Strubicz (Straubicz, Strobicz, Strobitz) Maciej (Mathias) h. Topór (zm. ok. 1605), kartograf, rysownik, pisarz, sekretarz królewski.

Ur. na Śląsku, prawdopodobnie w Nysie, w rodzinie szlacheckiej, był synem patrycjusza Hansa (zm. 1568), w r. 1543 burmistrza Nysy, oraz jednej z jego żon: Anny (zm. 1534) lub Magdaleny. W kościele św. Jakuba w Nysie znajduje się epitafium nagrobne Hansa i obu jego żon, ufundowane prawdopodobnie przez S-a, gdyż nazwisko rodowe zapisano tam w spolszczonej formie «Strubicz». Związani ze Śląskiem przedstawiciele rodu używali natomiast formy «Strobitz». Informacje o inflanckich korzeniach Strubiczów nie znajdują potwierdzenia. S. prawdopodobnie był spokrewniony z Baltazarem Strubiczem (zob.).

Ok. r. 1550 kształcił się S. w gimnazjum biskupim w Nysie; dowodzi to, że już od urodzenia był katolikiem, a nie stał się nim dopiero na służbie u polskich monarchów. Możliwe, że studiował następnie na uniw. w Wiedniu (zachowane niepełne spisy studentów notują przedstawicieli rodu Strubiczów). Po zakończeniu edukacji prawdopodobnie przebywał przez kilka lat na dworach polskich magnatów; w r. 1557 był sekretarzem podkanclerzego kor. Jana Przerębskiego, być może nawiązał również kontakty z kaszt. radomskim Gabrielem Tarłą oraz z Tęczyńskimi. Dn. 21 IV 1559 został przyjęty w Krakowie na służbę króla Zygmunta Augusta jako sekretarz ds. niemieckich z rocznym wynagrodzeniem 100 złp. W ramach swych obowiązków kontaktował się z ks. pruskim Albrechtem Hohenzollernem; kontakty te, a także doskonała znajomość języka niemieckiego spowodowały, że Zygmunt August polecił S-owi przełożyć na polski pracę Albrechta pt. „Von der Kriegskunst oder der Kunst Krieg zu führen”. Przetłumaczone (pt. „Księgi o rycerskich rzeczach a sprawach wojennych”) oraz ozdobione przez S-a barwnymi rysunkami rękopiśmienne dzieło, Albrecht i S. zadedykowali 1 VIII 1561 polskiemu królowi; jedyny zachowany oryginał tego przekładu znajduje się w Bibliotece Czartoryskich w Krakowie (rkp. 1813). Drugi egzemplarz oryginału, przechowywany w Bibliotece Narodowej w Warszawie (sygn. Pol. F. IX 2), został zniszczony w czasie II wojny światowej. Całość dzieła Albrechta, a także jego tłumaczenie autorstwa S-a zostało wydane w r. 2006 („Der Kriegsordnung des Markgrafen...”, Braunschweig).

