Maciej z Wąsoszy h. Pałuka (zm. 1423/24), wojewoda kaliski. Ur. zapewne ok. 1360 r., stryjem jego był wpływowy woj. kaliski Sędziwój z Szubina. Karierę rozpoczął M. u boku Sędziwoja; z jego zapewne protekcji, a niewiadomej nominacji, został w r. 1383/4 po śmierci Mikołaja Doliwy podkomorzym kaliskim. W r. 1384 towarzyszył stryjowi z innymi młodymi rycerzami w poselstwie do królowej Elżbiety węgierskiej, w sprawie jak najszybszego przysłania do Polski królewny Jadwigi. Po nagłym odjeździe Sędziwoja M., wraz z towarzyszami, został uwięziony w Zadarze; jego uwolnienie obiecywał jeszcze w t. r. Zygmunt Luksemburski (zięć Elżbiety) na zjeździe w Lubowli, Sędziwój jeździł w sprawie więźniów na Węgry. W następnych latach M. występował niekiedy w wielkopolskich sądach ziemskich, towarzyszył zapewne swemu możnemu stryjowi: w r. 1403 poręczał za niego z okazji sprzedaży domu w Krakowie, wiosną 1404 występował wobec króla w imieniu sparaliżowanego Sędziwoja. Protekcji stryja zawdzięczał też zapewne intratny urząd sędziego ziemskiego kaliskiego, który objął latem 1400. Po śmierci Sędziwoja z Szubina został w początku lipca 1406 jego następcą na woj. kaliskim.
Od pierwszych lat XV w. M. zaangażowany był w politykę krzyżacką Jagiełły. Wraz z grupą panów wielkopolskich, przede wszystkim Mikołajem Czarnkowskim, Sędziwojem i potem Dobrogostem Szamotulskimi, Sędziwojem z Ostroroga, brał czynny udział w staraniach o pozyskanie przez Polskę Nowej Marchii, odstąpionej w r. 1402 przez Luksemburgów Krzyżakom i działał w sprawie wykupu Drezdenka od rodziny v. der Osten. Po zjeździe łęczyckim 1409 r., towarzyszył 22 VII t. r., wraz z kasztelanem nakielskim Wincentym z Granowa, arcybpowi Mikołajowi Kurowskiemu w poselstwie do wielkiego mistrza w Malborku, przedkładając 1 VIII t. r. postulaty królewskie i deklarując poparcie Polski dla Litwy w sprawie Żmudzi. O udziale M-a w kampanii 1409 r. brak wiadomości. W r. n. był starostą nakielskim; przed bitwą grunwaldzką w lipcu t. r. stał w Krajnie na czele pospolitego ruszenia z północnej Wielkopolski oraz sił zaciężnych, obliczanych przez stronę krzyżacką na 2 300 jezdnych, rozlokowanych w Nakle, Łobżenicy i Wieleniu. Dn. 13 VII 1410 wkroczył na Pomorze Gdańskie, wojska jego zostały jednak rozbite i częściowo wzięte do niewoli przez oddziały krzyżackie pod dowództwem Michała Küchemeistra. Wg Długosza, M. sam jako pierwszy salwował się ucieczką z pola bitwy. O dalszych jego losach podczas wojny brak wiadomości; w grudniu 1410 bawił w Nakle i nie brał najpewniej udziału w rozmowach pokojowych przełomu 1410 i 1411 r. W r. 1411 gwarantował już, wraz z innymi dostojnikami, przestrzeganie postanowień pokoju toruńskiego z Krzyżakami, W r. 1412 należał do grupy dygnitarzy wielkopolskich pertraktujących z w. mistrzem w sprawie zastawu Nowej Marchii Polsce, a w lipcu 1413 posłował, wraz z sędzią poznańskim Mikołajem Czarnkowskim, do Malborka z wezwaniem, aby Zakon dotrzymywał warunków pokoju toruńskiego, oraz żądaniem wynagrodzenia strat poniesionych przez kupców polskich napadniętych przez Krzyżaków. W t. r. sygnował akt unii horodelskiej. Przed wojną krzyżacką 1414 r. uczestniczył w kwietniu t. r. w zjeździe króla z w. mistrzem w Grabinach, potem wziął udział w kampanii wojennej, działając m. in. przy oblężeniu Brodnicy. Przywiesił też swą pieczęć do aktu rozejmu brodnickiego z Zakonem, zawartego 7 X 1414, gwarantował potem jego przedłużenie ustalane w Inowrocławiu 25 V 1416 i w Brześciu 26 IV 1418. W lipcu 1417 uczestniczył w spotkaniu z przedstawicielami Zakonu w Solcu Kujawskim. W kwietniu 1419 posłował ponownie, z innymi panami kor., do w. mistrza, a następnie wziął udział w przygotowaniach i wyprawie antykrzyżackiej 1419 r.; podczas wyprawy w połowie lipca poświadczał akt przymierza Polski z królem trzech państw skandynawskich Erykiem pomorskim. W początkach 1423 r. gwarantował dotrzymanie pokoju mełneńskiego z Krzyżakami. Dn. 15 X 1423 uczestniczył w wiecu sądowym w Kaliszu; na zjeździe warckim t. r. został wyznaczony, a potem zatwierdzony przez króla, w skład komisji mającej odebrać od Krzyżaków zamek drahimski i przeprowadzić limitację granicy pomiędzy Wielkopolską a Nową Marchią.
