Radziwiłł Marcin Mikołaj h. Trąby (1705–1782), krajczy lit., ordynat ołycki. Ur. w Cimkowiczach 11 XI, był synem Jana Mikołaja, woj. nowogródzkiego (zob.), i Doroty Henryki z Przebendowskich.
Od młodości R. okazywał zainteresowanie i zdolności do nauki. Kształcił się w szkołach w Nieświeżu, a potem w Wilnie. Ok. r. 1720 wyjechał w podróż zagraniczną, podczas której zwiedzał instytucje naukowe i zawierał znajomości z uczonymi. Po powrocie do kraju został przedstawiony na dworze króla Augusta II. Król nadał mu w r. 1723 urząd krajczego lit. Na dwór królewski w Warszawie R. przybył znowu w r. 1727. W stolicy bawił wtedy dłużej i zawarł w r.n. związek małżeński z Antoniną z Bełchackich, córką Adriana, kaszt. bieckiego. Po śmierci ojca w r. 1729 powrócił na Litwę, gdzie objął ordynację klecką. Posiadał również dwa starostwa: grabowskie i pokrzywnickie. Stronił od życia publicznego, raz tylko w r. 1737 obrany był z pow. słuckiego deputatem do Trybunału Lit., na którym wybrano go na marszałka. Potem już rzadko wyjeżdżał ze swoich dóbr, przebywając głównie w majątku Czarnawczyce pod Brześciem Lit. Po śmierci pierwszej żony ożenił się w r. 1737 z Martą, córką Jana Trembickiego, podczaszego bełskiego. Wg listu Henryka Brühla z 12 VII 1743 R. właśnie wtedy został mianowany generałem artylerii lit.; spisy dygnitarzy nie potwierdzają tej nominacji. W październiku t.r. był w Dreźnie, m. in. z Teodorem Lubomirskim, prawdopodobnie w związku z przygotowywaniem sejmu. Zajmował się doświadczeniami fizycznymi w laboratorium, które sobie urządził. Miał podobno sporą wiedzę z zakresu medycyny, chemii i in. nauk przyrodniczych. Pociągała go alchemia i wiele czasu poświęcał na poszukiwanie kamienia filozoficznego. Był też uzdolniony muzycznie i grał biegle na kilku instrumentach.
Z czasem R. zaczął zdradzać objawy choroby umysłowej. Wierzył w metempsychozę, postanowiwszy przejść na judaizm uczył się języka hebrajskiego. Otaczał się Żydami, a faworytem jego był Szymon, który rządził w jego dobrach. Warunki życia na dworze R-a były ciężkie. Obawiając się otrucia, zatrudniał przysięgłego kucharza i piwowara. Posiłki wydawano nieregularnie, często panował głód. Tryb życia prowadził R. rozwiązły. Żonę Martę i dzieci trzymał w zamknięciu i niewygodzie w jednej izbie. Miał liczny harem, złożony z dziewcząt porwanych, kupionych lub oszukanych. «Inne horrenda o nim powiadali, jak swoje z metres potomstwo enecabat i z nich dystylacje jakieś czynił» (M. Matuszewicz). Bywał strofowany przez konsystorz, któremu się opłacał. Dokonywał też zabójstw i podpaleń dworów, rozbojów na drogach, często też ludzi porywał i więził. Używał do tego swoich oficjalistów, m. in. Grabowskiego, straconego z wyroku Trybunału w Piotrkowie.
W r. 1748 przed sejmikiem poselskim w woj. brzeskim lit. kazał R. porwać księdza Suzina, swego plebana kleckiego, i dostarczyć do bpa wileńskiego z oskarżeniem o rozpustę. Uwolniony przez biskupa ks. Suzin i inni pokrzywdzeni przez krajczego zażądali umieszczenia w instrukcji poselskiej postulatu o konieczności ukrócenia ekscesów R-a. Wybrany na posła Marcin Matuszewicz spełnił ich żądanie. Niezależnie od tego wysłano z supliką do króla z woj. brzeskiego specjalnych posłów: podstolego orszańskiego Józefa Suzina i pisarza brzeskiego Pawła Buchowieckiego. Królowa, oburzona gorszącym życiem krajczego, obiecała im protekcję. Michał Kazimierz Radziwiłł, hetman w. lit. i woj. wileński, chciał jednak uniknąć publicznego oskarżenia krewnego w izbie poselskiej i postarał się o nakaz kurateli nad nim, który został podpisany przez króla. Wykonanie nakazu ubezwłasnowolnienia powierzono chorążemu lit. Hieronimowi Florianowi Radziwiłłowi. Otoczywszy dwór w Czarnawczycach dwustu ludźmi uwięził on R-a i przedstawiwszy mu nakaz kurateli wywiózł do Białej na Podlasiu. Żona R-a i dzieci zostały wyprowadzone z zamknięcia, a harem rozwiązano i dziewczęta przekazano do rodzin.
