Ryłło Maksymilian Stanisław (1802–1848), jezuita, rektor Collegium Urbanum w Rzymie, misjonarz na Bliskim Wschodzie i w Afryce. Ur. 31 XII w Podorosku (pow. wołkowyski), w zubożałej rodzinie szlacheckiej.
R. uczył się w szkole powiatowej w Łyskowie, następnie (co najmniej od r. 1817) w Akademii Połockiej, gdzie uzyskał stopień magistra filozofii, a potem rozpoczął studia medyczne na Uniw. Wil. Jako kandydat do zakonu opuścił wiosną 1820 Rosję i wraz z wypędzonymi jezuitami dotarł przez Lwów i Wiedeń 15 VIII do Rzymu, gdzie 9 IX wstąpił do zakonu. Po ukończeniu dwuletniego nowicjatu przy kościele Św. Andrzeja na Kwirynale i rocznego studium retoryki uczył w l. 1823–4 gramatyki w Orvieto, studiował w l. 1824–6 filozofię w Kolegium Rzymskim, uczył poetyki w Nawarze (Sabaudia), a równocześnie był wychowawcą młodych konwiktorów (1826–7), oraz poetyki w Turynie (1827–30). W l. 1830–4 studiował teologię w Kolegium Rzymskim i już wówczas wygłaszał kazania na placach rzymskich. Dn. 29 XII 1833 otrzymał święcenia kapłańskie. Po odbyciu studium prawa zakonnego, tzw. trzeciej probacji, przy kościele Św. Euzebiusza (1834–5), zamieszkał w Kolegium Rzymskim i zastępował chorego profesora filozofii. Szybko zasłynął jako doskonały kaznodzieja. W czasie miesięcznego pobytu we Florencji wygłosił ponad sto kazań, ponadto prowadził liczne rekolekcje, m.in. dla artystów, więźniów i żandarmów papieskich (1835–6). Uroczystą profesję 4 ślubów zakonnych złożył 2 II 1838 w Rzymie.
Gdy po powstaniu listopadowym zamierzona przez R-ę praca duszpasterska na Litwie stała się niemożliwa, R. zainteresował się misjami na Bliskim Wschodzie. Wspomagał finansowo jezuicką misję w Syrii, od jej powstania w r. 1831 i wynajdywał dla niej benefaktorów. Dn. 26 VI 1836 opuścił Rzym i pod przybranym nazwiskiem Piotra Rolly’ego udał się z Pawłem Riccadonną do Libanu celem zbadania możliwości zawarcia unii kościelnej i otwarcia specjalnej akademii katolickiej na Bliskim Wschodzie. Jako wizytator papieski zwiedził Azję Mniejszą. W styczniu 1837 poznał się w Jerozolimie z Juliuszem Słowackim, który służył mu do mszy przy Grobie Chrystusa (14/15 I), być może towarzyszył mu w jego dalszej podróży. Dn. 26 III przyjechał R. specjalnie do klasztoru Betheheszban, by tam go wyspowiadać. W kwietniu 1837 dotarł wśród licznych niebezpieczeństw, w stroju tureckim i kurdyjskim, otoczony zbrojną strażą, do Damaszku, a następnie nad Eufrat i Tygrys. Poza kontaktami z licznymi przedstawicielami Kościołów wschodnich, m.in. z patriarchą chaldejskim, prowadził tam badania archeologiczne.
W końcu r. 1837 powrócił R. do Rzymu, gdzie zdał relację z sytuacji religijnej na Bliskim Wschodzie, a papieża Grzegorza XVI, z którym utrzymywał zawsze bliskie kontakty, poinformował o sprawach polskich i przekazał znaczny zbiór eksponatów z Niniwy dla Muzeum Watykańskiego; otrzymał wówczas godność członka papieskiej akademii archeologicznej. W Kongregacji Propagandy Wiary popierał sprawy zlokalizowania centralnego kolegium dla młodzieży azjatyckiej w Bejrucie lub w Aleppo. Przedstawił też kongregacji projekt organizacji uczelni i koszta jej utrzymania. Ostatecznie uzyskał od Grzegorza XVI zatwierdzenie swego planu.
