Maciej z Łabiszyna h. Laska (ok. 1370–1430), wojewoda brzeski kujawski. Najmłodszy syn Wojciecha z Kościelca (z Łabiszyna), woj. kujawskiego, i zapewne Zofki, występującej w źródłach tylko raz. Rodzina M-a należała do najmożniejszych w Wielkopolsce i na Kujawach; przodkowie jego piastowali najwyższe godności ziemskie, uczestniczyli w radzie królewskiej. M. występuje w źródłach od r. 1396, kiedy sprzedał posiadłość Słaboszewo Wielkie. Przed r. 1402 ożenił się z Małgorzatą, córką woj. kaliskiego Sędziwoja z Szubina. W kręgu teścia i jego orientacji prowęgierskiej rozpoczął M. drogę polityczną: w r. 1402 wspólnie z Sędziwojem oraz dwoma Łodzicami ze Stęszewa poręczył królowi Jagielle za swego szwagra (męża innej Sędziwojówny) Ścibora ze Ściborzyc, komesa pożońskiego, który jako pełnomocnik króla węgierskiego Zygmunta Luksemburczyka zawarł wstępny układ o zastaw Polsce Nowej Marchii, biorąc z góry część sumy obligacyjnej. Tuż po układzie i widocznie w jego interesie M. udał się do Prus, nie zdołał jednak zapobiec kontrakcji krzyżackiej i w konsekwencji niezrealizowaniu planów zastawnych; rękojemcy musieli spłacić zobowiązania wobec króla, dłużnik postawił do ich dyspozycji pewne dochody węgierskie. W l. 1404–5 M. przebywał na Węgrzech jako starosta koszycki, posłował też od Ścibora ze Ściborzyc do Malborka. Do Polski wrócił najpóźniej w r. 1407; ok. 1 VII r. n. uczestniczył w podziale dóbr po zmarłym teściu, który pozostawił tylko córki. Żonie M-a dostał się klucz szubiński na Pałukach oraz połowa Czerniejewa i Rakowa pod Gnieznem, gdzie współdziedziczyła z siostrą, niezamężną Jachną. Nabytki te walnie wzmocniły fortunę M-a.

Na przełomie r. 1408/9 król mianował M-a wojewodą gniewkowskim (inowrocławskim). Nominacja ta otworzyła mu dostęp do rady królewskiej i pozwoliła na odegranie ważnej roli politycznej, przede wszystkim w stosunkach Polski z Krzyżakami. Na nieporozumieniu polega zakorzeniony w literaturze pogląd o uczestnictwie M-a w poprzedzającym wielką wojnę poselstwie polskim do Malborka – badacze pomylili go tu z imiennikiem Maciejem z Wąsoszy, woj. kaliskim. W początkach Wielkiej Wojny (6 X 1409) powierzono M-owi świeżo odzyskany spod krótkotrwałej okupacji krzyżackiej gród bydgoski, z którego jednak ustąpił wiosną r. n. na rzecz Janusza Brzozogłowego. W r. 1410 M. był jednym z trzech (obok Sędziwoja z Ostroroga i Piotra z Niedźwiedzia) wodzów w zwycięskiej bitwie pod Koronowem (10 X). Wkrótce potem gościł króla w Szubinie i Łabiszynie. Należał do składu delegacji polskiej na rokowania pokojowe; w tym charakterze poręczył rozejm zawarty w Nieszawie pod Toruniem (9 XII) i jego przedłużenie. Później opieczętował wraz z innymi dostojnikami polskimi dokument I pokoju toruńskiego (1411). Po wojnie wszedł w skład czteroosobowej komisji, powołanej przez króla w celu odbioru kolejnych rat należnej od Zakonu kontrybucji. Uczestniczył w zjeździe z Krzyżakami w Grabiach. Dwukrotnie (1411–3 i 1419–23) dzierżył M. starostwo inowrocławskie. W r. 1412 przeniesiony został na wyższe województwo brzeskie kujawskie; urząd ten zachował do śmierci. W marcu 1413 wziął udział w zjeździe dostojników w Jedlnie, na którym uznano królewnę Jadwigę następczynią tronu. Dn. 3 V t. r. wystąpił wobec przebywającego w Gniewkowie Benedykta z Makry (komisarza delegowanego przez Zygmunta Luksemburczyka, arbitra w sporze polsko-krzyżackim) w obronie praw tejże królewny do Żmudzi (zagrożonych przez postanowienie pokoju toruńskiego o dożywotnim tylko dzierżeniu owej ziemi przez Jagiełłę i Witolda). Latem wysłał, wraz z Jakubem Koniecpolskim i Zbigniewem z Brzezia, list do komtura toruńskiego, zarzucając dostojnikom Zakonu spowodowanie impasu w rokowaniach. Uczestniczył następnie w horodelskim zjeździe unijnym Polaków i Litwinów (2 X). Po «wojnie głodowej» (1414) należał M. do komisji ustalającej w Raciążku szczegółowe warunki rozejmu z Zakonem; w r. 1416, wraz z czterema innymi dygnitarzami, przygotował z pełnomocnikami Zakonu zasady jego przedłużenia.

