moskwie, był prezesem resursy «Lutnia» w Moskwie, należał do założycieli i udziałowców spółki wydawniczej dziennika „Echo Polskie” w Moskwie. Po rewolucji marcowej 1917 r. był sygnatariuszem odezwy KNP do Polaków z 2 IV. Wchodził do Rady przy prezesie Komisji Likwidacyjnej dla Spraw Polskich Aleksandrze Lednickim. Pod koniec października 1917 był założycielem Stronnictwa Narodowo-Zachowawczego. Wkrótce zmienił orientację i przeszedł na pozycje aktywistyczne. W grudniu 1917 wyjechał do Sztokholmu, a następnie powrócił do Król. Pol. Został jednym z najczynniejszych członków i wiceprezesem Związku Budowy Państwa Polskiego, założonego w lutym 1918 oraz przywódcą (obok Adama Ronikiera) Centrum Narodowego, powstałego w r. 1917. Z ramienia Centrum jeździł w początkach marca 1918 do Wiednia i Budapesztu.

Po odzyskaniu niepodległości podjął R. działania na rzecz rozwoju krajowego przemysłu i gospodarki. Oprócz zarządzania dobrami staszowskimi, współdziałał w utworzeniu i uruchomieniu nowych przedsiębiorstw i już w grudniu 1918 został członkiem pierwszej rady zarządzającej Spółki Akcyjnej «Siła i Światło», największego zgrupowania elektryfikacyjnego w Polsce, założonego z inicjatywy i pod dyrekcją inżyniera Tadeusza Sułowskiego. W r. 1919 został członkiem konsorcjum założycieli kolei Warszawa-Młociny-Łomianki i spółki akcyjnej «Elektrownia Okręgowa w Pruszkowie» (później nazwana Elektrownią Okręgu Warszawskiego). Był też związany z działalnością Tow. Akcyjnego Polskich Zakładów Elektrotechnicznych «Siemiens» (roboty i dostawy urządzeń elektrycznych) i Banku Zachodniego (pod dyrekcją Andrzeja Rotwanda). Ponadto był pierwszym prezesem rady zarządzającej Tow. Akcyjnego Zakładów Amunicyjnych «Pocisk» w Warszawie (1920), prezesem Towarzystwa Ubezpieczeń «Patria», członkiem zarządu Banku Zachodniego oraz członkiem Zrzeszenia Właścicieli Lasów. Zmarł 5 XI 1920 w Sichowie koło Staszowa, pochowany został w kościele pokamedulskim w Rytwianach.

W małżeństwie (od r. 1897) z Różą z Potockich, córką Artura (zob.) miał R. 4 synów: Krzysztofa Mikołaja (29 VII 1898 – 24 III 1986), senatora RP, więźnia hitlerowskich obozów koncentracyjnych, kierownika protokołu dyplomatycznego PRL, posła do Sejmu PRL, tłumacza literatury niemieckiej (ze względu na datę śmierci jego życiorys będzie mógł być umieszczony dopiero w suplementach), Artura Mikołaja (1901–1939), dziedzica Rytwian, odznaczonego orderem Virtuti Militari i trzykrotnie Krzyżem Walecznych za wielką odwagę wykazaną w czasie wojny polsko-radzieckiej 1920 r. i kampanii wrześniowej, w której poległ 9 IX pod Ołtarzewem, Konstantego Mikołaja (zob.) i Macieja Mikołaja (ur. 1905), po wojnie zamieszkałego w Stanach Zjednoczonych.

