Marciniec (Marcinek Marcinkowicz) Marcin (zm. 1518), złotnik i jubiler, mieszczanin i rajca krakowski, artysta nadworny króla Zygmunta I. Pochodził z zamożnej krakowskiej rodziny mieszczańskiej, wzmiankowanej od początku XV w., która wydała kilku wybitnych złotników. Był synem złotnika Marcińca (zm. ok. 1482) i Katarzyny. Od r. 1486 działał już jako mistrz i przyjmował uczniów. W l. 1490, 1499 i 1507 pełnił funkcje starszego cechu. W r. 1494 występował jako świadek testamentu Pawła złotnika. W r. 1501 na zamówienie Jakuba Sancygniowskiego, starosty buskiego, wykonał 13 srebrnych łyżek, które następnie jako nieodebrane przez zleceniodawcę spieniężył. W l. 1493–1503 pracował dla kardynała Fryderyka Jagiellończyka. Od r. 1502 pozostawał na usługach królewicza Zygmunta, wykonując dlań różnego rodzaju prace; poza wyrobami złotniczymi także naprawiał i odczyszczał srebrne naczynia, skrzyneczki i klejnoty. Ok. r. 1500 działał na rzecz królowej Elżbiety Rakuszanki. Po wstąpieniu królewicza Zygmunta na tron zakres czynności złotnika poszerzył się. Pracując dla nowego monarchy w l. 1510–11 wykonywał, poza większymi dziełami, srebrne dzbany, półmiski, klamry do pasów, rękojeści mieczów, zapinki itp., za co otrzymał 100 grzywien. W r. 1513 został wybrany rajcą miejskim. Z warsztatu M-ca wyszło ponad 20 uczniów, m. in. syn złotnika Mikołaja Sachsa (1488); za naukę pobierał M. spore opłaty.
Mocną podstawę twórczości M-a stanowiły z pewnością warsztatowe tradycje ojca. Pochodzenie ze złotniczej rodziny uwarunkowało też zamożność, z którą szły w parze związki (poprzez żonę i rodzeństwo) z bogatymi i wpływowymi rodzinami w mieście. Jako człowieka cechowała M-a życzliwość w stosunku do otoczenia, zasłynął też z uczciwego życia. Jako artysta był niewątpliwie najwybitniejszym złotnikiem polskim późnego gotyku. Pracował zarówno w złocie, jak i w srebrze, wykonując przedmioty o kościelnym i świeckim przeznaczeniu. Bogato zdobił je roślinną dekoracją plastyczną, nieźle radząc sobie ze scenami wielofigurowymi, natomiast grawerunki odgrywały w jego dziełach nieco mniejszą rolę. W twórczości M-ca odnaleźć można refleksy dzieł Wita Stwosza (dekoracja relikwiarza św. Stanisława). Posiadał w warsztacie wzory. Sądząc z testamentu M. miał osobisty, niemal pełen zamiłowania stosunek do sztuki. Twórczość M-ca wyrosła z wysokiej kultury artystycznej Krakowa na przełomie w. XV i XVI.
Na zamówienie kardynała Fryderyka Jagiellończyka M. wykonał: krzyż tzw. większy w l. 1493–1503 (dzieło przypisywane M-cowi w katedrze w Gnieźnie), berło z tych samych lat, ofiarowane przez kardynała Akad. Krak. (dzieło przypisywane, w Muz. UJ w Kr.), kielich (niezachowany). Na zlecenie królewicza Zygmunta M. zrobił złoty kielich dla kościoła w Olsztynie koło Częstochowy (1502, nie zachowany) i dwa złote łańcuchy (1502, nie zachowane). M. wykonał złoty relikwiarz na głowę św. Stanisława biskupa, ofiarowany katedrze krakowskiej w r. 1504, ufundowany przez królową Elżbietę (wdowę po Kazimierzu Jagiellończyku), króla Jana Olbrachta, kardynała Fryderyka Jagiellończyka i Jana Konarskiego, bpa krakowskiego. Relikwiarz wykuty w złocie, kameryzowany, sygnowany wewnątrz, w kształcie ośmiobocznej puszki, dekorowany jest płaskorzeźbami z życia świętego, przedstawiającymi: Kupno wsi, Wskrzeszenie Piotrowina, Świadczenie przed królem, Zabójstwo świętego, Rozsiekanie zwłok, Orły strzegące zwłok, Pogrzeb i Kanonizacja w Assyżu. W r. 1512 z fundacji króla Zygmunta I M. wykonał srebrne i złocone obrazy (zapewne tryptyk) do ołtarza św. Stanisława w katedrze krakowskiej za sumę 410 fl. (zniszczone w czasie najazdu szwedzkiego). Z prac M-ca wykonywanych już nie dla rodziny królewskiej znane są: kielich z ok. r. 1500 w kościele parafialnym w Wieliczce (dzieło przypisywane), złoty kielich z r. 1514 dla kapituły krakowskiej wykonany z legatu marszałka nadwornego Jana Rabsztyńskiego (niezachowany). Nie jest natomiast pracą M-ca krzyż z r. 1510 w skarbcu Paulinów na Jasnej Górze, na którym ostatnio odnaleziono cechę miejską N (Norymberga). Niesłusznie również przypisywano M-cowi posążek św. Stanisława z ok. r. 1505 przechowywany w klasztorze Paulinów na Skałce w Krakowie (zaginiony w czasie ostatniej wojny) – poważne wątpliwości budzi także wiązanie z M-cem monstrancji z Niepołomic (1499).