Prawdopodobnie na drugą połowę 1417 r. przypada podróż M-a na sobór do Konstancji; śladem jej jest wpisanie go z h. Laska (nie jego syna, jak sądziła Polaczkówna), obok innych rycerzy polskich, do księgi brackiej Św. Krzysztofa na Arlbergu w Tyrolu. Po powrocie M. poręczył kolejną prolongatę rozejmu z Zakonem (1418). T. r. wysłał go król z sejmu łęczyckiego na Litwę celem uzyskania zgody w. księcia Witolda na ułaskawienie i powrót księcia Świdrygiełły. W r. 1419 M. uczestniczył w planowanej wyprawie przeciw Krzyżakom; w obozie pod Czerwińskiem (15 VII) poręczył przymierze Polski z unią państw skandynawskich. Ok. tego czasu zajął na Kujawach, jako starosta inowrocławski, trzy wsie Zakonu (Murzynno, Orłowo i Nową Wieś). Dn. 8 IV 1421 poświadczył z innymi dostojnikami polskimi przymierze z Brandenburgią, umocnione zaręczynami królewny Jadwigi z Fryderykiem, synem margrabiego. W końcu t. r. bezskutecznie protestował przeciw pojmaniu przez Krzyżaków pewnych strażników dróg publicznych na Kujawach, po czym przekazał królowi wiadomość o ich zgładzeniu. Na rokowaniach w Solcu Kujawskim (5 VI 1422), ostatniej próbie zażegnania grożącej wojny, M. był jednym z pięciu pełnomocników króla. Po fiasku tych rokowań Jagiełło poruczył dowództwo obrony Kujaw staroście brzeskiemu Andrzejowi z Brochocic, podporządkowując mu obu tamtejszych wojewodów: M-a i Janusza z Kościelca. Wojewodowie po jakimś czasie, wraz z częścią szlachty, opuścili założony obóz, motywując to potrzebą uzupełnienia zapasów. Wg Długosza istotną przyczyną była ich zawiść wobec wyznaczonego dowódcy, którego chcieli rozmyślnie narazić na niebezpieczeństwo. Zarzut taki nie został im udowodniony, a M. i Janusz nie stracili zaufania króla i stanów. Obydwaj znaleźli się nad jeziorem Mełnem (27 IX) wśród gwarantów pokoju z Krzyżakami.

