Nowotko Marceli, pseud. i przybrane nazwiska: Marian, Stary, Maks, Marceli Nowakowski, Wroński, Piotrowski, Kazimierz Wiktorski, Jan Wysocki (1893–1942), działacz komunistyczny, współzałożyciel Polskiej Partii Robotniczej i pierwszy sekretarz jej Komitetu Centralnego. Ur. 8 VIII w Warszawie. Był synem Mateusza (1834–1911) i Franciszki z domu Steckiej (1854–1946), którzy jako robotnicy rolni pracowali w dobrach Krasińskich. Miał pięciu braci (dwu zmarło w dzieciństwie): Jana (zamordowanego przez Niemców w styczniu 1945), Kazimierza (zm. 1936) i Stanisława (zm. 1938), oraz bliźniaczą siostrę Marię (zm. 1975), zamężną Radwańską; Jan był w okresie młodości N-i agitatorem Polskiej Partii Socjalistycznej, Kazimierz za udział w buncie żołnierskim został zesłany na Syberię. W r. 1895 rodzice N-i przenieśli się do Krasnego pod Ciechanowem i tam N. ukończył 4 klasy szkoły ludowej. W r. 1905 brał udział w strajku szkolnym. W r. 1906 został pomocnikiem ogrodnika. W połowie 1907 r. rodzina Nowotków przeniosła się do Ciechanowa, gdzie N. pracował w cukrowni jako pomocnik ślusarza (w r. 1913 został ślusarzem). Tu zetknął się z działalnością Socjaldemokracji Królestwa Polskiego i Litwy (SDKPiL). Był pod wpływem Kazimierza Tomaszewskiego, «proletariatczyka», zesłańca syberyjskiego. Drogą samokształcenia zdobywał wiedzę społeczną. Po wybuchu pierwszej wojny światowej w r. 1915 utracił pracę na skutek unieruchomienia cukrowni. Bezrobotny podejmował różne prace fizyczne na Mazowszu północnym. Następnie powrócił do Ciechanowa, gdzie z początkiem 1916 r. został przyjęty do SDKPiL. Wkrótce wyjechał na roboty przymusowe do Niemiec i w Hamborn-Brückhausen w Nadrenii pracował w hucie jako maszynista. Tam zetknął się z niemieckim ruchem robotniczym.
Latem 1918 N. powrócił do Ciechanowa i rozpoczął działalność w SDKPiL. Brał udział w rozbrajaniu Niemców 11 XI 1918. W następnym dniu jako rewolucjonista został przez Polską Organizację Wojskową po raz pierwszy aresztowany wraz z 3 innymi działaczami. Po akcji protestacyjnej robotników w następnym dniu został zwolniony. Po powstaniu Rady Delegatów Robotniczych (RDR) w Ciechanowie w grudniu 1918 został jej sekretarzem i komendantem oddziału Milicji Ludowej. W tym czasie został członkiem Komunistycznej Partii Robotniczej Polski (KPRP). Był sekretarzem Klubu Robotniczego w Ciechanowie, który stał się ogniskiem działalności rewolucyjnej. W styczniu 1919 został ponownie aresztowany wraz z innymi działaczami. W obronie aresztowanych RDR przeprowadziła strajk protestacyjny. N. znalazł się na wolności, ale w marcu t. r. RDR została rozbita. W maju t. r. N. był współorganizatorem i sekretarzem miejscowego oddziału Związku Zawodowego Robotników Rolnych RP (ZZRR). Wkrótce został instruktorem ZZRR na powiaty: ciechanowski, mławski, makowski, przasnyski i pułtuski. W maju t.r. kierował strajkiem w swoim okręgu. W październiku 1919 był współorganizatorem powszechnego strajku robotników rolnych, który po czterech dniach krwawo stłumiono, a N. został skazany na trzy miesiące aresztu. Uniemożliwiono mu pracę w ZZRR i włączył się wówczas do legalnej działalności w spółdzielczości robotniczej. Był również sekretarzem oddziału Związku Zawodowego Cukrowników. Gdy N-ę pozbawiono mandatu sekretarza, robotnicy wybrali go na prezesa miejscowej Rady Związków Zawodowych. Prowadził również nielegalną działalność w KPRP, organizował koła terenowe i zebrania. Dn. 30 V 1920 został aresztowany w Ciechanowie podczas manifestacji robotniczej. Dzięki interwencji delegacji robotniczej zwolniono go z aresztu za kaucją. Od połowy 1920 r. musiał ukrywać się, a w czerwcu t. r. opuścił Ciechanów. Skierowany przez KPRP do Łap, pracował w Robotniczej Spółdzielni Spożywców. Po zajęciu Łap przez Armię Czerwoną w sierpniu 1920 był tam współorganizatorem i członkiem Tymczasowego Komitetu Rewolucyjnego. Następnie został komisarzem Tymczasowego Komitetu Rewolucyjnego w Wysokiem Mazowieckim.
