Marcin Polak (zm. 1279), dominikanin, penitencjarz i kapelan papieski, arcybiskup nominat gnieźnieński, pisarz historyczny i prawniczy oraz autor kazań. Wokół życiorysu M-a wyrosło w ciągu stuleci wiele nieporozumień i wątpliwości, dotąd nie wyjaśnionych całkowicie. Zwany do początku XVI w. powszechnie Marcinem Polakiem, od XVI w. także Marcinem z Opawy (Troppau); jako taki określony jest w 7 rękopisach (na 20) swej Kroniki nie najstarszych, proweniencji czesko-austriackiej; brak jednak dla definitywnego przyjęcia twierdzenia dostatecznego rozpoznania tej grupy rękopisów i ich filiacji. Wg Długosza, pochodził z polskiego szlacheckiego rodu Strzemieńczyków. Mylono M-a niekiedy dawniej z kronikarzem Marcinem Szkotem, wyprowadzano bezpodstawnie z Corsigliano w Umbrii (stąd Corsulanus, Cartulanus itp.) oraz z dominikaninem Marcinem z Sandomierza (zob.). Podstawowe znaczenie dla odtworzenia życia M-a ma list niedatowany, uważany za autentyczny i odnoszący się do M-a, skierowany doń z Pragi przez nie określonego bliżej dominikanina Jacka (Hiacinthus). Z listu wynika, że M. wstąpił do klasztoru św. Klemensa w Pradze (należącego od chwili powstania w dwudziestych latach XIII w. do prowincji polskiej). Tam obłóczony i wyświęcony na kapłana, zachował z swym macierzystym domem bliskie związki, nawet po latach pobytu za granicą. Jako penitencjarz Kurii papieskiej wystąpił M. po raz pierwszy 1 V 1261; kapelanem papieskim został, być może, nieco później. Grono penitencjarzy składało się z braci żebrzących z różnych krajów, dzielących obszar chrześcijaństwa między siebie: z kilku znanych śladów działalności M-a jako penitencjarza w sześćdziesiątych i siedemdziesiątych latach XIII w. wynika, że przydzielony mu był obszar Niemiec i krajów zachodniej Słowiańszczyzny. Znamy pisma wysyłane przezeń do duchownych tego terenu w l. 1261–76. Są podstawy, aby na ten czas 1276–7 datować list Jacka do M-a (Koudelka). Jacek dziękował w liście za wystaranie się przez M-a w Rzymie o przywileje dla św. Klemensa i za nadesłanie klasztorowi egzemplarza jego własnej Kroniki, prosząc zarazem o pomoc dla udającego się «ad limina apostolorum» lektora.
Na szczególną uwagę zasługują wiadomości w dwóch bullach Jana XXI z 28 IX i 9 XI 1276 wskazujące na związki M-a z diecezją gnieźnieńską i jego rolę w załatwianiu w Rzymie spraw tej nie obsadzonej od kilku lat stolicy arcybiskupiej: na prośbę M-a papież mianował jego krewnego («nepos») Rolanda z Radomska kanonikiem w Łęczycy, zaś z powołaniem się na opinię M-a – mgra Gosława archidiakonem w Kaliszu. Potwierdzony w ten sposób w źródle współczesnym bliski, także w sensie rodzinnym, związek M-a z diecezją gnieźnieńską leży z pewnością u podstaw jego nominacji na arcybiskupa gnieźnieńskiego. Dokonał jej już w pierwszych miesiącach swych rządów Mikołaj III (bulla konfirmująca z 22 VI 1278), doprowadzając w ten sposób do rozwiązania długotrwałego kryzysu dotyczącego obsady stanowiska arcybiskupa gnieźnieńskiego. Nic nie wskazuje, by M. objął rządy w Gnieźnie. W piśmie papieskim z 23 XII 1279 mowa jest o śmierci M-a jako arcybiskupa. Nastąpiła ona najprawdopodobniej w r. 1279 w Bolonii, w drodze do kraju, jak wolno przyjąć za Długoszem, który wspomina boloński grób M-a. W XVII w. zanotowano w dwóch wersjach napis, jaki się miał na nim znajdować: «Hic iacet F. Martinus Polonus ord. Praed. archiepiscopus Gnesnensis» (Bzowski A., Annales ecclesiastici, Romae 1616 XIII, r. 1278 nr 32) i «S. fratris Martini archiepiscopi provinciae Poloniae» (Ughelli F., Italia Sacra, IX 299).
Za dobrze poświadczone w biografii M-a uznać należy jego bliskie związki z Czechami i z Polską, przede wszystkim z Wielkopolską. Wiele wskazuje na to, że na gruncie polskiej prowincji dominikańskiej w XIII w. doszło do daleko idącej współpracy polsko-czeskiej, której kulturalnym rzecznikiem stał się m.in. właśnie M. Nie mają podstaw rozpowszechniane w literaturze mniemania o funkcjach inkwizytorskich czy posiadaniu przez M-a rzadkiego wówczas bardzo stopnia magistra teologii. W każdym razie nie można wiązać, jak chcą niektórzy, M-a z klasztorem dominikanów w Opawie, gdyż ten powstał dopiero ok. r. 1290.