W l. 1561–2 z polecenia Zygmunta Augusta zajmował się S. sprawami gdańskimi. O jego roli na dworze królewskim i zaangażowaniu w politykę bałtycką świadczy fakt, że szukał u niego protekcji kaszt. gdański Piotr Kostka, zabiegający o uzyskanie zwierzchnictwa nad flotą kaperską. Ok. r. 1562 otrzymał S. od Zygmunta Augusta nadanie 20 włók lasu w sąsiedztwie zamku w Tykocinie. Dn. 24 II 1563 na sejmie w Piotrkowie uzyskał indygenat, a przez Tarłę i star. lubelskiego Jana Tęczyńskiego został dopuszczony do h. Topór. W 2. poł. l. sześćdziesiątych udał się na polecenie króla do Inflant, gdzie współdziałał z administratorem inflanckim Janem Chodkiewiczem sporządzając rysunki, a zapewne również plany twierdz (m.in. w czerwcu 1567 Diamentu), przesyłane następnie na dwór królewski. Wykonywał także zamówienia malarskie Zygmunta Augusta, prawdopodobnie dosyć liczne, gdyż wg rachunków królewskich z czerwca 1571 otrzymał na rozmaite potrzeby (w tym na sprowadzane z Wrocławia farby) 200 złp. Możliwe, że był również zaangażowany w budowę twierdzy tykocińskiej i wspólnie z królewskim architektem i star. tykocińskim Hiobem Praÿetfuessem sporządził jej plany, które jednak z powodu śmierci monarchy nie zostały zrealizowane. W r. 1567 uzyskał od króla włość Abel w Inflantach (niedaleko Lazdony), lecz wkrótce musiał ją opuścić ze względu na toczoną w tym rejonie wojnę z państwem moskiewskim. Osiadł wówczas na Podlasiu, gdzie otrzymał od Zygmunta Augusta wieś Brzeziny (Giełczyn lub Brzeziny Strubiczów), sąsiadującą z posiadanym już wcześniej lasem. Krótko po r. 1571 poślubił wdowę po Praÿetfuessie; w związku z małżeństwem przeniósł się na pewien czas do należącej do żony wsi Grabowo-Kamionka na Podlasiu.

Po śmierci Zygmunta Augusta S. prawdopodobnie pozostał na służbie króla Henryka Walezego, następnie występował jako sekretarz Stefana Batorego. W l. 1576–7 napisał poświęcone Inflantom dziełko historyczno-geograficzne, zatytułowane Matthiae Strubyczi Livonensis brevis atque accurate Livoniae Ducatus descriptio historico-geographica..., dedykowane 10 I 1577 w Toruniu królowi Stefanowi. Praca ta, oparta głównie na książkach Kaspra Hennebergera „Der erbermlichen Lifflandes itziger Stand” (1564) i Marcina Kwiatkowskiego „Wszystkiej Lifflandczkiej ziemie […] krótkie a pożyteczne opisanie” (1567), ugruntowała S-owi, już za życia, opinię specjalisty od spraw inflanckich, choć wydana została dopiero w r. 1727 w Amsterdamie. Dodatkowo potwierdziła tę opinię mapa przewidywanego teatru działań wojennych z Moskwą, obejmująca Inflanty, środkową i północną część W. Ks. Lit. oraz północno-zachodnie obszary państwa moskiewskiego aż po Finlandię, przygotowana przez S-a ok. l. 1578/9 na polecenie króla, w ścisłej współpracy z kanclerzem kor. Janem Zamoyskim. Pierwsza wersja mapy powstała jedynie na podstawie informacji zebranych od litewskich dygnitarzy; S. częściowo je skorygował w trakcie kampanii Batorego na podstawie własnych obserwacji w terenie oraz dzięki wykorzystaniu mapy księstwa połockiego Stanisława Pachołowieckiego z r. 1579. Poprawiona wersja mapy pt. Magni Ducatus Lithuaniae, Livoniae et Moscoviae descriptio została wydrukowana w skali ok. 1: 3 000 000 w książce Marcina Kromera „Polonia” (Coloniae 1589). W porównaniu z mapami wcześniejszymi, zwłaszcza z dziełem „Lithuania” Merkatora z l. 1554 i 1572, ukazywała blisko dwukrotnie większą liczbę miejscowości (chociaż położenie niektórych było błędne) oraz bardziej szczegółowy obraz sieci rzecznej (który jednak pozostawał zniekształcony; znaczne odchylenia występowały m.in. w przebiegu Dniepru, Dźwiny i Niemna). Szczególnie poważne błędy znalazły się w partiach wschodnich mapy, natomiast najdokładniej skartowano Inflanty i Kurlandię. Z nowszej i pełniejszej wersji mapy, sporządzonej po r. 1582 (niedr., obecnie zaginiona), korzystał później Merkator, tworząc kartograficzny obraz Litwy, Inflant i Moskwy do swego „Atlasu” (1595). Inne mapy, nad którymi w tym czasie pracował S., nie zachowały się; już w październiku 1579 miał przygotowane arkusze map poszczególnych «państw i dzierżaw» Rzpltej, uwzględniające również podziały własnościowe. Prace finansował częściowo z własnych środków, toteż t.r. prosił króla o szybką wypłatę zaległego jurgieltu za poprzednie dwa lata. Być może kłopoty finansowe sprawiły, że w czasie służby u Batorego nie udało się S-owi doprowadzić do końca pracy nad generalną mapą Polski i Litwy.