Roczny pobyt w Rzymie R. poświęcił załatwianiu spraw w kongregacjach watykańskich, zdobywaniu benefaktorów dla misji wschodniej i planowanego kolegium, pracy misyjnej i rekolekcyjnej. Popierał też powstające polskie zgromadzenie zmartwychwstańców, których zachęcał do otwarcia w Rzymie polskiego kolegium. Dn. 3 VI 1839 wyjechał przez Maltę do Konstantynopola, następnie do Bejrutu; wszędzie wygłaszał misje po włosku i francusku oraz opiekował się napotykanymi Polakami. W listopadzie t.r. został mianowany przełożonym jezuickiej misji w Syrii, działającej wśród maronitów, melchitów i katolickich Ormian, a równocześnie wikariuszem generalnym delegata apostolskiego arcybpa F. Vilardella. Sytuacja polityczna, wojna domowa i walki frakcyjne Kościołów w Azji Mniejszej nie pozwoliły na szybkie otwarcie planowanego kolegium, dla R-y spowodowały wiele trudności i kłopotów. W okresie współzawodnictwa turecko-egipskiego o panowanie nad Libanem R. stanął zdecydowanie po stronie Turków. W marcu 1840 przedstawił R. generałowi zakonu szczegółowy plan kolegium w Bejrucie dla 100 chłopców z konwiktem, drukarnią, biblioteką oraz różnymi pracowniami, gabinetami i muzeum. Zakład został wkrótce zbudowany i w listopadzie 1841 częściowo uruchomiony. Na skutek obaw rządu francuskiego, popierającego Egipt przeciwko Turcji, aby nowy zakład nie stał się instytucją niezależną od Francji, i jego protestów do Kongregacji Rozkrzewiania Wiary, generał zakonu odwołał w lipcu 1841 R-ę na Maltę. «Kolegium dla Azji» w Bejrucie, przemianowane w r. 1875 na Uniwersytet Św. Józefa, uważało jednak zawsze R-ę za swego fundatora.
Pobyt na Malcie od października 1841 do września 1843 poświęcił R. pracy duszpasterskiej i organizowaniu konwiktu dla chłopców, czym naraził się tym razem gubernatorowi angielskiemu. Wskutek wrogości Anglików i sporów frakcyjnych wśród miejscowego duchowieństwa otrzymał nawet w marcu 1842 zakaz wygłaszania kazań. Wiele czasu poświęcał wówczas pisaniu komentarza do „Ćwiczeń duchownych” św. Ignacego Lojoli i pracy duszpasterskiej. Dopiero w maju 1843 Kongregacja do Spraw Nadzwyczajnych Kościoła oczyściła go z wszelkich zarzutów i nakazała przywrócenie mu prawa wygłaszania kazań. Równocześnie generał zakonu za radą tejże kongregacji przeniósł go na Sycylię, gdzie od września 1843 do czerwca 1844 wygłosił ponad 360 kazań i dzięki rekolekcjom, konferencjom i kazaniom zyskał duży rozgłos.
Dn. 4 VIII 1844 został R. mianowany rektorem Kolegium Propagandy (Collegium Urbanum), kształcącego młodzież dla krajów misyjnych. W trosce o zdrowie młodzieży seminaryjnej wynajął na miejsce jej wypoczynku willę Madama u podnóża góry Monte Mario. Pracował równocześnie w duszpasterstwie, m.in. wśród Polaków przebywających w Rzymie. Podczas wizyty cara Mikołaja I w Rzymie zabiegał u papieża o interwencję w sprawach polskich. W listopadzie 1845 papież wyznaczył R-ę na przewodniczącego komisji do spisania zeznań matki Makryny Mieczysławskiej, ogłoszonych następnie drukiem. („Opowiadanie Makryny Mieczysławskiej, ksieni bazylianek mińskich o ich siedmioletnim prześladowaniu za wiarę, z woli Grzegorza XVI papieża, przez ks. M. Ryłłę, Aleksandra Jełowickiego, ks. Alojzego Leitnera spisana…” Paryż 1846, toż po francusku, Paryż 1846, po niemiecku: Strasburg 1846, Augsburg 1846, po angielsku: Londyn 1846, oraz po polsku: P. 1880, 1887, 1889, Chicago 1886).
Jako znawca Wschodu i języka arabskiego R. wszedł w skład utworzonego przez Kongregację Propagandy w grudniu 1845 Wikariatu Apostolskiego Środkowej Afryki. Po złożeniu rektorstwa Collegium Urbanum opuścił w październiku 1846 Rzym i przez Maltę, gdzie zwiedził rozwijający się konwikt, Bejrut, dokąd sprowadził siostry józefitki dla uczenia dziewcząt, i pośredniczył w nabyciu cennych rękopisów dla Biblioteki Watykańskiej, dotarł 16 IV 1847 do Aleksandrii. Dn. 22 IV t.r. został mianowany kierownikiem wyprawy i prowikariuszem apostolskim nowej misji afrykańskiej. Po skompletowaniu wyprawy składającej się z 5 osób wyruszył w lipcu do Kairu, gdzie zachorował na ciężką dyzenterię. Nie chcąc odkładać terminu wyjazdu, mimo choroby, w końcu września wyruszył w górę Nilu. Podróż odbywał częściowo na łodziach i na tratwach, a częściowo, omijając katarakty, na wielbłądach. Dn. 11 II 1848 dotarł do Chartumu, gdzie zdążył nabyć dla misji niewielki dom z ogrodem. Jeszcze 10 IV napisał z Chartumu listy do Rad Głównych Tow. Wspierania Misji w Lyonie i Paryżu dotyczące zakładania osad nad Nilem. Zmarł 17 VI 1848 w Chartumie, pochowany został na miejscowym cmentarzu, skąd przeniesiono jego zwłoki w r. 1900 do grobu zakonnego w Kairze.
Postać R-y przeniesioną w w. XVI wprowadził J. Słowacki do utworu „Preliminaria peregrynacji do Ziemi Świętej J.O. Księcia Radziwiłła Sierotki” (1840–1841).
