Broniewski (Broniowski) Marcin, poseł na sejm za Zygmunta III, dysydent, rokoszanin. Po raz pierwszy występuje na synodzie toruńskim r. 1595, gdzie został wybrany do komisji, rozpatrującej zagadnienia teologiczne. Zwracał jednak uwagę przedewszystkiem na sprawy polityczne, dążył do zjednoczenia różnowierców i zapewnienia im przewagi w państwie. Doradzał, aby starali się zajmować wpływowe urzędy. Starał się o wznowienie »zgody sandomierskiej«. Proponował synodowi wysłanie posłów do kanclerza Jana Zamoyskiego, który według B-go niejednemu z różnowierców wyświadczył dobrodziejstwa. Istotnie synod wyprawił B-go jako swego delegata do kanclerza. Prócz tego wspólnie z Janem Drohojowskim i Stanisławem Radnickim posłował od synodu do województwa ruskiego. Wywołało to niezadowolenie wśród szlachty ruskiej, która na sejmiku w Wiszni 28 II 1596 protestowała przeciwko przybyciu do nich »szlachciców nam nie znajomych, na sejmiku nigdy nie bywałych«, którzy chcą wbrew woli większości obywateli miejscowych przeprowadzić wybór posłów. Do tego aktu przyłączyła się szlachta w Sanoku, która uskarżała się na B-go, »osiadłości żadnej w ziemi sanockiej nie mającego«, o to, że »sedycje czynił, z inszymi w Toruniu składał, od nichże tu u nas posłem był z Torunia, przeciwko wolnościom naszym i prawu Rzpltej«. Słowa te dowodzą, że B., uczestnik synodu toruńskiego, był obcym przybyszem w województwie ruskiem i nie należał do osiadłej na Rusi rodziny B-ich, h. Tarnawa. Na sejmie 1597 r. znajdował się jakiś B., może nasz Marcin, jednakże na podstawie źródeł nie można ustalić ani jego imienia, ani województwa, z którego pochodził. Występował on w grupie posłów różnowierczych opozycyjnych, jak Stadnicki, Kazimirski, Pawłowski.

Od r. 1598 B. działał na sejmikach z ramienia ks. Konstantego Ostrogskiego, wojew. kijowskiego, jako jego »dobry przyjaciel«. Później pośredniczył w stosunkach z głową protestantów na Litwie, wojewodą wileńskim Krzysztofem Radziwiłłem. Przy czynnym udziale B-go Ostrogski i Radziwiłł zwołali wspólny zjazd ewangelików z prawosławnymi, który się odbył w Wilnie w maju i czerwcu 1599 r. Nazajutrz po przyjeździe do Wilna senjora Braci Czeskich Sz. T. Turnowskiego B. przywitał go w imieniu woj. kijowskiego wraz z Krzysztofem Pawłowskim, zapewne posłem krakowskim, z którym wspólnie występował na sejmie 1597 r. Gdy Bracia Czescy przygotowali warunki, na mocy których miało nastąpić porozumienie pomiędzy prawosł. i dysydentami, wręczyli projekt ugody B-mu i Pawłowskiemu. W czasie zjazdu wileńskiego zajmował się również B. organizowaniem dysputy jezuity Marcina Śmigleckiego z Turnowskim, która się odbyła 2 VI 1599. Według relacji Turnowskiego (»Droga litewska«) przebieg dysputy B. spisał i wręczył go senjorowi Jednoty. Utrzymywał też ścisłe stosunki ze znanym ze swych sympatyj do protestantyzmu Cyrylem Lukarysem, wysłannikiem patrjarchy aleksandryjskiego Melecego Pigasa. Na podstawie pochlebnej opinji Lukarysa Melecy napisał w r. 1599 list do B-go, w którym, zwracając uwagę na różnice wiary ich dzielące, z uznaniem mówił zarówno o wewnętrznych zaletach B-go jak i o jego czynach, polecając jego względom