Maciej z Gołańczy h. Pałuka (ok. 1285–1368), biskup kujawski. Średni syn kasztelana nakielskiego Sławnika Świętosławica i Małgorzaty z rodu Leszczyców, córki sędziego brzeskiego kujawskiego Macieja z Ostrowa nad Gopłem. Ojca i rodzinę matki M-a łączyła bliska zażyłość z Władysławem Łokietkiem. M. cieszył się protekcją wuja, bpa kujawskiego Gerwarda, który przed r. 1308 wprowadził go do kapituły włocławskiej od razu na godność scholastyka. Po powrocie Łokietka do kraju M. i jego bracia, starszy Świętosław (od r. 1306 woj. tczewski) i młodszy Zbylut, oddali mu znaczne usługi, zapewne w dziele odzyskania północno-wschodnich skrawków Wielkopolski, gdzie czynny był cały ród Pałuków. Książę darował im (1308) wieś Wieszki pod Nakłem. W r. 1310 lub 1311 M. został dziekanem włocławskim. Odtąd należał do najbliższych współpracowników bpa Gerwarda. W procesie inowrocławskim (1320/1) złożył zeznania przeciw Krzyżakom. Posiadał kanonie: gnieźnieńską, poznańską, płocką, kruszwicką, wrocławską i krakowską, uzyskane w różnym czasie. W r. 1323 towarzyszył Gerwardowi w podróży podjętej w interesie wyroku inowrocławskiego do kurii awiniońskiej. Po śmierci wuja otrzymał z nominacji papieża Jana XXII biskupstwo kujawskie (3 XII). Konsekrowany 8 I 1324, w czerwcu t. r. wrócił do kraju i objął rządy diecezji (całe Kujawy i większą część Pomorza Gdańskiego).
Jako biskup przejął M. w dziedzictwie po Gerwardzie ostre konflikty jurysdykcyjne i gospodarcze z Krzyżakami oraz joannitami lubiszewskimi w archidiakonacie pomorskim, politycznie powiązane ze sporem polsko-krzyżackim. Kontynuował linię poprzednika, polegającą na ścisłej współpracy z królem polskim. W r. 1325, wraz z innymi biskupami i dostojnikami wielkopolskimi, poręczył przymierze Łokietka z książętami Pomorza Zachodniego. W stosunku do Krzyżaków M. gorliwie ogłaszał ekskomuniki, rzucane na nich przez nuncjuszy papieskich w Polsce, za niepłacenie świętopietrza oraz papieskiej dziesięciny sześcioletniej. Odrzucał przy tym ich żądania zamiany w archidiakonacie pomorskim biskupiej dziesięciny snopowej na mniej wartościową pieniężną. W odwet za to wojska Zakonu podczas wojny z Polską (1327–32) niszczyły ze szczególną zawziętością dobra biskupstwa; w r. 1329 spaliły katedrę włocławską i domy kanoników, miasta Włocławek i Raciążek oraz liczne wsie i kościoły parafialne. N. r. Krzyżacy zdobyli zamek w Raciążku i zawładnęli tam skarbcem biskupim. M. bronił się zarówno groźbą własnej klątwy na najeźdźców, jak słaniem skarg do papieża. Skargi te wyrażały zarazem ogólnopolski punkt widzenia: wyliczając własne krzywdy, M. oskarżał równocześnie Krzyżaków o bezprawną okupację Pomorza, a także o złamanie rozejmu z Łokietkiem.
Po utracie Raciążka zawarł M. jednak w Toruniu (24 VIII 1330), za pośrednictwem biskupów: płockiego, chełmińskiego i pomezańskiego, ugodę z w. mistrzem Wernerem v. Orseln obejmującą: zakończenie sporów i wzajemne darowanie krzywd, neutralizację zamku w Raciążku, z tym że biskup nie przyjął odpowiedzialności za ewentualność jego opanowania przez króla polskiego, zamianę na Pomorzu dziesięciny snopowej na pieniężną (3 skojce z łanu), zapewnienie nietykalności dóbr biskupich w Król. Pol. i zwrot zagarniętych uprzednio dóbr biskupich na Pomorzu. Strona krzyżacka żądała zatwierdzenia układu przez arcybiskupa gnieźnieńskiego i papieża. Równocześnie M. wykupił za 400 grzywien wziętych do niewoli obrońców Raciążka (m. in. własnego brata Świętosława).