Po śmierci króla Stefana trafił S. na dwór marsz. w. lit. Mikołaja Krzysztofa Radziwiłła «Sierotki» w Nieświeżu; znalazł się tam w gronie twórców tzw. mapy radziwiłłowskiej. Jego dotychczasowe ustalenia zostały wtedy zweryfikowane przez pomiary, które dokonywał w terenie, związany z dworem nieświeskim, kartograf i rysownik Tomasz Makowski, być może zatrudniony przez Radziwiłła dzięki protekcji S-a. Sam S., ze względu na wiek, prawdopodobnie nie przeprowadzał już pomiarów terenowych, możliwe natomiast, że początkowo przenosił na papier obliczenia Makowskiego. W lipcu 1599 na polecenie Radziwiłła wyjechał jako opiekun trójki jego synów: Krzysztofa Mikołaja, Jana Jerzego i Albrychta Władysława, wysłanych do Braniewa na naukę w kolegium jezuickim. Przed przybyciem do Braniewa w towarzystwie rektora kolegium Jana Berusa odwiedził Gdańsk, starając się znaleźć «perfectum sculptorem i expertum artificem», zdolnego do wyrytowania w miedzi gotowej już mapy W. Ks. Lit.; zadanie to powierzono gdańskiemu sztycharzowi Janowi Kolnerowi. W Braniewie pozostał S. do r. 1601. Na zamówienie Radziwiłła napisał w tym czasie pracę, zawierającą genealogię jego rodu (Genealogia eiusdem ducalis familiae et domus Szidloveciae...), dołączoną do mów pogrzebowych poświęconych jego trzem zmarłym braciom (Albrychtowi, Jerzemu i Stanisławowi) pt. „Orationes tres in obitum trium ducum Radiviliorum...” (Brunsbergae 1603). Na przełomie l. 1603/4 przebywał S. w Prusach, gdzie wspólnie z kustoszem warmińskim Tomaszem Treterem załatwiał prawdopodobnie jakieś sprawy związane z drukiem mapy. Pierwsze wydanie mapy radziwiłłowskiej (zwanej też niekiedy «mapą Makowskiego») nie jest dziś znane; zachował się natomiast jeden egzemplarz jej drugiego wydania z r. 1613, przechowywany w Bibliotece Uniwersyteckiej w Uppsali. W XVII w. mapa ta została zamieszczona w atlasach Wilhelma Blaeu’a. Obok map Bernarda Wapowskiego i Wilhelma Beauplana należy ona do najwybitniejszych osiągnięć kartografii Rzpltej XVI–XVII w. Ostatnia znana wzmianka źródłowa dotycząca S-a pochodzi z 28 II 1605, kiedy wspólnie z synem Andrzejem występował przed sądem grodzkim w Wiźnie. Zmarł ok. r. 1605.