M. posiadał rodzinną wieś Wąsosz na Pałukach (w par. Słupy w pow. kcyńskim), z której się pisał. Po stryju przeszła na niego wieś Czerniejewo, stanowiąca od połowy XIV w. czasowe uposażenie wojewodów kaliskich; jeszcze w r. 1437 miał ją syn M-a. Synowi też przekazał M. najpewniej posiadaną już w r. 1404 tenutę ujską (Ujście nad Notecią), od której zwany bywał także Ujskim. Bliżej nie znane dochody czerpał ponadto z należących do jego urzędu ceł kaliskich. Miał też zapis 100 grzywien na królewskiej wsi Rusowo. M. zmarł przed 27 II 1424.
M-a przeżyła żona Krystyna. Jego synami byli najpewniej Maciej i Wojciech z Wąsoszy, żyjący jeszcze w r. 1438 w niedziale majątkowym. Pierwszy, zwany także Ujskim (od ojcowskiej tenuty) lub Czarnkowskim, żonaty był (przed r. 1440) z Katarzyną Czarnkowską, zapewne córką lub siostrą podkomorzego poznańskiego Jana. Wniosła ona mężowi wziętą w posagu 1/4 Czarnkowa z przynaleźnościami, m. in. cłem wodnym i ziemnym w Czarnkowie (co do których w r. 1446 godziła się ze swą siostrą Heleną, żoną stolnika kaliskiego Zygmunta z Margonina). Maciej junior, wg Długosza, brał w r. 1428 udział w wyprawie księcia Witolda na Nowogród Wielki; zmarł ok. r. 1446–8, pozostawiając córkę Krystynę, zwaną Czarnkowską.

Gąsiorowski A., Urzędnicy wielkopolscy 1385–1500. Spisy, P. 1968; Semkowicz W., Ród Pałuków, Rozpr. AU Wydz. Hist.-Filoz., Kr. 1907 XLIX 220, 226–7; – Biskup M., Z badań nad „wielką wojną” z zakonem krzyżackim, „Kwart. Hist.” R. 66: 1959 s. 683; Fenrych W., Zabiegi Polski o nabycie Nowej Marchii w latach 1402–1411, w: Opuscula Casimiro Tymieniecki septuagenario dedicata, P. 1959 s. 37–58; Gąsiorowski A., Urzędnicy zarządu lokalnego w późnośredniowiecznej Wielkopolsce, P. 1970; Kuczyński S. M., Wielka wojna z zakonem krzyżackim w latach 1409–1411, W. 1960; Pałucki W., Studia nad uposażeniem urzędników ziemskich w Koronie do schyłku XVI wieku, W. 1962 s. 201–4; – Acta capitulorum, I–II; Akta Unii; Arch. Kom. Hist. AU, III; Die ältesten grosspolnischen Grodbücher, Wyd. J. Lekszycki, Leipzig 1887–9 I–II; Cod. epist. saec. XV, I 44, III 42; Cod. epist. Vitoldi; Cod. Pol., II nr 345; Cod. Univ. Crac., I nr 28; Długosz, Opera, XII, XIII; Dokument strony polsko-litewskiej traktatu przymierza z państwami unii kalmarskiej z 1419 r., wyd. Z. Nowak, „Zap. Hist.” (Tor.) T. 36: 1971 z. 3; Kod. Litwy, s. 309; Księga ziemska poznańska, Wyd. K. Kaczmarczyk i K. Rzyski, P. 1960; Lites, II 460; Mon. Pol. Hist., II 753; Regesta historico-diplomatica Ordinis S. Mariae Theutonicorum 1198–1525, Hrsg. v. E. Joachim, W. Hubatsch, Göttingen 1948–50 I–II; Repertorium der im Kgln. Staatsarchive in Königsberg i. Pr. befindlichen Urkunden zur Geschichte der Neumark, Hrsg. v. E. Joachim, P. Niessen, Landsberg a. W. 1895 nr 172; Die Staatsverträge d. Deutschen Ordens in Preussen im 15. Jh., Hrsg. v. E. Weise, Königsberg 1939 I nr 40, 41, 105, 129; – AGAD: dok. perg. 422; Arch. Państw. w P.: Księgi Poznań Ziem. 8 k. 38, Ziem. 14 k. 62, Ziem. 15 k. 212v., Ziem. 16 k. 182v., Grodz. 1 k. 12v., 90v., 105, 125, Grodz. 2 k. 18v.
Antoni Gąsiorowski