Szarfenberg (Scharffenberg, Ostrogórski) Maciej (zm. 1547), drukarz krakowski.
Pochodził z Liebenthal (Lubomierz) koło Jeleniej Góry, był synem Macieja, bratem Bartłomieja (zob.) i Jakuba (zob.).
W młodości S. pracował w Krakowie jako serwitor w firmie krewnego Marka Szarfenberga (zob.). Pod koniec r. 1526 usamodzielnił się, ale nadal ściśle współpracował z Markiem; oficyna S-a mieściła się zapewne w nowo nabytej przez Marka kamienicy przy ul. św. Anny (obecnie nr 6), a większość wydanych do r. 1529 dzieł wydrukował S. na jego zlecenie (m.in. w l. 1527 i 1528 „Statuty” Jana Łaskiego). Więź z Markiem rozluźniała się od r. 1529, a ostatnie druki z jego zlecenia pochodzą z r. 1535. Dn. 1 IX 1536, wspólnie z Markiem, bratem Bartłomiejem i innymi mieszczanami krakowskimi, potwierdził S. kaucję złożoną przez Hieronima Wietora bp. krakowskiemu Janowi Latalskiemu w procesie o sprowadzanie książek «heretyckich». W poł. l. trzydziestych zyskał S. samodzielność finansową, zwłaszcza dzięki małżeństwu z bogatą mieszczką krakowską Heleną Gałkówną, która od r. 1538 wielokrotnie zastępowała go w procesach sądowych. Współpracę z Markiem zakończył ostatecznie w r. 1537, przenosząc warsztat do domu żony przy ul. Szpitalnej. Być może w związku z tym, za poręczeniem brata Bartłomieja i ławnika Sądu Wyższego Prawa Magdeburskiego, Bartłomieja Krumpfelta, przyjął 29 IX t.r. krakowskie prawo miejskie. Pojawiające się w tym czasie nieporozumienia z Markiem zostały polubownie rozstrzygnięte przed sądem ławniczym 21 XI; Marek zobowiązał się do Wielkanocy wypłacić S-owi 20 złp.
Dn. 5 VII 1537 otrzymał S. przywilej królewski, nadający mu dożywotnią wyłączność na publikowanie i sprzedaż kalendarzy i prognostyków mistrzów Uniw. Krak. oraz dziesięcioletni monopol na druk polskich modlitewników (hortulusów). Przywilej ten stał się przyczyną procesu «kalendarzowego» z innymi drukarzami. W r. 1538 oskarżył S. Wietora o złamanie monopolu i opublikowanie kalendarza na r. 1539; uzyskał 2 XI 1538 wyrok, zakazujący Wietorowi sprzedaży wydrukowanych kalendarzy. Jednak Wietor nie zastosował się do orzeczenia sądu i część kalendarzy oddał w komis Markowi Szarfenbergowi; wobec tego S. oskarżył również Marka, który wprawdzie zaprzeczył, jakoby sprzedawał kalendarze, odmówił jednak złożenia przysięgi oczyszczającej i 18 I 1539 został uznany za winnego. Podczas przeprowadzonej na żądanie S-a rewizji w domu i sklepie Wietora kalendarzy nie znaleziono, a sam drukarz oświadczył, że oddał wszystkie egzemplarze autorowi. S. wygrał proces i otrzymał od Wietora i Marka przewidziane w przywileju królewskim odszkodowanie, jednak Marek złożył apelację do króla Zygmunta I, który uwolnił go od kary, a 10 IV t.r. ustanowił wolność druku i sprzedaży książek. Ale z wolności tej skorzystał również S., publikując w l. 1539 i 1540 bez wiedzy autora „Psałterz” Walentego Wróbla. Spowodowało to kolejny proces: Helena Unglerowa, która jako pierwsza wydała dzieło Wróbla, oskarżyła 11 VI 1540 S-a i Wietora przed sądem rektorskim, żądając 500 złp. odszkodowania za poniesione straty. Następnie sprawa trafiła przed sąd radziecki; obu drukarzy uwolniono 27 V 1541 od kary na podstawie wspomnianego przywileju królewskiego. S. i ten wyrok wykorzystał, drukując „Psałterz” jeszcze dwukrotnie (w l. 1543 i 1547). Również bez wiedzy autora i poprzedniego wydawcy wytłoczył w r. 1539 „Farrago civilium actionum iuris Magdeburgensis” Jana Cervusa (Tucholczyka), mimo że ukazało się ono już w drukarni