Kalinowski Marcin h. Kalinowa (ok. 1605–1652), wojewoda czernihowski, hetman polny koronny. Był synem Walentego Aleksandra, generalnego starosty podolskiego, i Elżbiety Strusiówny. Po studiach w kraju udał się z braćmi do Lowanium, gdzie studiował u Mikołaja z Vernulz (Vernulaeusa). W r. 1622 był już w kraju i z braćmi zajeżdżał majątek Jerzego Czartoryskiego. W r. 1623 przy podziale majątku ojcowskiego otrzymał kompleks dóbr Husiatyn w woj. podolskim. W n. r. walczył z bratem Jerzym na czele oddziału wolontariuszy przeciw Tatarom pod Martynowem. Ożenił się potem z księżniczką Heleną Korecką i miał z niej syna Samuela. W r. 1632 był już podkomorzym podolskim i w tym charakterze wziął udział w sejmie koronacyjnym w r. 1633. Następnie walczył pod Smoleńskiem, gdzie został niebezpiecznie ranny. W r. 1635 został wojewodą czernihowskim i komisarzem dla spraw granicznych z Moskwą. Wywdzięczając się królowi za mianowanie, głosował w t. r. w senacie za małżeństwem króla z córką Fryderyka, palatyna Renu, króla czeskiego.
W następnych latach przebywał K. głównie na wschodnich kresach zajęty sprawami administracji majątkami i rządami w województwie. Posiadacz wielkiego majątku (w r. 1630 sprzedał 5 400 szifuntów popiołów z swych dóbr) zabiegał o doraźne zyskanie gotówki, o czym świadczą liczne dzierżawy i zastawy. Administrując województwem naraził się na zarzut wyciągania zbyt wielkich dochodów ze swego województwa; przed zarzutem tym bronił się na sejmie w r. 1637. Utrzymywał też prywatne wojsko, którego oddziały brały udział w tłumieniu powstań kozackich w l. 1637 i 1638. Sam na czele swych wojsk brał udział w bitwie z Tatarami pod Ochmatowem w r. 1644. Stosunkowo rzadko zjawiał się na posiedzeniach sejmów i senatu. W l. 1641–5 był, jak się zdaje, jedyny raz wiosną 1644 r. uczestnikiem obrad senatu. Sejm w r. 1638 wyznaczył go na komisarza do wytyczenia granicy między województwami kijowskim i czernihowskim. W r. 1646 ożenił K. swego syna Samuela z Urszulą Brygidą, córką Jerzego Ossolińskiego, zyskując w ten sposób poparcie kanclerza. Toteż jeszcze w t. r. Ossoliński «summis precibus» wymógł na królu mianowanie K-ego hetmanem polnym bez względu na to, że ten był przeciwnikiem planowanej wówczas przez Władysława IV wojny tureckiej. Buławę polną otrzymał K. ostatecznie na sejmie 1646 r. w listopadzie. Jako hetman wziął potem też udział w pracach sejmu w r. 1647.
W chwili wybuchu powstania ukraińskiego w r. 1648 K. wziął przy boku hetmana wielkiego udział w wyprawie przeciw B. Chmielnickiemu. Gdy po klęsce żółtowodzkiej doszło do bitwy pod Korsuniem, K. był zwolennikiem stoczenia walki w otwartym polu i «przykro o to nacierał na hetmana». Mikołaj Potocki jednak zdecydował się na odwrót, w czasie którego Kozacy rozbili wojsko polskie 26 V 1648 r., przy czym obaj hetmani dostali się do niewoli tatarskiej. Ponieważ K. nie mógł złożyć żądanego okupu (100 000 czerwonych zł.), przebywał w niewoli 2 lata i dopiero w r. 1650 odzyskał wolność po wpłaceniu części żądanej sumy.
Po powrocie z niewoli K. objął z powrotem swój urząd hetmański. Pod koniec t. r. wziął udział w obradach sejmu, po czym z początkiem 1651 r., uprzedzając Kozaków, wyruszył na czele wojsk koronnych na Podole, przekraczając «linię» oddzielającą tereny zajęte przez Kozaków od terytorium obsadzonego przez wojska polskie. Początkowo sprzyjało mu szczęście. Zajął i spalił Krasne, bronione przez I. Neczaja, potem kolejno zajął Murachwę, Szarogród, Jampol. Dopiero pod Winnicą, nie przeprowadziwszy należytego rozpoznania, poniósł poważną porażkę, narażając się na krytykę żołnierzy. Z chwilą nadejścia też większych sił kozackich musiał się cofać pod Bar, potem Kamieniec, wreszcie Sokal, gdzie połączył swe znużone i wyczerpane oddziały z wojskami królewskimi.
Pod koniec czerwca 1651 r. wziął udział w bitwie pod Beresteczkiem, dowodząc w drugim i trzecim dniu bitwy lewym skrzydłem wojsk polskich. Potem ruszył razem z hetmanem wielkim na czele wojsk na Ukrainę, by dokończyć dzieła pokonania Kozaków. Aczkolwiek zasadniczy wróg Kozaków, musiał jednak zrezygnować z ich całkowitego rozgromienia i wziął udział w rokowaniach pokojowych, które doprowadziły do ugody w Białej Cerkwi. Po zawarciu ugody jeszcze przez czas jakiś tłumił powstania chłopskie na wschodzie.