Wobec fiaska wyprawy polskiej i zawarcia kolejnego rozejmu arcybiskup zatwierdził omawianą ugodę 24 XI t. r., M. jednak zatwierdzenia tego nie wydał wówczas władzom Zakonu. Nie odwołał on także skargi do papieża, która w marcu r. n. przyniosła rezultat w postaci bulli, polecającej arcbpowi gnieźnieńskiemu Janisławowi oraz biskupom krakowskiemu i poznańskiemu ekskomunikowanie Krzyżaków i wszczęcie przeciw nim postępowania kanonicznego. Widocznie sprzyjając nadal sprawie polskiej, M. oczekiwał na dalszy rozwój wypadków. Po bitwie płowieckiej kazał zliczyć i pogrzebać zwłoki poległych oraz wystawił na tym miejscu kaplicę. Dowództwo nad zamkiem raciąskim powierzył wówczas uczestnikowi bitwy, swemu bratu Zbylutowi, kaszt. nakielskiemu. Krzyżacy zajmując Kujawy (1332) wypędzili Zbyluta z Raciążka.
Zabór Kujaw nie wpłynął zrazu na zmianę postępowania M-a, który po śmierci Łokietka udał się do Krakowa na koronację Kazimierza Wielkiego (25 IV 1333). Przyjęcie jednak przez obie zwaśnione strony koncepcji czesko-węgierskiego sądu rozjemczego (30 IV – 15 V 1334), oznaczające definitywne zakończenie wojny, postawiło M-a wobec konieczności ułożenia stosunków z Zakonem na zasadach ugody toruńskiej. M. stał się rzecznikiem odzyskania Kujaw drogą pokojową, za cenę rezygnacji z Pomorza. Już wspomniane porozumienie z wiosny 1334 wzięło pod uwagę jego osobę (co prawda na drugim miejscu po księciu mazowieckim Siemowicie II) jako warunkowego administratora ziemi brzeskiej do końca przedłużonego właśnie rozejmu, tj. do czerwca r. n. Po jego zawarciu M. spotkał się z w. mistrzem i przekazał mu akt zatwierdzenia ugody toruńskiej przez arcybiskupa. W listopadzie t. r. udał się, z polecenia papieża, wraz z nuncjuszem Galhardem z Carces, do Grudziądza na zjazd przedstawicieli społeczeństwa pomorskiego i ziemi chełmińskiej; wziąwszy od nich pisemne zobowiązanie uiszczania świętopietrza wg zwyczaju polskiego, biskup zdjął interdykt ciążący na archidiakonacie pomorskim. W Grudziądzu wyraził wobec w. mistrza odmowę przyjęcia w tymczasowy zarząd ziemi brzeskiej «z wielu istotnych i nader poważnych przyczyn» (poprzednio identyczną odmowę przekazał Krzyżakom książę Siemowit). Decyzja obu kandydatów mogła wypływać z ich obawy przed zbyt trudną odpowiedzialnością. Na zarządcy ciążył bowiem obowiązek zwrotu dzierżonej ziemi Krzyżakom, o ile by pokój nie doszedł do skutku, M. zaś w aktualnym położeniu nie zamierzał zrażać sobie żadnego z obu świeckich władców swej diecezji. Toteż w procesie warszawskim (1339) nie wziął sam udziału, ani żaden z członków podlegających mu kapituł; nie przeszkodził jednak ogłoszeniu pozwu w kościołach wolnego już od Krzyżaków Inowrocławia. Był natomiast obecny wszędzie, gdzie toczyły się rokowania dyplomatyczne obu stron, a więc w Inowrocławiu (1337), Toruniu (1339), wreszcie w Kaliszu i Wierzbiczanach (1343), gdzie oczekiwany przez niego «pokój wieczysty» doszedł rzeczywiście do skutku.
