Kątski (Kącki, Kontski) Marcin Kazimierz h. Brochwicz (1636–1710), generał artylerii koronnej, kasztelan krakowski. Był synem Wojciecha i Anny Stogniewówny. Studia odbył początkowo w Akad. Krak., a następnie podobno w Padwie specjalne wojskowe, na koszt króla, w l. 1653–7 we Francji, gdzie w armii Wielkiego Kondeusza wziął udział w kampanii hiszpańskiej jako oberszt dragonii. Następnie w kraju uczestniczył w wojnie szwedzkiej i został ranny w pierwszej swej walce pod Krakowem w r. 1657; o dalszym udziale K-ego w tej wojnie nie wiemy, może leczył się z ran. W r. 1658 był podstolim przemyskim; zrezygnował jednak z tej godności, ale używał tego tytułu w r. 1662, kiedy otrzymał od magistratu elbląskiego 400 dukatów pensji.
W l. 1663–4 podczas wyprawy na Rosję walczył na Ukrainie jako oberst-lejtnant i dowodził pułkiem dragonów Jana Henryka Bokuma; był podobno ranny pod Głuchowem. W czasie odwrotu bronił przeprawy 3 III 1664 r. przez Desnę pod Nowogrodem Siewierskim. W r. 1665 został K. stolnikiem przemyskim i podpułkownikiem gwardii król., a w r. n. pułkownikiem artylerii kor. Dn. 26 VI 1667 r. król mianował go generałem artylerii kor.; był równocześnie generałem podolskim. W październiku t. r. odznaczył się w kampanii podhajeckiej. W r. 1668 został jeszcze starostą przemyskim. W r. n. wdał się K. w awanturę, która o mało nie złamała jego kariery. Dn. 12 VII w Warszawie zabił starostę krośnieńskiego Karola Fredrę w domu Adama Kotowskiego. Wg jednej z wersji, spór wybuchł o kwaterę i K. działał w obronie swego życia. Rodzina Fredry oskarżała K-ego o skrytobójcze morderstwo. Inna wersja głosiła, że Fredrę spotkała śmierć za krytykę unii kościelnej i za obronę Kozaków w domu jakiejś podejrzanej kobiety. Trybunał skazał K-ego na 6 miesięcy wieży w Warszawie oraz na zapłacenie rodzinie nieboszczyka 3 000 grzywien za zbrodnię w rezydencji króla. Wprawdzie zrazu odebrano K-emu urzędy i musiał on schronić się w klasztorze kamedułów, ale już na sejmie koronacyjnym 1669 r. odzyskał godności. Z początkiem 1671 r. otrzymał szefostwo regimentu dragonii po Jakubie Potockim. Regiment ten został z początkiem 1673 r. zamieniony na regiment pieszy szefostwa generała artylerii kor. i pełnił funkcje osłony artylerii w czasie marszów.
W r. 1671 brał K. udział w wyprawie przeciw Kozakom i Tatarom, w sierpniu znalazł się w Bracławiu, a w październiku dowodził artylerią pod Kalnikiem. W lecie 1672 r. walczył pod Ładyżynem i Batohem na czele pułku dragonów i artylerii. W konflikcie króla Michała z partią francuską opowiedział się przy boku hetmana J. Sobieskiego przeciw królowi. Dlatego na sejmie zimowym 1672 r. zarzucano K-emu nieporządek w zarządzaniu artylerią, ale znalazł również obrońców na terenie sejmu. W lecie t. r. wydał K. cekauz warszawski w ręce malkontentów; spotkał się za to z ostrą naganą na sejmie. W obliczu niebezpieczeństwa tureckiego umacniał Kamieniec Podolski, ale z braku kwarty nie mógł przywieźć broni ze Lwowa na pomoc zagrożonej twierdzy podolskiej. W obozie pod Gołębiem jesienią 1672 r. znowu był posądzany o złą administrację artylerią. Tymczasem pod komendą Sobieskiego ścierał się K. z Tatarami pod Krasnobrodem i Komarnem. Z wiosną 1673 r. po pacyfikacji należał do rady wojennej, planował wyprowadzenie w pole przeszło 80 dział, ale udało mu się zebrać tylko 50 na kampanię turecką. W bitwie chocimskiej K. sprawnie kierował ogniem artylerii w ataku na obóz turecki, a potem na most na Dniestrze, odcinając nieprzyjacielowi drogę odwrotu i przyczyniając się w znacznym stopniu do zwycięstwa.