W Białej R. przebywał kilka lat, a później został przewieziony do Słucka, gdzie również był trzymany w ścisłym areszcie. Książę Hieronim Florian objął też administrację jego dóbr, dysponując dochodami z nich wg swego uznania. Żonie jego zapewnił utrzymanie, a synów posłał do szkół pijarskich w Warszawie (wg E. Kotłubaja, z innych źródeł wynika, że najmłodsi synowie R-a kształcili się u teatynów). Po śmierci ks. Hieronima (1760) kuratelę nad R-em objął hetman Michał Kazimierz. Odwiedził go w Słucku i kazał opatrzyć lepszym ubraniem i wyżywieniem oraz pozwolił przechadzać się po wałach zamku słuckiego w asyście warty. Żona krajczego mimo pewnych obaw zwróciła się do hetmana z prośbą o uwolnienie męża, lecz otrzymała odmowną odpowiedź. R., choć ubezwłasnowolniony, występował czasem nadal w sprawach majątkowych i nazwisko jego figuruje w aktach referendarii kor. W r. 1750 scedował on star. pokrzywnickie na rzecz Kazimierza Dąmbskiego, woj. sieradzkiego, za sumę 189 tys. złp. W r. 1752 zrezygnował z urzędu krajczego lit. Bezskutecznie prosił Stanisława Augusta w r. 1765 o przywrócenie mu wolności. Do końca życia pozostał więźniem swego rodu. R. zmarł w Słucku 11 I 1782 i został pochowany w Nieświeżu.
Z pierwszego małżeństwa, z Aleksandrą z Bełchackich (1712–1736) pozostawił R. dwoje dzieci – Antoninę, żonę Józefa Massalskiego, podskarbiego nadwornego lit. (zob.), i Józefa Mikołaja (zob.), a z drugiego, z Martą z Trembickich (zm. 1812), czterech synów: Antoniego Mikołaja (zob.), Michała Hieronima (zob.), Dominika (1747–1803) i Jakuba (1748–1808), umysłowo chorego.
Miedzioryt H. Leybowicza, reprod. w: Wobe M. F., Icones familiae ducalis Radivilianae..., Nesvisii [1758]; – Estreicher; Kotłubaj E., Galeria Nieświeżska portretów Radziwiłłowskich…, Wil. 1857 (drzeworyt M. Starkmana); Święcki T., Historyczne pamiątki znamienitych osób i rodzin dawnej Polski, W. 1858 II 393; Boniecki, I 154; Borkowski J. Dunin, Genealogie żyjących utytułowanych rodzin polskich, Lw. 1895; Dworzaczek; Niesiecki; Uruski; Żychliński, IV, XI 177; Wolff, Senatorowie W. Ks. Lit.; – Bartoszewicz K., Radziwiłłowie, W.-Kr. 1928 s. 88–101; Konopczyński W., Polska w dobie wojny siedmioletniej, W.-Kr. 1909 I; Skibiński M., Europa a Polska w dobie wojny o sukcesję austriacką w l. 1740–1745, Kr. 1913 I; Zielińska T., Magnateria polska epoki saskiej, Wr. 1977; – Księgi referendarii koronnej z czasów saskich, sumariusz, Oprac. M. Woźniakowa, W. 1970 II; Matuszewicz M., Diariusz życia mego, W. 1986; – AGAD: Arch. Roskie nr XVIII/15, Arch. Radziwiłłów Dz. IV, teka 26 koperty 351–359 (212 listów R-a z l. 1723–81), Dz. XI (dokumenty familijne i majątkowe); B. Czart.: rkp. 450; B. Ossol.: rkp. 5424, 5427; B. PAN w Kr.: rkp. 9528 (Czarnecki J., Hieronim Florian Radziwiłł i jego rękopisy, mszp.); B. Uniw. Warsz.: rkp. 97.
Hanna Dymnicka-Wołoszyńska