W małżeństwie z nieznanego imienia wdową po Praÿetfuessie miał S. co najmniej trzech synów: Jana, Andrzeja i Macieja Samuela. Najstarszy, Jan (ok. 1572–1651) wstąpił w r. 1592 do zakonu jezuitów w Rydze. Był misjonarzem obozowym w czasie wojny moskiewskiej (1612–13), prefektem biblioteki zakonnej w Warszawie (1618–24), kaznodzieją bp. warmińskiego Mikołaja Szyszkowskiego (1634–43), a od r. 1648 zarządcą biblioteki jezuitów w Wilnie. Maciej Samuel (zm. po 1637), związany od lat dziecięcych z dworem Radziwiłła «Sierotki», należał w l. 1604–6 do grona opiekunów jego starszych synów podczas ich studiów i podróży po Niemczech i Włoszech; rozdawał wtedy znaczniejszym osobom mapę radziwiłłowską. W l. 1608–9 był preceptorem bratanka Radziwiłła, Jana Albrychta, podczas jego studiów na uczelniach niemieckich i włoskich (16 III 1609 wpisał się do księgi nacji polskiej Uniw. Padewskiego). W l. 1610/11 towarzyszył kolejnemu synowi Radziwiłła, Zygmuntowi Karolowi, jednak już po dotarciu do Krakowa wrócił na Litwę. Sprawował następnie funkcję namiestnika (starosty) nieświeskiego. Syn Andrzej również był związany z Radziwiłłami nieświeskimi.

Postać S-a występuje epizodycznie w powieści Ryszarda Zielińskiego „Karmazyny i sitarze” (W. 1977).

Baltisches historisches Ortslexikon, Köln–Weimar–Wien 1990 cz. 2 s. 4; Enc. Jezuitów (dot. syna, Jana); Hist. Nauki Pol., VI; Katalog dawnych map Rzeczypospolitej Polskiej w kolekcji Emeryka Hutten-Czapskiego i w innych zbiorach, Wr. 1978 I tabl. 26; Nowy Korbut, III; PSB (Makowski Tomasz, Pachołowiecki Stanisław, Pra˙etfuess Hiob); Słown. Geogr. (Tykocin); – Alexandrowicz S., Mapa Wielkiego Księstwa Litewskiego Tomasza Makowskiego z 1613 r. tzw. „radziwiłłowska” jako źródło do dziejów Litwy i Białorusi, „Studia Źródłozn.” T. 10: 1965 s. 57–8; tenże, Pierwsze zaginione wydanie radziwiłłowskiej mapy Wielkiego Księstwa Litewskiego, „Kwart. Hist. Kult. Mater.” R. 16: 1968 s. 540–2; tenże, Rozwój kartografii Wielkiego Księstwa Litewskiego od XV do połowy XVIII wieku, P. 1989; Arbusow L., Die Hauptrichtungen in der Entwicklung des Baltischen Kartenbildes bis gegen 1600, tamże 1936 s. 34–6; tenże, Vorläufige Übersicht über die Kartographie Alt-Livlands bis 1595, „Sitzungsberichte der Gesellschaft für Gesch. und Altertumskunde zu Riga” 1934 s. 97–9, 112–15; Barycz H., Śląsk w polskiej kulturze umysłowej, Kat. 1979; Bernatowicz T., Miles Christianus et peregrinus. Fundacje Mikołaja Radziwiłła „Sierotki” w ordynacji nieświeskiej, W. 1998; Bodniak S., Polska a Bałtyk za ostatniego Jagiellona, Kórnik 1946; Bodniak S., Skorupska Z., Jan Kostka, kasztelan gdański, prezes Komisji Morskiej i rzecznik unii Prus z Koroną, Gd. 1979; Buczek K., Dorobek kartograficzny wojen Stefana Batorego, „Wiad. Służby Geogr.” 