M. zmarł na febrę 27 III 1518 pozostawiając znaczny majątek, którym rozporządził testamentem spisanym 18 VIII 1517. Testament ten (będący cennym źródłem do dziejów kultury), «pochwała» zmarłego wygłoszona przez pisarza miejskiego, jak i zachowane dzieła artysty pozwalają naszkicować sylwetkę złotnika. M. żonaty był z Elżbietą Neuberger, miał córkę Annę (zm. przed r. 1517). Braćmi M-a byli: Jakub i Stanisław, również złotnicy. Jakub, czynny w l. 1487–1521, był starszym cechu w r. 1513 oraz miał licznych uczniów; bratankiem M-ca był syn Stanisława Andrzej (zob.).
Thieme–Becker, Lexikon d. Künstler; Katalog Zabytków Sztuki w Pol., IV cz. 1 (Wawel); Sztuka w Krakowie w latach 1350–1500, Muz. Narod. w Kr. (Katalog), Kr. 1964 s. 153–4; – Bochnak A., Mecenat Zygmunta Starego w zakresie rzemiosła artystycznego, Studia do Dziejów Wawelu, Kr. 1959 II 133–5, 138–9, 226, 239–42, 259; tenże, Zabytki złotnictwa późnogotyckiego związane z kardynałem Fryderykiem Jagiellończykiem, Prace Kom. Hist. Sztuki, Kr. 1948 IX 1–21, fig. 1–17; Bochnak A., Pagaczewski J., Polskie rzemiosło artystyczne wieków średnich, Kr. 1959; Dobrowolski T., Życie, twórczość i znaczenie społeczne artystów polskich… (1440–1520), Wr.–W.–Kr. 1965; Kopydłowski B., M. Marciniec złotnik krakowski, „Biul. Hist. Sztuki” R. 16: 1954 z. 2 s. 235–244; Kruszyński T., Działalność artystyczno-kulturalna kardynała Fryderyka Jagiellończyka i jego dary dla katedry wawelskiej, Prace Kom. Hist. Sztuki, Kr. 1948 IX 245; Lepszy L., Cech złotniczy w Krakowie, „Roczn. Krak.” R. 1: 1898 s. 216, 242, 247; tenże, Pacyfikał sandomierski oraz złotnicy krakowscy drugiej połowy XV stulecia, Spraw. Kom. Hist. Sztuki, Kr. 1896 V 92–5; tenże, Przemysł złotniczy w Polsce, Kr. 1933 s. 135 pozycja 199; Pawiński A., Młode lata Zygmunta Starego, W. 1893 s. 260; tenże, Skarbiec katedralny na Wawelu, Kr. 1882, opis na odwrociu tablicy; Polkowski I., Relikwiarz św. Stanisława w katedrze na Wawelu, „Czas” 1881 nr 59 i odb.; Przeździecki A., Rastawicki E., Wzory sztuki średniowiecznej, W. 1855–8 II tabl. Z, Zz Ż Żż; – Cracovia artificum, V cz. 2 pozycje 6, 7, 125, 379, 588, 602, 1034; Przybyszewski B., Wypisy źródłowe do dziejów Wawelu 1501–1515, Kr. 1965 s. XXIII nr 61, 228; tenże, Wypisy źródłowe do dziejów Wawelu z archiwów kapitulnych i kurialnych krakowskich 1440–1500, Kr. 1960 s. XIV, XV nr 113; – Boksiński A., Mecenat artystyczny królowej Elżbiety żony Kazimierza Jagiellończyka, Kr. 1966 s. 172–87 (mszp. w Inst. Hist. Sztuki UJ).
Jan Samek