W czasie bezkrólewia z końcem 1673 r. został wybrany sędzią kapturowym woj. krakowskiego oraz otrzymał polecenie zabezpieczenia Krakowa. Z wiosną n. r. zjawił się na elekcji swego hetmana. W kampanii elekta na Ukrainie walczył pod Barem, zdobył Jazłowiec i Mohylów. Z końcem 1675 r. został wybrany marszałkiem sejmiku wiszeńskiego, który wyraził mu uznanie za opiekę nad artylerią. Z tego też woj. ruskiego posłował K. w r. 1676 na sejm koronacyjny. Od września t. r. kierował artylerią w obozie pod Żórawnem. Źródła tureckie przyznawały, że polskie działa wyrządziły dużo szkód, celnie kierowane przez K-ego. Za te zasługi otrzymał K. na sejmie 1677 r. wójtostwo i wieś Drozdowice w ziemi przemyskiej. Sejm uchwalił też konstytucję: «Zawdzięczenie zasług urodzonego generała artyleryi kor.». W czerwcu t. r. posłował K. z sejmiku wiszeńskiego do króla w sprawie zagrożenia woj. ruskiego przez ludzi swawolnych z Węgier; byli to zapewne chłopscy powstańcy.
Dn. 9 IX 1678 r. zrezygnował K. ze starostwa przemyskiego, a 23 I 1679 r. został mianowany kasztelanem lwowskim i 17 VIII t. r. wielkorządcą krakowskim. W marcu 1683 r. działał jako komisarz do podpisania traktatu przymierza z cesarzem Leopoldem I. Towarzyszył też K. Janowi III pod Wiedeń na czele artylerii (28 dział) oraz regimentu piechoty i freikompanii dragońskiej jego szefostwa. W bitwie wiedeńskiej dowodził polską artylerią na prawym skrzydle sprzymierzonych, z dużym poświęceniem i energią wciągając działa na wzgórza podwiedeńskie. W październiku t. r. odznaczył się pod Parkanami i Granem. Dn. 11 XI 1683 r. towarzyszył królewiczowi Jakubowi pod węgierski Szecin. Z całej tej wyprawy napisał dokładną relację poczynając od 15 VIII 1683 r., pt. Dyaryusz wyjazdu z Krakowa pod Wiedeń Jana III roku 1683, wydaną w Krakowie dopiero w r. 1784. Diariusz ten przetłumaczono również na jęz. francuski. Autorstwo K-ego zdaje się nie ulegać wątpliwości. Ostatnie sukcesy zwróciły na K-ego powszechną uwagę. Podobno ofiarowywano mu naczelne dowództwo nad wojskami weneckimi, ale K. odrzucił tę propozycję. Dn. 1 VIII 1684 r. został wojewodą kijowskim. W t. r. w czasie wyprawy Sobieskiego na Kamieniec walnie przyczynił się do zdobycia Jazłowca na Turkach. Wiosną 1685 r. czuwał na Ukrainie i w przededniu rokowań z Rosją zabiegał o wyposażenie artylerii kor.
Jesienią 1685 r. K. brał udział w wyprawie hetmana Stanisława Jana Jabłonowskiego na Bukowinie. Dowodził tylną strażą armii i ocalił wyprawę od klęski w czasie odwrotu. W n. r. uczestniczył w ponownej nieudałej wyprawie mołdawskiej, na którą wyprowadził 72 działa mniejsze i 12 moździerzy. W r. 1687 blokował wraz z królewiczem Jakubem Kamieniec Podolski, ale bez większych sukcesów. Obowiązki wojskowe nadal dzielił często z obywatelskimi. W grudniu 1687 r. był deputatem do sądów skarbowych ziemi przemyskiej, z którą czuł się stale związany. W l. 1688 i 1691 brał udział w nowych bezowocnych wyprawach: bukowińskiej i mołdawskiej. W październiku 1691 r. atakował fortecę Niemiec (Neamtu). W związku z ponawianymi próbami wypraw antytureckich podjął K. w r. 1692, na rozkaz króla, budowę nad Dniestrem najpierw szańca albo fortu, przekształconego potem w twierdzę pod nazwą Okopy św. Trójcy. Budowę rozpoczęto we wrześniu 1692 r. i już po kilku tygodniach szaniec nadawał się do obrony i blokady okupowanego przez Turków Kamieńca Podolskiego. L. 1692–5 spędził K. na walkach z Tatarami oraz zabiegach o artylerię.