Ratyfikowane w Wierzbiczanach warunki pokoju kaliskiego poręczył M. wspólnie z innymi biskupami polskimi. Jeszcze w r. 1346 obawiał się jednak M. wznowienia wojny, a nawet ewentualności swego wypędzenia przez Krzyżaków. Stosunki jego z królem Kazimierzem pozostały nadal poprawne. Biskup uczestniczył w sporadycznie zwoływanych przez króla wiecach ogólnopaństwowych, z których jeden odbył się w jego raciąskiej rezydencji (18 I 1358). Bywał również na zamku wawelskim, a tamtejszą królewską fundację (kościół Św. Jerzego), przy konsekracji której uczestniczył, obdarzył następnie wsią Janczyce z biskupiego klucza łagowskiego. Z czasem jednak doszło między nimi do rozbieżności na tle obsady godności kościelnych. Król poszukiwał prebend dla duchownych związanych z dworem, przeważnie Małopolan spoza kręgu możnowładztwa, M. zaś gorliwie protegował swych bliskich. Poważną część prałatur w kapitułach włocławskiej i kruszwickiej zajmowali za jego pontyfikatu przedstawiciele rodu Pałuków; parę innych znajdowało się w rękach jego krewnych po kądzieli. Po przejściu prepozyta włocławskiego Wojciecha Pałuki na biskupstwo poznańskie (1348) M. wyznaczył jego następcą swego bratanka Zbyluta. Nie zważając na to król prosił papieża (1350) o prowizję na ten urząd dla magistra Wojciecha z Opatowca, prawnika w służbie dworu i kanclerza dobrzyńskiego. Wpływ biskupa, popartego przez kapitułę, okazał się silniejszy i Zbylut otrzymał zatwierdzenie papieskie w r. 1353. W r. 1360 wielkie poselstwo królewskie na dwór papieski do Awinionu przedłożyło m. in. suplikę o wyznaczenie koadiutorów dla biskupów: krakowskiego i kujawskiego. Motywację stanowiła ślepota i nieuleczalne choroby obu biskupów, uniemożliwiające im należyte pełnienie obowiązków. Na koadiutora M-a proponował król prepozyta wiślickiego Świesława ze Świeszkowic, Małopolanina. Rozwiązanie takie nie mogło odpowiadać biskupowi ani Pałukom w kapitule i zapewne z powodu ich kontrakcji nie doczekało się urzeczywistnienia. Ociemniały i schorowany M. przygotowywał następstwo po sobie Zbylutowi. W r. 1364 przesłał, za pośrednictwem kanonika włocławskiego Janka z Czarnkowa, papieżowi Urbanowi V akt rezygnacji wraz z prośbą o nominację bratanka. Rezygnacja została przyjęta i 4 XII t. r. papież wystawił dla Zbyluta bullę prekonizacyjną. Urzędowanie M-a przeciągnęło się jednak do n. r.; ostatni jego dokument (lokacja wsi Kłótno) nosi datę 1 I 1365, a jeszcze 17 I ekspediujący bullę Janko z Czarnkowa przebywał w Awinionie. Przejęcie funkcji biskupich przez Zbyluta nastąpiło przed 4 VII t. r.
Bilans długoletnich rządów M-a w dziedzinie kościelnej – kulturalnej i gospodarczej – przedstawia się imponująco. Po krzyżackich zniszczeniach z początków jego pontyfikatu przypadło mu dzieło odbudowy. Dn. 25 III 1340 poświęcił kamień węgielny pod nową gotycką katedrę. Budowa jej trwała przez cały czas rządów M-a i została ukończona już za jego następców. Do czasu wykończenia katedry funkcję jej spełniał postawiony również przez M-a (1330?) kościół Św. Witalisa. Wzniósł też M. murowany zamek we Włocławku i odbudował swą główną rezydencję, zamek w Raciążku. Na jego czasy przypada erekcja co najmniej kilku nowych parafii. Rządy M-a przyniosły wreszcie znaczny rozwój kancelarii biskupów kujawskich. Zatrudniała ona równocześnie kilku notariuszy, obdarowywanych przez biskupa godnościami kapitulnymi i plebaniami. Pod koniec pontyfikatu zastosował po raz pierwszy w Polsce rejestrację wystawionych dokumentów. W skarbcu katedralnym przechowywano wówczas zarówno odpisy umów lokacyjnych, jak i zaopatrzone w pieczęć odbiorcy duplikaty aktów dla różnych instytucji. Z jego czasów pochodzi szczegółowa instrukcja wizytacyjna diecezji kujawskiej; służyła ona następnie również innym diecezjom (poznańskiej, pomezańskiej), powstała zaś zapewne tuż po r. 1355, kiedy M. otrzymał papieski nakaz przeprowadzenia wizytacji. W otoczeniu M-a prowadzono zapiski „Kalendarza włocławskiego”. M. uczestniczył w dwóch synodach ogólnopolskich, zwołanych przez arcybiskupów gnieźnieńskich: w Uniejowie (1326) i w Kaliszu (1357). Znaczenie jego w kurii papieskiej było poważne, skoro polecano mu pobór świętopietrza nie tylko z jego własnej diecezji, lecz także z płockiej i chełmińskiej.