1934 nr 3 s. 11–12; tenże, Dzieje kartografii polskiej od XV do XVIII wieku, Wr. 1963; tenże, Kartografia polska w czasach Stefana Batorego, „Wiad. Służby Geogr.” 1933 nr 2 s. 83–96; tenże, Ślązacy w kartografii polskiej XVI wieku, Kat. 1937 s. 25–31, 40–1; tenże, Wołyń w dawnej kartografii, „Roczn. Wołyński” T. 4: 1935 s. 15; Chachaj M., Zagraniczna edukacja Radziwiłłów od początku XVI do połowy XVII wieku, L. 1995 (dot. syna S-a, Macieja Samuela); Chrzanowski T., Rzeźba lat 1560–1650 na Śląsku Opolskim, W. 1974 (dot. rodziców S-a); Dittrich H., Die Epitaphien und Grabsteine der kath. Pfarrkirche St. Jakobi zu Neisse, „Jahres-Bericht Neisser Kunst- und Altertumsvereins” T. 14: 1910 s. 35–6 (dot. rodziców S-a); Ferenc M., Dwór Zygmunta Augusta, Kr. 1998; Helk V., Die Jesuiten in Dorpat 1583–1625, Odense 1977 s. 226 (dot. syna, Jana); Katalog zabytków sztuki w Pol., VII z. 9; Kempa T., Mikołaj Krzysztof Radziwiłł Sierotka (1549–1616), wojewoda wileński, W. 2000; tenże, Urzędnicy i klienci Mikołaja Krzysztofa Radziwiłła Sierotki, „Lituano-Slavica Posnaniensia. Studia Historica” T. 9: 2003 s. 197; Kieniewicz L., Sekretariat Stefana Batorego. Zbiorowość i kariery sekretarzy królewskich, w: Społeczeństwo staropolskie, W. 1986 IV 66; Kordt V., Materialy po istorii russkoj kartografii, Kiev 1910 II 3; Korolko M., Seminarium Rzeczypospolitej Królestwa Polskiego. Humaniści w kancelarii królewskiej Zygmunta Augusta, W. 1991 s. 235; Kotarski H., Wojsko polsko-litewskie podczas wojny inflanckiej 1576–1582, Studia i Mater. do Hist Wojsk., XVII cz. 1 s. 81, cz. 2 s. 132–4; Łuczyński J., Wkład kartografii ziem Rzeczypospolitej od XVI do pierwszej połowy XVIII wieku w rozwój kartografii Europy (próba pełnego ustalenia filiacji wydanych drukiem map rozpatrywanego terenu), Tor. 2006 s. 154–61 (mszp. pracy doktorskiej w Arch. Uniw. Mikołaja Kopernika w Tor.); Maroszek J., Pogranicze Litwy i Korony w planach króla Zygmunta Augusta, Białystok 2000; Nowak T. M., Polskie tłumaczenia europejskiej literatury wojskowej dokonane w XVI–XVIII wieku, W. 2000; Nowakowa J., Księcia Albrechta Księgi o rycerskich rzeczach a sprawach wojennych w tłumaczeniu Macieja Strubicza z 1561 r., Studia i Mater. do Hist. Wojsk., XXVIII 71–87; Olszewicz B., Kartografia polska XV i XVI wieku (przegląd chronologiczno-bibliograficzny), „Pol. Przegl. Kartogr.” T. 4: 1930 s. 22–4; tenże, Polska kartografia wojskowa (zarys historyczny), W. 1921 s. 12–13; Sajkowski A., Od Sierotki do Rybeńki. W kręgu radziwiłłowskiego mecenatu, P. 1965 s. 31–2; tenże, Opowieści misjonarzy, konkwistadorów, pielgrzymów i innych świata ciekawych, P. 1991 s. 245; tenże, Włoskie przygody Polaków, wiek XVI–XVIII, W. 1973 s. 212; tenże, Zagraniczne wyjazdy Radziwiłłów po naukę (początek XVII wieku), „Miscellanea Historico-Archivistica” T. 3: 1989 s. 197; Schimon A., Der Adel