W czasie bezkrólewia 1696 r. był K. wysuwany przez pewne koła jako kandydat do polskiej korony (Załuski, II 103). Uczestniczył w konwokacji warszawskiej (29 VIII–28 IX), oddziaływając na jej marszałka, swego siostrzeńca Stefana Humieckiego, stolnika podolskiego. Został wtedy K. powołany do rady przybocznej prymasa Michała Radziejowskiego i do hetmańskiej komisji dla pacyfikacji skonfederowanego wojska. Na sejmie elekcyjnym 1697 r. zdecydowanie należał do francuskiego stronnictwa ks. F. Contiego i obiecywał pomoc wojskową ambasadorowi M. Polignacowi. Otrzymał od Francuzów za te zabiegi 30 000 talarów «na cele artylerii kor.» Sejm rokoszowy z r. 1697 ofiarował K-emu dowództwo nad swymi wojskami przeciw Augustowi Sasowi, ale K. go nie przyjął. Dn. 7 X 1697 r. był członkiem deputacji, która miała sprowadzić na ląd francuskiego elekta w Gdańsku. Po wycofaniu się Francuzów został K. uwięziony w Gdańsku w listopadzie 1697 r. Ściągnął też na siebie złośliwe satyry politycznych przeciwników. Ale w maju n. r. pogodził się z Augustem II i brał udział w radach senatu. W r. 1699 król postawił go na czele komisji dla odebrania Kamieńca Podolskiego z rąk tureckich na podstawie traktatu karłowickiego. Przejęcia dokonał 22 IX 1699 r. W źródłach historycznych nie ma potwierdzenia legendy o K-m jako o polskim Mucjuszu Scewoli, według której to legendy K. jakoby uchwycił zapalony lont, podrzucony przez oddającego zamek w polskie ręce baszę tureckiego, a nie mogąc rzucić ognia na otaczające go beczki z prochem, zatrzymał lont w swej ręce aż do zupełnego wypalenia. Za szczęśliwe odzyskanie kamienieckiej fortecy sejm powierzył mu jej dożywotnią komendanturę, ale K. jeszcze t. r. zrzekł się tego obowiązku, zatrzymując jedynie nadane mu starostwo kamienieckie i latyczowskie. Nadal jednakże zajmował się sprawami twierdzy i cekauzu, podlegających mu z racji stanowiska generała artylerii. Nie przestał interesować się Okopami św. Trójcy i 4 VI 1700 r. wyjednał przywilej króla, nadający im prawa miejskie oraz zezwolenie na targi. W r. n. na sejmie majowym podpisał manifest wzywający do uspokojenia Litwy w czasie sapieżyńskiej wojny domowej.
W wielkiej wojnie północnej K. stanął po stronie Augusta II i przyprowadził mu 500 koni chorągwi husarskich i pancernych oraz regiment piechoty ok. 300 ludzi. Przed 30 V 1702 r. został K. mianowany wojewodą krakowskim oraz otrzymał dalsze starostwa: urzędowskie i marienhauskie. Dn. 19 VII 1702 r. walczył przeciw Szwedom pod Kliszowem na prawym skrzydle armii kor., dowodząc swą jazdą i piechotą oraz artylerią, zresztą nieliczną. Od pierwszego niemal wystrzału działa kierowanego przez ppłk. Brześciańskiego lub nawet samego K-ego zginął szwagier Karola XII, książę holsztyńsko-gottorpski Fryderyk. Z pogromu sasko-polskiego udało się K-emu wyprowadzić prawie całą artylerię kor. Wobec powstania węgierskiego zajął K. życzliwe stanowisko i od maja 1703 r. wspomagał Franciszka II Rakoczego zbrojnym oddziałem. Za wierność wobec Augusta II został K. 25 V 1706 r. kasztelanem krakowskim, osiągając szczyt kariery dygnitarskiej. Pod koniec życia uzyskał zezwolenie króla na odstąpienie generalstwa podolskiego i swych starostw synowi Janowi Stanisławowi, ale nie zdążył przeprowadzić tej transakcji, gdyż zmarł w styczniu lub w lutym 1710 r.