W marcu r. n. M. uczestniczył w rokowaniach między dostojnikami polskimi a węgierskimi, uwieńczonych traktatem w Keżmarku, przywracającym przymierze obu państw. Był obecny także w Lewoczy, gdzie wracający z Węgier król spotkał się z margrabią brandenburskim. W październiku wziął udział w sejmie warckim. Zimą towarzyszył, z polecenia Jagiełły, w drodze do Krakowa królowi połączonych państw skandynawskich Erykowi. Dn. 7 VI 1424 wystąpił w otoczeniu króla polskiego na zjeździe z w. mistrzem krzyżackim w Nieszawie pod Toruniem. W r. 1425 był obecny na sejmie w Brześciu Kujawskim, gdzie uznano warunkowo następstwo tronu królewicza Władysława. Szczególnie aktywnym polem jego działalności w l. 1423–7 stała się limitacja granic polsko-krzyżackich. M. i jego towarzysze domagali się zwrotu terytorium utraconego po zgonie Kazimierza Wielkiego na terenie Nowej Marchii. Rozbieżności te doprowadziły do ponownego napięcia (1427); po nieudałym zjeździe stron w Nowej Marchii M. jako poseł panów wielkopolskich przekazał Jagielle wniosek o zwołanie sejmu na dzień 15 VIII do Nowego Miasta Korczyna, gdzie miano omówić sytuację. Na sejmie król wyznaczył nową komisję, znów z udziałem M-a, polecając jej regulację granicy między Kujawami a Pomorzem Gdańskim.

Prawdopodobnie z funkcją M-a jako starosty inowrocławskiego wiąże się zajęcie towarów kupcom ze Lwowa, Żytawy i Brugii; w sprawie tej sąd królewski w Brześciu uniewinnił M-a, ponieważ kupcy odmówili powództwa, żądając zwrotu towarów bez przeprowadzania procesu, którego tenże się domagał (1413). Jako wojewoda brzeski M. popadł początkowo (1415) w spór z tamtejszym sądem ziemskim o termin roków wiecowych. Okres jego kadencji wojewodzińskiej przyniósł trzy ważne uchwały wiecu brzeskiego: przyznanie panom zabitych lub zranionych kmieci prawa wyłącznego pobierania kar od winowajców (1413), zakaz noszenia broni żelaznej przez kmieci w miastach i na targach, «aby nie powstawały między nimi niezgody ni waśnie» (1423), uregulowanie terminu posiedzeń wiecowych, które odtąd miały się odbywać dwa razy do roku: na trzy tygodnie przed zapustami i na dwa po św. Michale (1425). Jako ziemianin wielkopolski M. zwykle występował także w składzie asesorów na wiecach gnieźnieńskich. Prywatne sprawy M-a przed sądami ziemskimi dotyczyły przeważnie zobowiązań pieniężnych. Szczególnie przewlekłe były procesy o długi Sędziwoja z Szubina u Żydów; M. uczestniczył w nich jako pełnomocnik żony oraz jej matki i siostry. Stan majętności ziemskich wojewody rozszerzył się, nie wiadomo dokładnie kiedy, o miasto Złotów. W r. 1419 nadarzyła mu się okazja nabycia klucza lutoborskiego na Kujawach brzeskich (7 wsi), który jego współklejnotnicy z Pakości odstąpili Mościcowi z Dąbia. Sąd przyznał M-owi prawo retraktu, ten jednak ostatecznie zeń zrezygnował, zapewne z braku potrzebnej sumy 3 000 grzywien. U schyłku życia (1427) M. sprzedał Łodzicom z Górki część dóbr żony – połowę Czerniejewa i Rakowa. Zachował się list zwaśnionego z nim sąsiada do rad miejskich Torunia, charakteryzujący go, zapewne stronniczo, jako notorycznego kłamcę.

Ostatnia wyraźna wiadomość o M-u pochodzi z 2 VIII 1428, kiedy to towarzyszył królowi w Łęczycy. Anonimowego wojewodę brzeskiego wspomina księga ziemska przedecka w r. n. Dotyczy to jeszcze M-a, ponieważ jego następca na urzędzie, Jan z Lichenia, przeszedł nań ze stanowiska kasztelana śremskiego między 4 III a 16 V 1430. Zmarł najpewniej niedługo przed 6 III 1430, kiedy to król wystawił dla wdowy list inhibicyjny.