Cyryla. Potem odnajdujemy B-go na sejmach, poprzedzających wybuch rokoszu. Jako poseł województwa poznańskiego na sejmie 1605 r. prosił króla o rozdawnictwo wakansów, gwałtownie występując przeciwko incompatibiliom, czem uraził Piotra Tylickiego, bpa kujawskiego i podkanclerzego. Jako jeden z czynniejszych posłów opozycyjnych działał na sejmie 1606 r., w czasie którego odczytywał zapewne przez siebie samego ułożony »skrypt exorbitancyj albo uraz prawu«. Walczył też w obronie konfederacji warszawskiej, popierając wywody Janusza Radziwiłła i Gorajskiego. Czynny udział brał B. w rokoszu Zebrzydowskiego. Na zjeździe sandomierskim nawoływał do stanowczego wystąpienia przeciwko królowi i duchowieństwu. Jemu to poruczono układanie »punktów rokoszowych«, które odczytał na sesji 24 VIII 1606. Ceniony dla »industrji« i »gładkiej wymowy«, wchodził w knowania Janusza Radziwiłła, który go obdarzał zaufaniem, podobnie, jak jego ojciec, Krzysztof. Po upadku rokoszu B. nie przejawiał wybitniejszej działalności. Był wprawdzie kilkakrotnie posłem sejmowym, jednakże niczem wybitniejszem się nie odznaczył. W rękopisie przechowało się jego Zdanie na sejmiku przed walnym sejmem 1615. Na sejmie 1621 został wybrany na komisarza do »stanowienia pretia rerum«, a w r. 1623 wyznaczony do komisji »do powściągania konfederacji żołnierskiej i swywoli«. W r. 1632 wydelegowany do rewizji skarbu koronnego.

Życiorys B-go nasuwa wiele wątpliwości. Nie jest wiadome, do jakiego rodu należał i skąd pochodził. Skoro się przyjmie, że Marcin B., h. Tarnawa, sekretarz Batorego, zmarł ok. r. 1593 (ob.), to chyba najprawdopodobniejsze będzie przypuszczenie, że B., poseł sejmowy, rokoszanin i różnowierca, pochodzi z Poznańskiego, jak to zaznaczone jest w diarjuszach 1605 i 1606 r. Jeżeli był Wielkopolaninem, to najpewniej ojcem jego był Prokop, h. Leliwa, Brat Czeski, który według Bonieckiego miał syna Marcina. Znaczne trudności nasuwa też określenie wyznania. Łukaszewicz bez przytoczenia argumentów nazywa go kalwinem. Sobieski zalicza go do przywódców »Braci Czeskich«. Domysł Sobieskiego, że B. był Bratem Czeskim, opiera się chyba na tem, że był on synem Prokopa. Turnowski w »Drodze Litewskiej« nie wspomina, że B. był jednego z nim wyznania. Obydwa więc poglądy należy uważać za hipotetyczne. Z działalnością B-go łączy się hipoteza Tretiaka o autorstwie »Apokrizis«, utworu polemicznego, napisanego w r. 1597, jako odpowiedzi na »Synod Brzeski« Skargi. Istotnie działalność B-go, jego stosunek do Ostrogskiego, zainteresowanie się dysputą Turnowskiego ze Śmigleckim przypuszczenie to czynią prawdopodobnem. Chociaż bowiem pozornie autor »Apokrizis« występuje w obronie prawosławia, faktycznie chodzi mu o sprawę protestantyzmu, a w szczególności kalwinizmu. Tretiak poczytuje również B-go za autora pisemka polemicznego pt. »Respons w porywczą dany na upominanie do Ewangelików o zburzenie Zboru Krakowskiego… (1592).« A. Brückner zaś przypuszcza, że B. napisał »Postępek rokoszu w Koronie polskiej«. To pewne, że domniemany autor »Apokrizis« i »Responsu« nie jest identyczny z Marcinem B., autorem »Tartariae Descriptio«, zmarłym przypuszczalnie w r. 1593.