Jako generał artylerii kor. przyczynił się K. niezmiernie do rozwoju tej broni zarówno pod względem organizacyjnym, tworząc samodzielną część armii, jak i pod względem taktycznym przez dużą siłę i celność ognia, stosunkowo wielką ruchliwość tej broni i sprawność jej transportu. Zabiegał też skutecznie o produkcję dział, opiekował się zbrojowniami i fortecami w Krakowie, Malborku, Kamieńcu Podolskim, Pucku, Lwowie, Warszawie oraz nowymi w Przemyślu, Jarosławiu, Białej Cerkwi, Okopach św. Trójcy, Śniatyniu.
Dn. 23 VI 1680 r. ożenił się K. z Urszulą Denhoffówną, córką Teodora, podkomorzego kor., i hr. Katarzyny de Bessen, a siostrą kardynała Jana Kazimierza. Z tego małżeństwa miał syna Jana Stanisława oraz córki Teresę (za Stefanem Potockim, referendarzem kor.) i Mariannę (za Michałem Potockim, starostą trembowelskim). Prócz licznych starostw: podolskiego, przemyskiego, kamienieckiego, latyczowskiego, balińskiego, urzędowskiego, marienhauskiego, dźwinogrodzkiego, K. posiadał dobra Czerników i Komarów. W r. 1676 nabył nadto Kozice i Jemielno. Dziedzicznie trzymał Krzywce i Drozdowice w pow. przemyskim.
Rysunek tuszem J. Peszki: Marcin Kącki odbierający Krzemieniec (sic) od Turków w Zbiorach Pawlikowskich w B. Ossol. w Wr.; – Estreicher, XVII 316, XVIII 443, XIX 5, XXI 148; Enc. Org.; Enc. Wojsk.; Łoza, Słownik architektów; Maleczyński K., Urzędnicy grodzcy i ziemscy lwowscy, Lw. 1938; Boniecki; Uruski; Żychliński; – Chowaniec Cz., Wyprawa Sobieskiego do Mołdawii 1686, „Przegl. Hist.-Wojsk.” T. 4: 1931; Feldman J., Polska w dobie wielkiej wojny północnej, Kr. 1925; Finkel L., Okopy Św. Trójcy, „Przegl. Nauk. i Liter.” T. 17: 1889 s. 247–8, 348–9, 438, 439, 525–7; Górski, Historia artylerii, s. 152, 153; Jakubowski J., Nauka artylerii, W. 1781 s. 25–8; Jarochowski K., Dzieje panowania Augusta II, P. 1874; tenże, Wyprawa i odsiecz wiedeńska, Opowiadania i studia historyczne, P. 1884 s. 26, 30, 34, 37, 38; Konarski K., M. K., „Przegl. Narod.” R. 4: 1911 t. 7 s. 599–624, 673–716; Korzon T., Dola i niedola J. Sobieskiego, Kr. 1898 III 34, 61, 159, 205, 402, 403, 406, 408; tenże, Dzieje wojen i wojskowości w Polsce, Kr. 1912 II; Łoziński W., Prawem i lewem, Kr. 1957 II; Perdenia J., Stanowisko Rzpltej wobec sprawy Ukrainy, Wr.–W.–Kr. 1963; Piwarski K., Hieronim Lubomirski, Kr. 1929; Prochaska A., Samorząd woj. ruskiego w walce z opryszkami, Kr. 1927; Przyboś A., Konfederacja gołąbska, Tarnopol 1936; Semkowicz W., Przewodnik po zbiorze rękopisów wilanowskich, W. 1961; Stok P., Bitwa pod Kliszowem w r. 1702, Studia i Mater. do Hist. Wojsk., W. 1960 VI cz. 2 s. 202, 205, 206, 220, 233–9, 246; Wimmer J., Generał M. K., W. 1954; tenże, Materiały do zagadnienia organizacji i liczebności armii kor. w l. 1673–1679, Studia i Mater. do Hist. Wojsk., W. 1961 VII cz. 2; toż za l. 1683–1689, tamże, W. 1962 VIII