Żona M-a Małgorzata z Szubina zmarła między 1427 a 1435 r. Z małżeństwa tego pochodziło pięciu synów: Wojciech, Aleksander, Jan, Maciej (zob.) i Mikołaj. W r. 1435 sprzedali oni resztę dóbr macierzystych, klucz szubiński Janowi z Czarnkowa; do kroku tego zmusiło ich może spalenie Łabiszyna przez najazd krzyżacki (1431). Wojciech i Maciej obrali stan duchowny; obydwaj studiowali na Akad. Krak. Wojciech był kanonikiem kruszwickim i pisarzem królewskim; podczas wojny z Zakonem w l. 1431–5 przebywał w niewoli. Aleksander został kasztelanem bydgoskim, Jan kasztelanem inowrocławskim, Mikołaj, dziedzic Złotowa, był kolejno podczaszym inowrocławskim, kasztelanem bydgoskim, a wreszcie kasztelanem inowrocławskim.

Boniecki, XV; Kozierowski S., Szematyzm historyczny ustrojów parafialnych dzisiejszej archidiecezji gnieźnieńskiej, P. 1934 s. 29, 113, 182; – Bitwa pod Koronowem 10 X 1410 (referaty M. Biskupa i Z. Spieralskiego), Bydgoszcz 1961; Fenrych W., Próba nabycia Nowej Marchii przez Polskę w roku 1402, Zesz. Nauk. Uniw. Pozn., Historia, III, P. 1958 s. 69–117; Gołębiowski Ł., Dzieje Polski za panowania Jagiellonów, W. 1864 I 521–8; Niwiński M., Umowa dodatkowa do rozejmu polsko-krzyżackiego z roku 1414, „Zap. Tow. Nauk. w Tor.” T. 10: 1935 z. 4 s. 165–71; Nowak Z., Polityka północna Zygmunta Luksemburskiego do roku 1411, Tor. 1964; Polaczkówna H., Księga bracka św. Krzysztofa na Arlbergu w Tyrolu, „Mies. Herald.” R. 10: 1931 s. 54, 78, 100–1, 122, 145–7, 167 i tabl. IV; Wojtkowski A., Tezy i argumenty polskie w sporach terytorialnych z Krzyżakami, Cz. 1 (1310–1454), „Komun. Maz.-Warm.” Nr 91: 1966 s. 46; – Abraham W., Sprawozdanie z poszukiwań w archiwach i bibliotekach rzymskich w latach 1896/7 i 1897/8, Arch. Kom. Hist. AU, Kr. 1902 IX 209; Acta capitulorum, II; Akta grodz. i ziem., II–III, VIII; Akta Unii, nr 51; Album stud. Univ. Crac., I 44, 54; Die ältesten grosspolnischen Grodbücher, Wyd. J. Lekszycki, Leipzig 1887–9 I–II; Cod. epist. saec. XV, I–II; Cod. epist. Vitoldi; Cod. Pol., I–II; Cod. Regni Pol. et M. Duc. Lit., IV 90, 93; Długosz, Historia, III–IV; Dokument strony polsko-litewskiej traktatu przymierza z państwami unii kalmarskiej z 1419 roku, Wyd. Z. Nowak, „Zap. Hist.” T. 36: 1971 z. 3 s. 65–73; Inscriptiones clenodiales ex libris iudicialibus palatinatus Cracoviensis, Wyd. B. Ulanowski, Starod. Prawa Pol. Pomn., VII 1374; Kod. katedry krak., II; Kod. Litwy, s. 120–3, 139–44, 149–51, 299–305, 307–11, 322–3, 385–6; Kod. m. Krak., I; Kod. Wpol., III–V, IX nr 1223; Kronika Jana z Czarnkowa, Mon. Pol. Hist., II 728; Księga ziemska poznańska 1400–1407, Wyd. K. Kaczmarczyk, K. Rzyski, P. 1960; Księgi sądowe brzesko-kujawskie 1418–1424, Wyd. J. K. Kochanowski, Teki Pawińskiego, VII; Liber cancellariae Stanislai Ciołek, Wyd. J. Caro, Wien 1871 I; Lites, Wyd. 1., II 50–1, 236; toż, Wyd. 2., II 61, 67, 304–5, 312–3, 330–1, 426–7, 457–61; Das Marienburger Tresslerbuch der Jahre 1399–1409, Wyd. E. Joachim, Königsberg 1896 s. 154, 598; Piekosiński F., Przywilej króla Kazimierza Wielkiego w przedmiocie założenia sądu wyższego niemieckiego na zamku krakowskim, Rozpr. AU Wydz. Hist.