Siarczyński F., Obraz wieku Zygmunta III, Lw. 1828, 45–6, utożsamił obydwu Marcinów Broniewskich, podając oprócz wiadomości, zaczerpniętych z przedmowy »Tartariae Descriptio«, informacje o M. B. jako dysydencie i rokoszaninie. Artykuł ten stał się podstawą do dalszych błędnych wiadomości. Tretiak J., Piotr Skarga, Kr. 1912, 183–5, 226, 340–1, identyfikuje obydwu autorów. Za nim powtarza Korbut, 1929. I 318–9; Boniecki, II 136, podaje lakoniczną wzmiankę o Marcinie, h. Leliwa, synu Prokopa. O udziale w synodzie toruńskim najlepiej, z uwzględnieniem nowych źródeł i wyczerpaniem całej literatury: Bidlo J., Jednota bratrska, Praga 1932, IV. O udziale w zjeździe wileńskim Turnowskiego T. Sz., Droga litewska (rkp. Tow. Przyj. Nauk w Poznaniu, bez numeru, kart. 4, 15, 17, 49, 59, 62). Z dotychczasowej literatury: Łukaszewicz J., O kościołach Braci Czeskich w dawnej Wielkiej Polsce, P. 1835, 174–86; tenże, Dzieje kościołów wyznania luterskiego w Litwie, P. 1848, I 124–35; Wengerski A., Systema Historico-chronologicum Ecclesiarum Slavonicarum, Utrecht 1652, 479–99; Lelawskij B. N., Popytki unii ewangelików s prawosławnymi w Polsze. Wosk. Czteńje, W. 1934 (praca kompilacyjna). Ogólny przegląd literatury o zjeździe wileńskim: Chodynicki K., Kościół prawosławny, W. 1934. List Pigasa do B.: po łacinie »Droga litewska«, k. 59, i u Wengerskiego, 498–9, po rosyjsku Małyszewskij J., Meletij Pigas, Kij. 1872, nr 43, s. 145; Strzelecki A., Sejm z r. 1605, Kr. 1921; tenże, Udział i rola różnowierstwa w rokoszu Zebrzydowskiego, »Ref. Pol.«, VII/VIII 1935/6; Sobieski W., Nienawiść wyznaniowa tłumów, W. 1902, 113; tenże, Pamiętny sejm, Kr. 1912, 62–3, 103, 107; Łubieński St., Opera posthuma Ant., 1643, 35 (polski przekład, Pet. 1855, 81); Rembowski A., Konfederacje i rokosz, W. 1893; Czubek J., Pisma polityczne z czasów rokoszu Zebrzydowskiego, Kr. 1916, I 9, 87, III 350; Tyszkowski K., Odgłosy rokoszowe na Litwie, »Ateneum« Wileń., 1923, I 47; Brückner A., Spory o unję w dawnej literaturze, »Kwart. Hist.« 1896, X 592–6; tenże w »Pam. Lit.« 1911, X 586–7; Skabałanowicz M., Ob Apokrizisie Christofora Fiłaleta, Pet. 1873; Wiszniewski, Hist. lit., VII 293–303; Przedruk Apokrizis, Rusk. Istor. Bib., VII (Pamiat. polemicz. lit., II 1003–820, V. L. III 206, 216); Rkp. B. Pet., obecnie rewindykowany, Różnojęz., XVII. F. nr 23 na k. f 23 zawiera: »Postępek rokoszu w Koronie Polskiej…« (utwór ten Brückner przypisuje Broniewskiemu). W tymże rękopisie k. 43–50 znajduje się »Zdanie na sejmiku przed walnym sejmem 1615«. Wiadomość o tem podał Brückner, »Pamiet. Lit.« 1911, X 586–7. Wśród rękopisów rewindykowanych z Petersb., a znajdujących się obecnie w B. Nar. w Warsz., najważniejsze wiadomości o B-im i jego stosunku do Krz. Radziwiłła zawierają: Zbiór autogr., 234, 042. Podał o nich wiadomość i częściowo wyzyskał je Żukowicz P., Sejmowaja borba, Pet. 1901, 329–32, 339–40, 494; A. G. Z. XX, nr 58, 99.

Kazimierz Chodynicki