Portret R-y – litografia w stroju wschodnim L. Bulewskiego w publikacjach M. Czermińskiego, J. Hołowińskiego i S. Kościałkowskiego; – Bibliogr. historii Pol. XIX w., II cz. 1; Backer-Sommervogel, Bibl. Comp. de Jésus, VII 343–4; Enciclopedia cattolica, Citta del Vaticano X 1502; Enc. Katol., II 186 (Bejrut); Enc. Kośc.; Enc. Org.; Ilustr. Enc. Trzaski; Podr. Enc. Kośc.; Koch L., Jesuiten-Lexikon, Paderborn 1934 kol. 1578; Uruski, XV 351; – Bystroń J. S., Polacy w Ziemi Świętej, Syrii i Egipcie 1147–1814, Kr. 1930 s. 145–57; Czermiński M., O. Maksymilian Ryłło Towarzystwa Jezusowego misjonarz apostolski, Kr. 1911–12 I–II (fot.); G. P., Założyciel misji nad Nilem. M. Ryłło (1802–1848). Z Pomocą!, „Biul. Kom. Pomocy Polskim Misjom” [Nr.] 8: 1983 s. 5–6; [Janus J.] J., Ks. Maksymilian Ryłło T. J., „Duszpasterz Polski Zagranicą” R. 3: 1952 s. 319–35; Jullien M., La nouvelle Mission de la Compagnie de Jésus en Syrie (1831–1895), Tours 1898 I 85–98; Kantak J., Juliusza Słowackiego życie i idee religijne., w: Sacrum Poloniae Millennium, Rzym 1966 XII 569, 574, 577; tenże, Le Père Maximilien Ryłło. Un ami du Proche-Orient, L’homme aux grandes visions, mort à la peine, Beyrouth 1950; Kietlicz-Wojnacki W., Polskie osiągnięcia naukowe na obczyźnie, L. 1980 s. 312; Korwin S. A., Stosunki Polski z Ziemią Świętą, W. 1959 s. 176, 249; Kościałkowski S., O. Maksymilian Ryłło T. J. 1802–1848, Bejrut 1946 (fot.); tenże, Polacy a Liban i Syria w toku dziejowym, Bejrut 1949; Le P. Maximilien Ryłło Provicaire Apostolique de l’Afrique Centrale, „Lettres de Fouvrière” 1900–1901 s. 452–74; Narbone A., Annali Siculi della Compagnia di Gesù, Palermo 1908 I 46, 149–50; Otto J. A., Gründung der neuen Jesuitenmission durch General Pater Johann Philipp Roothaan, Freiburg im Br. 1939 s. 151–3, 157–9, 178–81, 237–44; Pelczar J. S., Pius IX i Polska, Miejsce Piastowe 1914 s. 322–3; tenże, Zarys dziejów kaznodziejstwa, Kr. 1896 Cz. 2 s. 347–8; Pertek J., Polacy na szlakach morskich świata, Gd. 1957 s. 401–2; Reychman J., Dzieje duszpasterstwa polskiego nad Bosforem, „Nasza Przeszłość” T. 33: 1970 s. 181–2; tenże, Podróżnicy polscy na Bliskim Wschodzie w XIX w., W. 1972 s. 34, 133–4; Sawrymowicz E., Kalendarz życia i twórczości Juliusza Słowackiego, Wr. 1960; Schmid E., L’impresa missionaria sotto P. Maksymilian Ryłło, w: Alle origini della missione dell’Africa centrale, Verona 1987 s. 109–27; Smulikowski P., Historia Zgromadzenia Zmartwychwstania Pańskiego, Kr. 1893 II 64, 76–80, 94, 99, 108, 114–15, 146–7, 153, 156–8, 210, 217–18; Université Saint Joseph de Beyrouth, Beyrouth 1948 s. 19; Zajączkowski W., Działalność misyjna O. Ryłły, „Tyg. Powsz.” 1949 nr 42 s. 10; Załęski, Jezuici, V; – Aulich M., Dziennik dwunastoletniej misji apostolskiej na Wschodzie, Kr. 1850 Cz. 2 s. 88–89, 91, 92; Galletti P., Memorie storiche intorno al P. Luigi Ricasoli, Prato 1901 s. 203–19; Hoffmanowa z Tańskich K., Pamiętniki, Berlin 1849 III 202–5; Hołowiński I., Pielgrzymka do Ziemi Świętej, Pet. 1853 s. 88–90 (fot.); Kajsiewicz H., Pisma, Berlin 1870 II 307–17; Słowacki J., Korespondencja, Oprac. E. Sawrymowicz, Wr. 1962 I; Zaleski J. B., Korespondencja, Lw. 1904 V 64–5; – „Kraj” (Pet.) 1884 nr 53 s. 6; „Przegl. Pozn.” T. 9: 1849 s. 281–91; – Arch. Zgromadzenia XX. Zmartwychwstańców [ACR] w Rzymie: rkp. 35321 k. 11–12; Arch. Rom. S. I.: Katalogi oraz korespondencja w działach: Afr., Syr., Melit., Prov., Neapol., Reg. Miss.
Ludwik Grzebień