W l. 1920 i 1921 intensywnie poszukiwała N-ę policja śledcza. Początkowo ukrywał się pod Ciechanowem, następnie w Warszawie u brata Kazimierza. Pod przybranym nazwiskiem Marcelego Nowakowskiego wyjechał do Zagłębia Dąbrowskiego, gdzie pracował w fabryce budowy maszyn «Niwka». Wkrótce został sekretarzem Komitetu Okręgowego (KO) KPRP i przewodniczącym Związku Zawodowego Metalowców (ZZM). W marcu 1921 kontynuował działalność w ZZM w Starachowicach. Latem 1921 pracował w ZZRR w Wielkopolsce: pełnił obowiązki sekretarza oddziału ZZRR w Wągrowcu, a następnie sekretarza okręgu na całą Wielkopolskę. W październiku 1921 był współorganizatorem strajku robotników rolnych w Wielkopolsce. Po upadku strajku został uwięziony na kilka tygodni, lecz policjii nie udało się rozszyfrować jego nazwiska. Na początku 1922 r. powrócił do Warszawy. Z ramienia KPRP w l. 1922–3 brał udział w działalności Komunistycznej Partii Galicji Wschodniej (KPGW). W r. 1923 był członkiem Komitetu Centralnego (KC) KPGW i sekretarzem organizacji lwowskiej. Był też współzałożycielem Komunistycznej Partii Zachodniej Ukrainy. W końcu 1923 r. wyjechał na krótko do Zagłębia Dąbrowskiego. Później przebywał w Warszawie, został członkiem Wydziału Rolnego KC KPRP. W l. n. był sekretarzem komitetów okręgowych Komunistycznej Partii Polski (KPP) w Łodzi (dwukrotnie), w Warszawie Podmiejskiej, Zagłębiu Dąbrowskim. W r. 1927 został instruktorem KC na okręgi wiejskie. Z Okręgu Warszawa Podmiejska był delegatem na IV Zjazd KPP w Moskwie w r. 1927. Po powrocie pełnił odpowiedzialne funkcje w różnych okręgach. Dn. 31 VII 1929 został aresztowany w Radości koło Warszawy wraz z Wacławem Rożkiem. Wyrokiem Sądu Okręgowego w Warszawie 14 VII 1930 skazano go na 4 lata ciężkiego więzienia. Wyrok odbywał W Warszawie (na Pawiaku i Centralnym) oraz w Płocku i w Koronowie. W więzieniach był wybierany starostą komuny i kierował walką więźniów politycznych. W dn. 13 VII 1933 został zwolniony z więzienia. Na początku 1934 r. objął funkcję sekretarza Okręgu Zagłębiowskiego KPP. W dn. 26 I t.r. został aresztowany w Sosnowcu; po miesiącu wrócił do Warszawy. W kwietniu 1934 został ponownie sekretarzem KO w Łodzi. Następnie był kierownikiem Wydziału Rolnego KC KPP. W r. 1935 został członkiem Sekretariatu Krajowego KC KPP. Łatwość w nawiązywaniu kontaktów z ludźmi, szerokie oczytanie, zdobyte głównie w czasie wieloletniego pobytu w więzieniach, i doświadczenie polityczne uczyniły zeń działacza o rozległych horyzontach. Intensywną działalność N-i przerwało aresztowanie go wraz z Czesławem Skonieckim 7 IV 1935. W październiku 1936 został skazany na 12 lat ciężkiego więzienia. Bronił go adwokat Teodor Duracz. W r. 1939 przebywał w więzieniu w Rawiczu; wraz z Marianem Buczkiem należał do przywódców komuny więziennej. Dn. 1 IX 1939 wraz z innymi komunistami N. wyszedł z więzienia. Przybył 7 X t.r. do Warszawy, a wkrótce (17 X wyruszył z Warszawy) przedostał się na stronę radziecką do Białegostoku, gdzie utrzymywał bliskie kontakty z przebywającymi tam komunistami polskimi skupionymi w miejscowej komórce Międzynarodowej Organizacji Pomocy Rewolucjonistom (MOPR). W listopadzie 1939 został naczelnikiem Miejskiego Handlu Spożywczo-Przemysłowego. Następnie był wybrany na delegata do Obwodowej Rady Delegatów. W połowie 1940 r. został przewodniczącym Rejonowego Komitetu Wykonawczego w Łapach.
