Kober (Köber, Koeger, Cober, Khober) Mikołaj Marcin (zm. prawdopodobnie przed 9 XI 1598), malarz królewski, portrecista. Pochodził z Wrocławia, gdzie uczył się malarstwa. W r. 1579 poświadczona jest jego działalność we wrocławskim cechu malarskim. Uwikłany w zwadę, został K. uwięziony i zwolniony z więzienia 30 VII 1580 r. Następnie, przed przyjazdem do Polski, przebywał jakiś czas w Magdeburgu. Od ok. 1583 r. był nadwornym malarzem króla Stefana Batorego. W r. 1585 był w Brześciu. W r. 1586 ożenił się K. z Dorotą. W t. r., po śmierci króla, opuścił K. Kraków i powrócił do Wrocławia. Tam 7 I 1587 r. urodził się jego syn Melchior, 12 II 1589 r. córka. W r. 1587 (18 IV) otrzymał K. od cesarza Rudolfa II indult cesarski («Freibrief», wydany w Pradze) uniezależniający go od cechu. Z tego okresu zachowało się pochlebne świadectwo o talencie K-a jako portrecisty, wydane przez współmajstrów we Wrocławiu. Od r. 1589 widzimy K-a znowu na polskim dworze króla Zygmunta III w Krakowie. Z księgi rachunków królewskich z r. 1590 wiadomo, że K. pobierał wynagrodzenie płacone «diversis servitoribus» i «artificibus» i że wchodził wtedy w skład dworu królewskiego i otrzymał serwitoriat. W r. 1595/6 przebywał K. poza krajem, a warsztat prowadziła w zastępstwie żona Dorota; pracował w nim czeladnik Marcin Teofilowicz, zapewne identyczny z malarzem później działającym w Tyrolu, Marcinem Teofilem Polakiem (zm. 1639). W r. 1596 bawił K. w Grazu, gdzie za portretowanie osób panującego dworu otrzymał od arcyksięcia Ferdynanda podarki (2 złocone puchary) i wysokie wynagrodzenie (420 guldenów). Występuje wtedy K. jako nadworny malarz króla polskiego («des Khünigs in Polln contrafeier»).

K. był malarzem portrecistą. Najbardziej reprezentacyjnym jego obrazem jest portret Stefana Batorego (olejny na płótnie, sygnowany MK 1583), znajduje się w domu misjonarzy na Stradomiu w Krakowie. Portret ten przyczynił się do wykształcenia charakterystycznego dla Polski XVI/XVII w. typu portretu sarmackiego. Na nim wzorowali się inni malarze, jak W. Stefanowski, malarz lwowski, autor portretu Stefana Batorego oraz autor portretów Radziwiłłów z galerii nieświeskiej (znane ze sztychów H. Leybowicza) i inni. Druga sygnowana przez K-a praca to miniaturowy portret Zygmunta III Wazy (olejny na blasze miedzianej), malowany w Warszawie 30 IV 1591 (dawniej w zbiorach Ossolineum we Lwowie, obecnie w Państwowych Zbiorach Sztuki na Wawelu). Na podstawie tych dwóch sygnowanych portretów przypisuje się K-owi inne portrety, m. in. portret Zygmunta III (olejny na płótnie z Kunsthistorisches Museum w Wiedniu); możliwe, że portret wiedeński był ostateczną redakcją portretu lwowskiego i też był malowany przez K-a (Bochnak, „Prace Kom. Hist. Sztuki”, Kr. 1946 VIII). K-owi przypisywany jest także portret Anny Jagiellonki, w całej postaci, w stroju koronacyjnym, malowany ok. r. 1586 (wysłany przez królową do Krakowa w 1587, wisiał początkowo w kaplicy Zygmuntowskiej w katedrze na Wawelu, od XVIII w. nad wejściem do kaplicy). Prawdopodobne jest także autorstwo K-a portretu Anny Jagiellonki w stroju wdowim. Portret ten, dawniej własność Kunsthistorisches Museum w Wiedniu, obecnie Państwowych Zbiorów Sztuki na Wawelu, znany jest też z dwóch replik (możliwe, że także pędzla K-a) znajdujących się w Muzeum Narodowym w Warszawie (Oddział w Wilanowie) i katedrze na Wawelu w Krakowie. K-owi przypisuje się również portret pierwszej żony Zygmunta III, Anny (w pałacu Pittich we Florencji), oraz portret Przecława Niewiarowskiego (w kościele w Jodłowniku w pow. limanowskim), a także niezachowane obrazy, znane tylko z zapisów źródłowych: portret Zygmunta III (wymieniany w inwentarzach z l. 1718 i 1737 zamku królewskiego w Pradze) i portret podskarbiny koronnej Jackowej Młodziejowskiej (wspomniany w dokumencie z r. 1595, Tomkowicz, „Prace Kom. Hist. Sztuki”, II s. LII–LIV).