Tablica pamiątkowa na murze kościoła parafialnego w Zatorach koło Pułtuska (wmurowana w r. 1957) z nazwiskiem R-a jako współfundatora kościoła; – Współcześni polscy działacze polityczni, Ł.-W. 1919; PSB (Ostrowski Józef); Borkowski, Almanach, s. 112; Spis alfabetyczny obywateli ziemskich Królestwa Polskiego oraz dóbr przez nich posiadanych ze wskazaniem ostatniej stacji pocztowej, W. 1905; Przewodnik przemysłu i handlu polskiego, W. 1929 III 225; – Bartoszewicz K., Radziwiłłowie, W. 1928; Dunin-Wąsowicz K., Warszawa w czasie pierwszej wojny światowej W. 1974; Dzieje Pruszkowa, W. 1983; Feldman W., Dzieje polskiej myśli politycznej 1864–1914, W. 1933s. 295; Gajewski M., Urządzenia komunalne Warszawy, W. 1979; Garlicki A., U źródeł obozu belwederskiego, W. 1983; Grosfeld L., Polskie reakcyjne formacje wojskowe w Rosji 1917–1919, W. 1956; Holzer J., Molenda J., Polska w pierwszej wojnie światowej, Wyd. 3, W. 1973; Kiepurska H., Warszawa w rewolucji 1905–1907, W. 1974; Kmiecik Z., „Kraj” za czasów redaktorstwa Erazma Piltza, W. 1969; Meulen R. van der, Over de Oudpoolslitouwse namen Jagiełło en Radziwiłł, Amsterdam 1970 s. 10; Molenda J., Piłsudczycy a narodowi demokraci 1908–1918, W. 1980; Nowakowski T., Die Radziwills. Die Geschichte einer grossen europäischen Familie, München 1967; Prasa polska w latach 1864–1918, W. 1976; Rudnicki S., Działalność polityczna polskich konserwatystów 1918–1926, Wr. 1981; Rzecz o Towarzystwie Popierania Pracy Społecznej w Warszawie 1908–1915, W. 1916 s. 52, 57–9, 63; Seyda M., Polska na przełomie dziejów, P. 1927–31 I–II; Siek W., Opis historyczny miasta i parafii Staszów, Sandomierz 1937 s. 22; Spustek I., Polacy w Piotrogrodzie 1914–1917, W. 1966; Tramwajarze warszawscy wczoraj i dziś, W. 1982; Wieczorek T., Zarys dziejów szkolnictwa rolniczego w Polsce do 1939 r., W. 1968; Wyszomirska O., Przemysł i klasa robotnicza ziemi radomsko-kieleckiej 1870–1914, W. 1970 s. 81, 85, 92, 113; – Dąbrowski J., Dziennik 1914–1918, Kr. 1977; Dzierzbicki S., Pamiętnik z lat wojny 1915–1918, W. 1983; Dziubek B., Zaczynałem u Lilpopa, W. 1969 s. 126–7; Glinka W., Pamiętnik z wielkiej wojny, W. 1927–8 II–IV; Księga adresowa przemysłu fabrycznego w Królestwie Polskim, W. 1906 poz. 131, 2409, 2780; Lednicki W., Pamiętniki, Londyn 1967 II (s. 656 wspólna fot.); Materiały archiwalne do historii stosunków polsko-radzieckich, W. 1957 I; „Monitor Polski” 1920 nr 16 s. 7, nr 101 s. 7; Potocka M. M., Z moich wspomnień, London 1983; Powstanie II Rzeczypospolitej. Wybór dokumentów 1866–1925, Pod red. H. Janowskiej i T. Jędruszczaka, W. 1981; Radziwiłł M., One of the Radziwills, London 1971 s. 221; Regulski J., Blaski i cienie długiego życia, W. 1980; Szyfman A., Labirynt teatru, W. 1964; Woyniłłowicz E., Wspomnienia 1847–1928, W. 1931; – „Gaz. Roln.” 1907 nr 2 s. 31; „Kur. Warsz.” 1902 nr 183 s. 2, 1907 nr 132 s. 5, 1919 nr 50 s. 4, 1920 nr 309, 311, 314, 316, 322 (nekrolog), 1922 nr 54 s. 8 (nekrolog); „Roczn. Pruszkowski” 1978 s. 19; „Świat” 1912 nr 12 s. 11 (wspólna fot.), nr 35 s. 13; „Tyg. Ilustr.” 1907 nr 20 s. 419; – Arch. m. Warszawy: Akta notarialne, kanc. not. K. Kosińskiego, 1920, nr rej. 1073; Arch. Paraf. Rzymskokatol. w Koniemłotach, gmina Staszów: Akt zgonu R-a, nr 126/1920.

Jerzy Kubiatowski