Unglerowej. Cervus, we wstępie do kolejnego, rozszerzonego wydania w tejże drukarni, w r. 1540 napiętnował praktyki S-a, ten jednak wykradł Unglerowej autoryzowany rękopis jego pracy. W czerwcu 1542 Unglerowa pozwała S-a przed sąd miejski, skarżąc się na nieuczciwą konkurencję; Rada Miejska przekazała sprawę sądowi królewskiemu, który nakazał areszt rękopisu w drukarni S-a i jej zamknięcie na piętnaście dni. S. jednak (który swoje straty z tego powodu oszacował na 8 złp.), zapewne dzięki protekcji królowej Bony, doprowadził do zniesienia aresztu; wydał wykradzione dzieło Cervusa, a w dedykacji z 3 VII 1542 (jedynej przez siebie podpisanej) dziękował królowej za obronę przed «ukąszeniami» złośliwych ludzi. T.r. wydrukował jeszcze (bez koniecznej w takim przypadku zgody astrologa uniwersyteckiego) prognostyk („Iudicia”) na r. 1543, opracowany przez Wojciecha z Buku. W związku z tym 11 XII 1542 został pozwany przed sąd rektora Mikołaja z Wieliczki, gdzie jednak się nie stawił, a od wydanego «in contumaciam» wyroku apelował do sądu radzieckiego. Dn. 7 I 1543 sąd ten uznał, że S. jako mieszczanin nie podlegał kompetencji sądu rektorskiego. Od stycznia do 28 III 1544 procesował się S. przed krakowskim sądem konsystorskim z Unglerową, która z jego szkodą (a także szkodą jego żony) wydała rubrycele (kalendarze liturgiczne) dla diec. gnieźnieńskiej; być może posiadał S. przywilej władz duchownych na ich drukowanie.
Procesy nie osłabiły prowadzonej przez S-a działalności wydawniczej. S. wydrukował 329 znanych pozycji (2153 arkusze), z tego 26 w języku polskim. Znaczną część publikacji stanowiły podręczniki do gramatyki i retoryki łacińskiej, dzieła autorów rzymskich (Cycerona, Plauta, Wergiliusza, Horacego, Owidiusza, Lukiana, Juvenala) oraz tłumaczonych na łacinę pisarzy greckich (Hezjoda, Eurypidesa i Plutarcha). W r. 1527 pojawiły się w drukach S-a pierwsze, nieliczne wstawki greckie („De ratione studii” Erazma z Rotterdamu i „Paradoxa” Cycerona), a w r. 1528 ukazała się pierwsza książka grecka (wydana przez Stanisława Hozjusza z tłumaczeniem łacińskim pt. „Divi Ioannis Chrysostomi libellus elegans in quo confert verum monachum...”). W r. 1529 wydał S. jako pierwszy w Polsce dzieło Arystotelesa w języku oryginału z łacińskim tytułem „Aristotelous peri tes katha hypnon mantikes. De divinatione per somnium” w opracowaniu Józefa Strusia; łącznie ogłosił osiem druków w języku greckim. Drukował również podręczniki do nauki języków oraz gramatyki hebrajskiej i greckiej („Elementale hebraicum” Filipa Noveniana z Hassfurtu <1530>, „Elementale introductorium in nominum et verborum declinationes Graecas” <1535>), a także dzieła autorstwa lub w opracowaniu Erazma z Rotterdamu (trzynaście prac w l. 1527–42). Ok. r. 1540 wydał przekład czeskiego „Kuchmistrzostwa” Pawła Seweryna, pierwszą znaną książkę kucharską w języku polskim. W r. 1543 opublikował „Krótką rozprawę między trzema osobami, panem, wójtem i plebanem” Mikołaja Reja. Drukował również dzieła Stanisława Orzechowskiego („Książki o ruszeniu ziemie polskiej” i „De bello adversus Turcas suscipiendo” ), trzy mowy Andrzeja Frycza Modrzewskiego (1545, 1546) oraz „Napomnienie polskie ku zgodzie...” Stanisława Łaskiego (1545). Posługiwał się sygnetem drukarskim w formie liter MS pod krzyżem (w czterech odmianach). W zasobach drukarni posiadał bogaty drzeworytniczy materiał ilustracyjny, sporządzony m.in. przez swego krewnego Kryspina Szarfenberga (zob.), który pracował w jego oficynie jako serwitor.