W dziejach własności ziemskiej biskupstwa kujawskiego pontyfikat M-a oznaczał punkt zwrotny. Zanikły już wówczas możliwości jej powiększenia drogą darowizn i zakupów. Przeciwnie, na Kujawach, jak i na Pomorzu musiał M. wobec sądów ziemskich bronić dotychczasowego stanu posiadania biskupstwa przed uroszczeniami ze strony krewnych dawniejszych dobroczyńców. Ze sporów tych biskup wyszedł zwycięsko, skarbowość biskupstwa nadszarpnęły jednak poważnie wyprawy krzyżackie, a na dłuższą metę zamiana sposobu uiszczania dziesięciny na Pomorzu. Rozszerzał się jeszcze zakres wolności immunitetowych – odpowiedni przywilej dla łęczyckich dóbr biskupstwa wystawił książę Władysław Siemowitowic. M. próbował powiększyć najważniejszy, kujawski kompleks dóbr biskupich drogą zamiany: od klasztoru lędzkiego uzyskał Łęg za Godziszewo na Pomorzu (1328), a od woj. łęczyckiego Jana – Zbrachlin za dwie wsie w Łęczyckiem (1357). Nasilił na niebywałą dotąd skalę działalność lokacyjną. W r. 1339 założył na nowo zniszczone wojną miasto Włocławek; w r. 1357 uzupełnił przywileje miasta Wolborza. Liczba wsi przezeń lokowanych wynosi 44, z czego 23 na Kujawach łącznie z ziemią dobrzyńską, 10 na Pomorzu Gdańskim, 5 w Małopolsce (klucz łagowski), 3 w Sieradzkiem (klucz wolborski), 2 w Łęczyckiem i 1 w ziemi chełmińskiej. W dokumentach M. podkreślał obowiązek zamieszkiwania wójtów, sołtysów i osadników w lokowanej miejscowości pod rygorem utraty posiadanych tam dóbr. Popierał również budowę młynów. Osobliwością akcji lokacyjnej M-a była recepcja nie stosowanego przedtem w ziemiach Królestwa prawa chełmińskiego. Miejscowości na Kujawach i Pomorzu lokował wyłącznie na tym prawie, ograniczając używane dotychczas prawo średzkie do dóbr małopolskich i sieradzko-łęczyckich. Zasadźców rekrutował przeważnie spośród Polaków, również na Pomorzu. Okres rządów M-a stanowi apogeum działalności osadniczej biskupstwa kujawskiego i może być porównywany z takąż działalnością Jarosława Bogorii w posiadłościach arcybiskupów gnieźnieńskich.
Losy i miejsce pobytu M-a po rezygnacji z biskupstwa nie są bliżej znane. Długosz informuje, że M. użalał się wobec kapituły włocławskiej na niedostateczną opiekę ze strony swego bratanka-następcy. M. zmarł 16 V 1368 i został pochowany w zakrystii katedry włocławskiej. Grobowiec jego odkryto w r. 1892; znaleziono szkielet oraz srebrny kielich z pateną, złoty pierścień i pióro pastorału. Wg danych szkieletu, M. był osobą o okazałej budowie ciała i wysokiego wzrostu.
Bieniak J., Wielkopolska, Kujawy, ziemie łęczycka i sieradzka wobec problemu zjednoczenia państwowego w latach 1300–1306, Tor. 1969; Chłopocka H., Procesy Polski z zakonem krzyżackim w XIV wieku, P. 1967 s. 30–1, 75–9, 89–90, 108, 134, 145–7, 206, 229–30; Długopolski E., Władysław Łokietek na tle swoich czasów, Wr. 1951; Fijałek J., Ustalenie chronologii biskupów włocławskich, Kr. 1894 (odb. z „Przew. Nauk. i Liter.”) s. 19–25, 72; Guldon Z., Lokacje miast kujawskich i dobrzyńskich w XIII–XVI w., „Ziemia Kujawska” T. 2: 1968 (aneks źródłowy 1–2); Kaczmarczyk Z., Polska czasów Kazimierza Wielkiego, Kr. 1964 s. 23, 65, 81,97, 116, 128, 143, 150; Karwasińska J., Sąsiedztwo kujawsko-krzyżackie 1235–1343, Rozpr. Hist. Tow. Nauk. Warsz., W. 1927 VII z. 1; Kujot S., Dzieje Prus Królewskich, Tor. 1924 