K. nie żył już 9 XI 1598. Po jego śmierci serwitoriat królewski otrzymał 10 X 1600 jego mniej utalentowany brat, malarz Wacław, prawdopodobnie autor przechowywanego w Schleissheim (Bawaria) portretu Zygmunta III. Żona K-a Dorota Köberin (ur. 1549 w Krakowie – zm. 6 VI 1622 we Wrocławiu), przebywała z mężem w Krakowie i Wrocławiu. W r. 1599 malowała herby, zapewne w restaurowanym wówczas zamku królewskim na Wawelu (wystawiła kwit za tę pracę 31 VII 1599 r., „Prace Kom. Hist. Sztuki”. Kr. 1906 VII s. CCXXXIII). Po śmierci K-a prowadziła dalej warsztat malarski. We Wrocławiu znany jest w r. 1567 puszkarz Jerzy Kober.

W. Enc. Powsz. (PWN); Słown. Artystów Pol., IV; Thieme–Becker, Lexikon d. Künstler; Katalog zabytków sztuki w Polsce, T. 4: Miasto Kraków, Cz. 1: Wawel W. 1965; Sztuka warszawska od średniowiecza do połowy XX w. Katalog wystawy jubileuszowej (Muz. Narod. w W.), W. 1962 I–II; – Batowski Z., M. K., malarz śląski XVI wieku, „Spraw. z posiedzeń Tow. Nauk. Warsz.”, Wydz. II, R. 20: 1927 s. 60–5 (tu dalsza literatura); Bochnak A., Portrety Zygmunta III i Anny Austriaczki w Muzeum Sztuki Uniwersytetu Jagiellońskiego, Prace Kom. Hist. Sztuki, Kr. 1946 VIII 327–35; Brensztejn M., Zarys dziejów ludwisarstwa w W. Ks. Litewskim, Wil. 1924 s. 20; Dobrowolski T., Polskie malarstwo portretowe, Kr. 1948; Herbst S., Fragmenty ikonografii Zygmunta III, w: Sztuka i historia. Księga ku czci M. Walickiego, W. 1966; Historia sztuki polskiej, Kr. 1962 II, Wyd. 2., 1965 II; Komornicki S., Essai d’une iconographie du roi Etienne Batory, w: Etienne Batory roi de Pologne, prince de Transylvanie, Cracovie 1935; Mycielski J., Portrety polskie XVI–XIX w., Lw. 1911 z. 2 tabl. 2, z. 3 tabl. 3 i objaśnienia; Prace Kom. Hist. Sztuki, Kr. 1906 VII s. CCXXXIII–IV (komunikat H. Łopacińskiego o Dorocie Koberowej); Steneberg K. E., Bidrag till svensk Fursteikonografi, „Tidskrift för Konstvetenskap” T. 20: [1937] h. 4 s. 107–10; Szymański S., Marcin Teofil Polak, „Spraw. Tow. Nauk. Warsz.” Wydz. II R. 42: 1949 s. 61; Tomkowicz S., O Bernardzie Morando, Santi Gucim i M. K-rze, artystach XVI w., Prace Kom. Hist. Sztuki, Kr. 1922 II s. XLIV–LIV; – AGAD: MK 145 K. 239 (serwitoriat Wacława).

Stanisław Herbst