S. prowadził na dużą skalę handel książkami. Za wstawiennictwem królowej Bony otrzymał z żoną 5 IV 1546 przywilej Rady Miejskiej na założenie w czasie jarmarku kramu z książkami przy kamienicy narożnej Piotra Krupki; żona prowadziła też kram księgarski na Rynku, w pobliżu cmentarza przy kościele Mariackim. S. utrzymywał też kontakty z księgarzami warszawskimi. Wspólnie z żoną należał od r. 1545 do Bractwa Ducha Świętego; pozostał katolikiem, utrzymywał jednak związki ze zwolennikami reformacji, m.in. humanistą siedmiogrodzkim Janem Honterem, który w r. 1530 wydał w jego drukarni „De grammatica libri duo” i „Rudimentorum cosmographiae libri duo”. W r. 1539, w okresie konfliktu z mieszczaństwem niemieckim, S. używał nazwiska Ostrogórski, pod którym opublikował przekład fragmentu Starego Testamentu pt. „Tobias patriarcha starego zakonu...”; wkrótce jednak wrócił do dawnej formy nazwiska. W r. 1542 spisał testament, wyznaczając na jego egzekutora Marka Szarfenberga. Zmarł między 21 III a 25 V 1547 w Krakowie. W sporządzonym po jego śmierci inwentarzu odnotowano 930 tytułów książek o wartości ok. 1 tys. złp.
S. był dwukrotnie żonaty. W pierwszym małżeństwie miał syna Hieronima (zob.). Jego drugą żoną została przed styczniem 1536 Helena Gałkówna (zm. przed 12 IV 1549), z którą miał córkę Helenę (1547–1560). Po śmierci S-a drukarnię przejął Hieronim, prawdopodobnie jednak kierowała nią wdowa, która nadal zajmowała się handlem księgarskim. Krewnym (być może siostrzeńcem) S-a był Franciszek Mymer (zob.).
Enc. Wiedzy o Książce; Słown. Pracowników Książki Pol., (bibliogr.); – Bandtkie J. S., Historia drukarń krakowskich od zaprowadzenia druków do tego miasta aż do czasów naszych, Kr. 1815 s. 182–7, 253–4, 265, 276–8, 335–45; Benis A., Obrona praw autorskich w dawnej Polsce, w: Pamiętnik słuchaczy Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kr. 1887 s. 426, 432, 449–52, 468, 472–80; Bułhak H., Miscellanea bibliohraphica. Druki krakowskie XVI w. Florian Ungler. Maciej Szarfenberg, „Biul. B. Jag.” R. 48: 1998 s. 6–10; Czerniatowicz J., Rola drukarstwa greckiego w rozwoju piśmiennictwa naukowego w Polsce do połowy XVII wieku. Kraków i Zamość, w: Z dziejów polskiej kultury umysłowej w XVI i XVII wieku, Wr. 1976 s. 169–73; Drukarze dawnej Pol., I cz. 1 s. 231–4, 238–52, 315–16, 332; J a glarz M., Księgarstwo krakowskie XVI wieku, Kr. 2004; Krzak-Weiss K., O chronologizacyjnych możliwościach tkwiących w drzeworycie z wizerunkiem św. Jerzego w polskich Hortulusach pierwszej połowy XVI wieku, „Roczniki Bibliot.” R. 53: 2009 s. 111–28; Lewicka-Kamińska A., Nieznany fragment polskiego „Hortulusa” z około 1527 roku, „Roczn. B. Narod.” R. 4: 1968 s. 63–8; Piekarski K., Miscellanea bibliograficzne, „Przegl. Bibliot.” R. 4: 1930 s. 415–18; Przywecka-Samecka M., Drukarstwo muzyczne w Polsce do końca XVIII wieku, Kr. 1969; Rola krakowskich drukarzy w kulturze węgierskiej, Budapest 2000 s. 17, 29, 332–9, 341; Siniarska-Czaplicka J., Papier druków oficyn krakowskich, gdańskich i królewieckich 1500–1550 r., „Kwart. Hist. Kult. Mater.” R. 22: 1974 s. 53, 59–60; Ściebora M., Drukarstwo krakowskie za panowania Zygmunta Augusta i Stefana Batorego, w: Cracovia litterarum. Kultura umysłowa i literacka Krakowa i Małopolski w dobie Renesansu, Red. T. Ulewicz, Wr. 1991; – Acta rectoralia, I–II; Benis A., Materiały do historii drukarstwa i księgarstwa w Polsce, Arch. do Dziej. Liter., VII 4, 6–38, 213–16; Cracovia impressorum XV et XVI saeculorum, Ed. J. Ptaśnik, Lw. 1922 s. 53–5, 146–7, 151, 155–6, 160–2 (wstęp, poza indeksem); Księgi przyjęć do prawa miejskiego, (1507–72); Mater. do dziej. piśmiennictwa pol., I; Polonia Typographica Saeculi Sedecimi, Z. 12: Maciej Szarfenberg. Kraków 1527–1547, Oprac. H. Bułhak, Wr. 1981; – AP w Kr.: Consularia Cracoviensia, ks. 437 s. 30–1, 57, 69, 82, ks. 439 s. 93, ks. 441 s. 107, rkp. 1574 s. 91.
Zdzisław Noga i Artur Oboza