cz. 1; toż za l. 1690–1696, tamże, W. 1963 IX cz. 1; tenże, Wojsko polskie w drugiej połowie XVII w., W. 1965; tenże, Wojsko Rzpltej w dobie wojny północnej, W. 1956 (reprod. portretu współczesnego); – Akta do dziejów Jana III sprawy r. 1683, Kr. 1883, Acta Hist., VI; Akta sejmikowe woj. krak., III, IV; Chrapowicki J. A., Diariusz, Wyd. J. Rusiecki, W. 1845 s. 145; Diariusz sejmu 1701–1702, Wyd. P. Smolarek, W. 1962; Dupont F., Pamiętniki do historii życia i czynów Jana III, Wyd. J. Janicki, W. 1885 s. 136, 138, 181, 183, 193, 210, Bibl. Ord. Krasińskich, VIII; Kochowski W., Commentarius belli adversum Turcas ad Viennam et in Hungaria 1683, Kr. 1684 s. 25, 33, 75; tenże, Roczników Polski klimakter IV, Wyd. J. N. Bobrowicz, Lipsk 1858 s. 189, 190, 232, 339; Lauda sejmikowe halickie 1696–1772, Wyd. W. Hejnosz, Lw. 1935, Akta grodz. i ziem., XXV; Lauda sejmikowe wiszeńskie, Wyd. A. Prochaska, Lw. 1914 III 2, 36, 38–40, 50, 51, 85, 201, Akta grodz. i ziem., XXII; Listy brata do siostry, Wyd. T. Wierzbowski, W. 1905, Bibl. Zapomnianych Poetów i Prozaików Pol., XXII; Listy J. Sobieskiego do żony, Wyd. A. Helcel, Kr. 1860, Bibl. Ord. Myszkowskiej; Pamiętniki historyczne, Wyd. M. Baliński, Wil. 1859; Pamiętniki historyczne, Wyd. L. Hubert, W. 1861 I 173, 299, 300; Pisma do wieku i spraw J. Sobieskiego, Wyd. F. Kluczycki, Kr. 1880–1 I–II, Acta Hist., II; Poczobut Odlanicki J. W., Pamiętnik, W. 1877 s. 115, 174, Muz. K. Świdzińskiego, III; Pomniki historyczne z pocz. w. XVIII, Wizerunki i roztrząsania naukowe. Poczet nowy, Wil. 1837 XIX 105–26; Sarnecki K., Pamiętniki z czasów J. Sobieskiego. Diariusz i relacje z l. 1691–1696, Wyd. J. Woliński, Wr. 1958; Spis oblat zawartych w aktach grodu i ziemstwa lwowskiego, Lw. 1884, Akta grodz. i ziem., X; Starożytności hist. pol., II 522–4; Ulryka Werduma diariusz wyprawy J. Sobieskiego z r. 1671, Wyd. X. Liske, Kr. 1878, Script. Rer. Pol., IV; Vol. leg., V 63, 145, 153, 167, 187, 273, 495–6, 558, 579, 840, 842, 847; Załuski A. Ch., Epistolarum hist.-familiarium, Brunsbergae 1709–11 I 497, 499, 583, 616, 805, 845, 848, 943–6, II 41, 103, 179–80, 465, 524, III 167, 219, 223, 315, 512, 778; Zbiór aktów do historii ustroju sądów prawa pol. i kancelarii sądowych woj. krak. z XVI–XVIII w., Wyd. S. Kutrzeba, Kr. 1909, Arch. Kom. Prawn., VIII 2; – AGAD: Radzyńskie Arch. Kątskich w Zbiorach Wilanowskich (korespondencja z Janem III, baszami tureckimi, sprawy artylerii kor., rachunki, przywileje); Arch. Państw. w Kr.: Zbiór Rusieckich (wiele rachunków K-ego, inwentarzy itp. ze schyłku XVII i pocz. XVIII w.) nr 9, 11–22, 34–6, 38, 114–8, 125, 135, 140, 151; B. Jag.: rkp. 1151, 2753, 67/52 (memoriał K-ego o wyposażeniu artylerii z 1673); B. Ossol.: rkp. 286 (rachunki artylerii 1689–1710), 305, 406, 448, 458, 876, 5781 (diariusz K-ego o wyprawie wiedeńskiej).
Adam Przyboś