Od wiosny 1941 przebywał N. w Moskwie. Wraz z grupą polskich komunistów skierowany został do szkoły partyjnej Komitetu Wykonawczego Międzynarodówki Komunistycznej (KW MK). Należał do współzałożycieli w lecie 1941 Grupy Inicjatywnej odbudowy partii i wszedł następnie do kierowniczej trójki (obok Pawła Findera i Bolesława Mołojca). Był współtwórcą platformy programowej Polskiej Partii Robotniczej (PPR). Po katastrofalnym starcie samolotu ze skoczkami we wrześniu 1941 nastąpiła kilkumiesięczna zwłoka i dopiero 28 XII 1941 wraz z P. Finderem, Pinkusem Kartinem, Marią Rutkiewicz, Czesławem Skonieckim i B. Mołojcem został zrzucony na spadochronie na polach podwarszawskiej wsi Wiązowna. Podczas lądowania złamał nogę. Przy pomocy współtowarzyszy zdołał dotrzeć do Radości, gdzie mieszkała żona jego brata Kazimierza Konstancja Nowotkowa. Na zebraniu założycielskim PPR 5 I 1942 wybrano Tymczasowy Komitet Centralny. Funkcję pierwszego sekretarza powierzono N-ce, który 13 I przeniósł się z Radości do Warszawy. N. odegrał dużą rolę w konsolidacji komunistycznych grup i organizacji czynnych już poprzednio w okupowanym kraju i w tworzeniu PPR oraz Gwardii Ludowej (GL). Był gorącym rzecznikiem tworzenia frontu narodowego do walki z okupantem. Jako sekretarz KC PPR położył duże zasługi w dziele konsolidacji wewnętrznej partii. W latach okupacji występował jako Jan Wysocki. Utrzymywał łączność radiową z Georgijem Dymitrowem, sekretarzem KW MK. Był współtwórcą taktyki wysyłania małych oddziałów partyzanckich do rozniecania walki i współorganizatorem włączenia do szeregów GL dąbrowszczaków z Francji i ukrywających się jeńców radzieckich. Popierał tworzenie Narodowych Komitetów Walki, jako formy oddolnej budowy frontu narodowego, oraz Komitetu Daru Narodowego – który gromadził środki na cele walki zbrojnej. Podejmował kroki, by uchronić PPR przed nasilającymi się represjami gestapo. Dn. 21 X 1942 aresztowana została jego żona Eufemia. N. zginął 28 XI 1942 od kuli skrytobójczej w Warszawie na rogu ulicy Kolejowej i Karolkowej. Pochowany został na cmentarzu na Bródnie. uchwałą Prezydium Krajowej Rady Narodowej 3 I 1945 odznaczony został pośmiertnie Krzyżem Grunwaldu I kl. Po wyzwoleniu zwłoki N-i ekshumowano i pochowano na cmentarzu Powązkowskim w Alei Zasłużonych. Jego imię nosi wiele zakładów pracy, szkół, ulic i innych obiektów. W Warszawie, Ciechanowie, Krasnem, Łapach i w innych miejscowościach znajdują się tablice i pomniki poświęcone pamięci N-i.
Z małżeństwa zawartego w r. 1924 z Eufemią Galak miał syna Zbigniewa, który zginął w powstaniu warszawskim.
Dymek B., Ciechanów w latach 1914–1939, w: Millenium Ciechanowa, Ciechanów 1969 s. 96–8, 100–4 (fot.), 106, 113, 115, 122; Kołomejczyk N., Paweł Finder, W. 1977 (fot.); Kowalczyk J., Marceli Nowotko, Bojownik o wolność narodu, W. 1952 (fot.); Malinowski M., Geneza PPR, W. 1975; tenże, Marceli Nowotko, W. 1976 (fot.); Marceli Nowotko, W. 1952, (fot.); Marczewska K., Marceli Nowotko, „Z Pola Walki” 1971 nr 3 s. 159–74 (fot.); – Fiderkiewicz A., O wojnie i ludziach PPR, W. 1962 s. 7, 48 (fot.), 58–63, 67–8, 80–1, 84, 89–91; Marceli Nowotko „Marian”, „Stary” 1893–1942, W. 1974 (liczne fot.); Marceli Nowotko – Wspomnienia i artykuły, W. 1949 (fot.); Nowotko M., Autobiografia, „Z Pola Walki” 1961 (fot.); Nowotko-Radwańska M., W oczach i sercu siostry, „5 Rzek” 1962 nr 22 s. 4–6, 16; Perkowska-Szczypiorska I., Pamiętnik łączniczki, W. 1967 s. 79–90 (fot.); – „Głos Ciechanowa” 1955 nr 18–19; Towarzysz „Marian”. Dodatek specjalny do pisma Załogi Zakładu Mechanicznego im. M. Nowotki „Życie i Praca” z okazji 15 rocznicy śmierci tow. Marcelego Nowotki; – Informacje M. Radwańskiej, E. Nowotkowej, Władysława Krzyżanowskiego, Lucjana Partyńskiego, Michała Pankiewicza, Jadwigi S. Ludwińskiej i innych.
Benon Dymek