von Böhmen, Mähren und Schlesien, Böhm. Leipa 1859 s. 166; Sikorski J., Polskie piśmiennictwo wojskowe od XV do XX wieku, W. 1991 s. 85, 87–93; Sirko M., Zarys historii kartografii, L. 1999; Wiszniewski, Hist. liter. pol., IX; Wiśniewski J., Dzieje osadnictwa w powiecie augustowskim od XV do końca XVIII wieku, w: Studia i materiały do dziejów Pojezierza Augustowskiego, Białystok 1967 s. 133–4; – Albertus Maior, marchio Brandenburgensis, dux Prussiae libri de arte militari, Lutetiae Parisorum 1858 s. III, V–X; Album armorum nobilium Regni Poloniae XV–XVIII saec. Herby nobilitacji i indygenatów XV–XVIII w., Oprac. B. Trelińska, L. 2001 s. 146–7; Arch. Zamoyskiego, I; Elementa ad fontium editiones, LXIX, LXXII; Der Kriegsordnung des Markgrafen zu Brandenburg Ansbach und Herzogs zu Preußen Albrecht des Älteren – Königsberg 1555, Ms. Boruss. Fol. 441, Deutsch-polnische Textedition, Hrsg. v. H. J. Bömelburg, B. Chiari, M. Thomae, Braunschweig 2006 II; Księga ekspedycji kancelarii nadwornej 1559–1572. Materiały do dziejów dworu królewskiego, Oprac. I. Kaniewska, Kr. 1997; Lustracje województwa podlaskiego 1570 i 1576, Wyd. J. Topolski, J. Wiśniewski, Wr. 1959 s. 140; Mater. do dziej. piśmiennictwa pol., II; Mater. do hist. stosunków kult. w XVI w.; Materiały genealogiczne, nobilitacje, indygenaty w zbiorach Archiwum Głównego Akt Dawnych w Warszawie, Oprac. A. Wajs, W. 1995; Matricularum summ., V cz. 1 nr 2818; Die Matrikel der Universität Wien, 1518–1579, Bearb. v. Franz Gall, Graz–Köln 1971 III 14; Monumenta variis Radivillorum. Wyposażenie zamku nieświeskiego w świetle źródeł archiwalnych, Cz. I: XVI–XVII wieku, Wyd. T. Bernatowicz, P. 1998; Piekosiński F., Wypisy heraldyczne z ksiąg poborowych, Lw. 1911 s. 22; Propemptica perillustribus dd. Illustrissimi domini D. Nicolai Christophori Radziwil S.R.I. Principis […] officiose dicata, Brunsbergae 1601 k. 4; Wielewicki, Dziennik, V (dot. syna Jana); Źródła Dziej., XVII cz. 1; – AGAD: Arch. Publ. Potockich, rkp. 19 k. 479, Arch. Radziwiłłów, Dz. II ks. 8 s. 114, ks. 68 k. 2, 21, 43, Dz. IV koperta 32 k. 37, Dz. V rkp. 3036, 9902, 10062 k. 3–7, 11–15, 36, rkp. 15227, 15227a, Dz. VI rkp. II–61, Dz. XI rkp. 87 s. 306–8, 324–5, Arch. Skarbu Kor., Rachunki królewskie nr 110 k. 862v, nr 183 k. 41, 79, 103, 129, 148, nr 195 k. 97, nr 199 k. 38, nr 208 k. 49, nr 221 k. 24v, nr 234 k. 81, Kapicjana, nr 42, 43, 65, 67, Metryka Kor., ks. 97 k. 80v–5; B. Czart.: rkp. 1813, 2460/II nr 19, 29, 33; B. Kórn.: rkp. 250 k. 32, rkp. 669, 11617 (odpisy listów Stanisława Krzyckiego); B. Raczyńskich: rkp. 88 k. 54v; B. Uniw. Wrocł.: sygn. IV Q 143 (Weber M., Tagebuch eines Neisser Bürgers mit Neisser Chronik von 1482–1570) k. 35v; Nacyjal’ny histaryčny archiŭ Belarusi w Mińsku: F. 694 op. 2 d. 4959 k. 40, 76, d. 9779 k. 58.

Tomasz Kempa