II 93, 101–6, 115, 123–5, 128–33, 163, 169, 177, 192, 199–200, 213, 218, 224, 227–34, 286–9; Librowski S., Kapituła katedralna włocławska, W. 1949; tenże, Wizytacje diecezji włocławskiej, „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kośc.” T. 10: 1965 s. 147–72; Maschke E., Der Peterspfennig in Polen und dem deutschen Osten, Leipzig 1933; Morawski M., Monografia Włocławka, Włocławek 1933; Nowacki J., Archidiecezja poznańska…, P. 1964 II; Paszkiewicz H., Ze studiów nad polityką krzyżacką Kazimierza Wielkiego, „Przegl. Hist.” R. 25: 1925 s. 189–95, 199–200, 216; Semkowicz W., Ród Pałuków, Rozpr. AU Wydz. Hist.-Filoz., Kr. 1907 XLIX 192–6, 211–7, 233, 238, 266; Tymieniecki K., Proces polsko-krzyżacki z lat 1320–1321, „Przegl. Hist.” R. 21: 1918 s. 113–8, 127, 134–7, 142–3, 146–7; Wiesiołowski J., Kolekcje historyczne w Polsce średniowiecznej, Wr. 1967; Zajączkowski S., Polska a zakon krzyżacki w ostatnich latach Władysława Łokietka, Lw. 1929; – Abraham W., Sprawozdanie z poszukiwań w archiwach i bibliotekach rzymskich do dziejów Polski w wiekach średnich za lata 1899–1913, Arch. Kom. Hist. PAU S. II, Kr. 1923 I 24; Acta capitulorum, I–II; Catalogi episcoporum Vladislaviensium, Mon. Pol. Hist., IV; Chronica Olivensis, Mon. Pol. Hist., VI; Die Chronik Wigands von Marburg, Script. Rer. Pruss., II; Cod. Pol., II; Długosz, Historia, III; Długosz, Vitae episcoporum Poloniae, w: tenże, Opera, I; Dokumenty kuj. i maz.; Kalendarz i spominki włocławskie, w: Roczniki wielkopolskie, Wyd. B. Kürbis, W. 1962; Kalendarz krakowski, Mon. Pol. Hist., II; Kod. katedry krak., I; Kod. Mpol., I–III; Kod. Wpol., II–III; Kopiariusz klasztoru norbertanek w Żukowie, Wyd. A. Czacharowski, „Zap. Hist.” T. 23: 1957 z. 4 nr 19–20, 26; Liber cancellariae Stanislai Ciołek, Wyd. J. Caro, Wien 1871 II dod. C; Liber mortuorum monasterii Beatae Mariae de Oliva, Mon. Pol. Hist., V; Lites, Wyd. 2., I, II; Lites, Wyd. 3., I; Mon. Hist. Diec. Wladisl., XVIII 40–1, 45, XXV wg indeksu chronologicznego; Mon. Pol. Vat., I–III; Pieczęcie polskie wieków średnich, Wyd. F. Piekosiński, uzupełnienie, „Wiad. Numizm.-Archeol.” R. 17: 1935 nr 713; Preuss. Urk.-Buch, II–V; Przyczynki do monografii Łodzi, Oprac. S. Muznerowski, L. 1922, dok. 1; Regesta historico-diplomatica Ordinis S. Mariae Theutonicorum 1198–1525, Wyd. E. Joachim, W. Hubatsch, Göttingen 1948–50 II; Spominki płockie, Mon. Pol. Hist., III 123; Urk.-buch d. Bisthums Culm, I; Vet. Mon. Pol., I; Wiadomości do dziejów polskich z Archiwum Prowincji Śląskiej, Wyd. A. Mosbach, Wr. 1860 s. 40–2; – Arch. Diec. we Włocławku: oryginały nr 365, 369, 432, 486, 615, kopiariusz 1 f. 82, 90–1, 167–8, 172, 174; kopiariusz 3 f. 576, formularz konsystorza włocławskiego z połowy XVI w. f. 199–200, 253–4; B. Jag.: rkp. 8057 f. 43–4; B. Ossol.: rkp. 5209/II f. 27, 32, 46, 56–7, 62–5, 67–75, 77–8, 80–8, 92–3, 95–7, 110, 112–3, 118–9, 123–4; B. PAN w Kr.: rkp. 3515 nr 50, 58; WAP w Bydgoszczy: Koronowo Kl. A. 58, 75, 79, 93–4, Strzelno Kl. A. 18, 22, 29, Włocławek Bisk. A 1; WAP w Bydgoszczy, Oddz. Terenowy w Tor.: oryginały nr 1166–9; Zakł. Dok. IH PAN w Kr.: Teki rzymskie J. Dąbrowskiego, II s. 103, 105–6, 109–10, 231, 267, 276, 286, 297, 306, 383–5, III s. 30, 201, 295–6, 333–41, IV s. 20, 31, Teki B. Ulanowskiego rkp. 79.
Janusz Bieniak