Otrzymawszy po śmierci J. Wiśniowieckiego dobra starostwa przemyskiego, chciał również usunąć ze stanowiska starosty niejakiego M. Madaleńskiego; sprawa ta wywołała wielkie oburzenie szlachty ruskiej i zamąciła obrady niespokojnego pierwszego sejmu w r. 1652. K. nie zjawił się na tym sejmie, przebywając przy wojsku i pilnując rozwoju wypadków na Ukrainie. Z obozu słał ostrzeżenia na sejm, wskazując na nieprzyjazne wobec Rzpltej zamysły Chmielnickiego. Gdy z kolei K. dowiedział się, że Chmielnicki zamierza ożenić syna z córką hospodara mołdawskiego, postanowił samowolnie przeszkodzić temu i nie dopuścić Chmielnickiego na Wołoszczyznę. W tym celu zarządził zgromadzenie wszystkich wojsk w obozie pod Batohem, leżącym na trasie marszu Chmielnickiego. Jednakże oddziały wezwane z Zadnieprza opóźniły swoje przybycie, co wykorzystał Chmielnicki. Dn. 2 VI 1652 r. K. został otoczony przez przeważające siły nieprzyjaciela i dwudniowa bitwa zakończyła się druzgocącą klęską K-ego, który poległ w niej wraz z synem (3 VI) oraz szeregiem wybitniejszych dowódców. O klęsce zadecydowało, wg jednych relacji, niedbałe zatoczenie obozu i brak przeprowadzenia należytego rozpoznania, wg innej – bunt chorągwi polskiej jazdy. Faktem jest natomiast, że niefortunny postępek K-ego oznaczał wznowienie wojny z Kozakami.
Nie należał K. do rzędu wybitniejszych dowódców polskich. Gwałtowny, trudny w pożyciu, łatwo popadający w gniew i zatargi z otoczeniem, był typowym przedstawicielem niespokojnych kresowych magnatów.
Enc. Org. (mylnie nazwany wojewodą bracławskim); W. Enc. Ilustr.; Boniecki; – Baranowski B., Organizacja wojska polskiego w latach trzydziestych i czterdziestych XVII wieku, Polska w dobie wojny północnej 1655–1660, W. 1957 II; tenże, Stosunki polsko-tatarskie w latach 1632–1648, Ł. 1949; Czapliński W., Dwa sejmy w r. 1652, Wr. 1955; Czermak W., Plany wojny tureckiej Władysława IV, Kr. 1895; Godziszewski W., Granica polsko-moskiewska, Kr. 1934; Hruševskyj, Istorija, VIII cz. 1, 2, 3, IX; Kersten A., Stefan Czarniecki, W. 1963; Korzon T., Dzieje wojen i wojskowości w Polsce, W. 1923 II; Kot S., Stosunki Polaków z uniwersytetem lowańskim, Lw. 1927; Krypiakiewič B., Bogdan Chmielnickij, Knv 1954; Kubala L., Jerzy Ossoliński, W. 1924; tenże, Szkice historyczne, W. 1923; Łoziński W., Patrycyat i mieszczaństwo lwowskie w XVI i XVII w., Lw. 1902; tenże, Prawem i lewem, Lw. 1931; Szajnocha K., Dwa lata dziejów naszych 1646–1648, Opowiadanie i źródła, Lw. 1865–9 I–II; Tomkiewicz W., Jeremi Wiśniowiecki, W. 1933; – Akta do dziej. Polski na morzu, VII cz. 2 A; Akta sejmikowe woj. krak., II; Akty Juž. i Zap. Ross., III, VIII; Arch. Jugozap. Ross., Cz. 7 t. I; Dwa pamiętniki z XVII wieku, Wyd. A. Przyboś, Wr.–Kr. 1954; Jerlicz J., Latopisiec albo Kroniczka…, Wyd. K. W. Wójcicki, W. 1853 I–II; Józefowicz T., Kronika miasta Lwowa, Lw. 1854; Kochowski W., Annalium Poloniae ab obitu Vladislai, Climacter I, Cracoviae 1603; Listy Krzysztofa Opalińskiego do brata Łukasza 1641–1653, Wr. 1957; Michałowski J., Księga pamiętnicza, Kr. 1864; Oświęcim S., Diariusz 1643–1651, Wyd. W. Czerniak, Kr. 1907, Script. Rer. Pol., XIX; Pamiętniki Maskiewiczów, Oprac. A. Sajkowski, Wr. 1961; Przyłęcki S., Pamiętniki o Koniecpolskich, Lw. 1842; Radziwiłł A. S., Pamiętniki, P. 1839 II 199, 200, 217, 262, 470; Rembowski A., Diariusz wojny moskiewskiej 1633, W. 1895; Rudawski W. J., Historiarum Poloniae ab excessu Vladislai IV ad pacem Olivensem, Varsaviae et Lipsiae 1755; Vol. leg., III, IV; Vossoedinenie Ukrainy s Rossiej, Moskva 1954 I, II, III; Žerela do istorii Ukrainy-Rusy, Lw. 1898 IV.
Władysław Czapliński