-Filoz., Kr. 1897 XXXV, dod.; Przywileje, nadania i swobody… udzielone miastom województwa płockiego, Wyd. W. H. Gawarecki, W. 1828 s. 112–8; Regesta historico-diplomatica Ordinis S. Mariae Theutonicorum 1198–1525, Wyd. E. Joachim, W. Hubatsch, Göttingen 1948–50 I–II; Repertorium Germanicum, Wyd. E. Göller, G. Tellenbach, K. A. Fink, Berlin 1933–58 IV 2755; Die Staatsverträge des Deutschen Ordens in Preussen im 15. Jahrhundert, Wyd. E. Weise, Königsberg–Marburg 1939–55 I; Szaniawski J., Spis chronologiczny przywilejów w Archiwum Akt Dawnych w Sieradzu w r. 1850 się znajdujących, Biblioteka Starożytna Pisarzy Polskich, W. 1854 II nr 18; Wenzel G., Stibor vajda életrajzi tamulmány, Budapest 1874 dok. nr 85 G; Wielkopolskie roty sądowe XIV–XV wieku, Wyd. H. Kowalewicz, W. Kuraszkiewicz, P.–W.–Wr. 1959–67 I 1268, II 764; Wybór zapisek sądowych grodzkich i ziemskich wielkopolskich z XV wieku, Wyd. F. Piekosiński, Studia, rozprawy i materiały z dziedziny historii polskiej i prawa polskiego, Kr. 1902 VI z. 1 nr 1135; Wybór zapisek sądowych kaliskich z lat 1409–1416, Wyd. B. Ulanowski, Arch. Kom. Hist. AU, Kr. 1886 III 103, 176, 230; Wyciągi z najdawniejszych ksiąg sądowych ziemi krakowskiej, Wyd. A. Z. Helcel, Starod. Prawa Pol. Pomn., II 964; Zapiski sądowe województwa sandomierskiego 1395–1444, Wyd. F. Piekosiński, Arch. Kom. Prawniczej AU, Kr. 1907 VIII cz. 1 nr 721, 725; Zsigmondkori Okleveltar, Wyd. E. Mályusz, Budapest 1956 II 3600; – AGAD: Arch. Publ. Potockich rkp. 304 s. 149–51, Dok. perg. 325, 597, 3437, 3465, 3469, 3644, Kom. Rządowa Spraw Wewn. rkp. nr 460 C s. 5–15, nr 460 F s. 5–8, Księgi ziem. brzeskie, I f. 165, 172, III f. 105, 177, 180, IV f. 246–8, 259–61, 301, 348–9, 364–5, 378–9, 391, Księgi ziem. kowalskie, I f. 4, 34, 41–2, 55, 112, Księgi ziemskie łęczyckie, V t. 223, Księgi ziem. przedeckie, II f. 129, 192, 219, 414, 419, Metryka Kor., XI f. 180–1, XXXIV f. 25–6, XCVII f. 66, CLXIX f. 255–6; Arch. Archidiec. w Gnieźnie: Trzemeszno Dyplomy 58, 60, 66; Arch. Diec. we Włocławku: Kopiariusz 3 f. 369, Księgi konsystorskie włocławskie, I f. 14, 138; Arch. Państw. w P.: Akta m. Poznania D. 93, Księgi grodz. pozn., I f. 93, Księgi ziem. gnieźnieńskie, I f. 35, 38, 41–2, 48, 53–4, 85, 90, 100, K. 81, K. 91, K. 96, II f. 24, 82, 103–7, III f. 1 k. 70, IV f. 6, 26, 47, Księgi ziem. pozn., III f. 13, 66, 70, 86, 97, 182, IV f. 132; B. Czart.: Dok. perg. 317, 352, rkp. 3345 f. 45–6, 102–3; B. Ossol.: rkp. 5209/II f. 49–51; WAP w Bydgoszczy Oddz. Terenowy w Tor.: Dok. i listy 784, 1255.

Janusz Bieniak