W bulli nominacyjnej Mikołaja III znajdujemy pochwałę uczoności M-a. Głównym tytułem sławy tego najbardziej może znanego w Europie późnośredniowiecznej intelektualisty z kręgu polsko-czeskiego XIII w. były dzieła: Kronika cesarzy i papieży, Cronica summarum pontificum imperatorumque ac de septem etatibus mundi, Margarita Decreti seu tabula Martiniana, Sermones de tempore et de sanctis. Autorstwo, a nawet istnienie innych dzieł przypisywanych M-owi budzą poważne wątpliwości. Kronika nawiązuje do znanej już we Włoszech praktyki równoległego przedstawiania dziejów papieży i cesarzy (krytyczne wydanie kroniki: Martini Opaviensis Chronicon Pontificum et Imperatorum, Mon. Germ. Hist., Wyd. L. Weiland, Hannower 1872, s. 377–475, Scriptores, XXII zestawia jak i Potthast, 4 wydania wcześniejsze: 1559 Bazylea, 1574 Antwerpia, 1616 Kolonia i 1859 Praga. Fragmenty Kroniki M-a, przerabiane częściowo, znalazły się w wydaniach wcześniejszych, zawierających jego późniejszych kontynuatorów i kompilatorów: 1474 i 1476 Rzym, 1477 Turyn). M. dał zwięzły zarys tych dziejów od Chrystusa i cezara Augusta do papieża Klemensa IV (zm. 1268), a w ostatniej wersji do wstąpienia na tron papieski Mikołaja III (1277); dzieje cesarzy kończą się opisem wyprawy krzyżowej i śmierci Ludwika IX (1270). M. wykorzystał rozległą literaturę historyczną Liwiusza, Euzebiusza z Cezarei, Orozjusza i in. aż po swego konfratra Wincentego z Beauvais; także zaginioną dziś rzymską kronikę cesarzy i papieży, określaną jako tzw. „Kronika z Tivoli”, dalej źródła prawne z tzw. Pseudo-Izydorem i „Dekretem Gracjana” na czele, nie stronił też od tekstów literackich czy żywotów świętych. Dzieło M-a odpowiadało na gwałtownie narastającą potrzebę popularyzacji.
Trzeba by zbadać, co zdecydowało o jego wyjątkowo szybkim i dużym sukcesie; wywarło bowiem wielki wpływ na historiografię europejską późnego średniowiecza. Kontynuowano je i poprawiano nieustannie, co utrudnia niezmiernie dotarcie do pierwotnych redakcji (Weiland wyróżniał 3 redakcje, które wyjść miały spod ręki M-a) czy trafne ustalenia autorstwa późniejszych rękopisów.
Obok łacińskich pojawiły się w XIV–XV w. tłumaczenia Kroniki na języki obce: niemiecki, francuski (ok. 1503 Paryż), włoski, hiszpański, grecki, czeski (Praga 1488). W Polsce rękopisy Kroniki znajdowały się w wielu bibliotekach, powołuje się na M-a m.in. „Kronika Wielkopolska”, znał ją oczywiście Długosz. Od XVI w. popularność względnie niechęć do Kroniki M-a łączyła się często z przypisywaną mu historią o papieżycy Joannie; w rzeczywistości historia ta znana już była wcześniej, znalazła się zaś w późniejszej redakcji Kroniki, wyszłej jednak prawdopodobnie jeszcze spod ręki autora. Równie popularnym dziełem była Margarita Decreti. M. zestawił tu alfabetycznie kwestie poruszane w „Dekrecie Gracjana”, stworzył podręczne kompendium wiedzy kanonicznej średniowiecza, jeden z najbardziej rozpowszechnionych podręczników, który od r. 1481 do r. 1500 miał już 18 wydań drukiem (Hain, „Repertorium”, nr 10834–52). M. był także autorem szeroko znanych kazań na niedziele i święta Sermones de tempore et de sanctis, które u schyłku średniowiecza doczekały się czterech wydań (Hain, nr 10853–56). Ani Margarita, ani Sermones nie były dotąd przedmiotem dokładniejszych badań (najstarsze wydanie zob. Hain, nr 10834–56). Istnieje pilna potrzeba kontynuowania badań nad bogatą spuścizną rękopiśmienną M-a, a od XV w. także drukowaną, podjętych przed stuleciem przez naukę niemiecką (zwłaszcza przy okazji krytycznego wydania Kroniki w Mon. Germ. Hist.), nie mogących dziś zadowolić.
Estreicher, XXII 198–201; Nowy Korbut (Piśm. staropolskie) II (życiorys M-a za Umińskim); Enc. Org.; Allg. Dt. Biogr. (Wattenbach); Lexikon für Theologie und Kirche, Freiburg 1962 VII kol. 119; Hain L., Repertorium bibliographicum, Milano 1948 II nr 10857–9; Graesse J. G. T., Trésor de livres rares et précieux, Milano 1950 IV 430 (1); Inkunabuły w bibliotekach polskich, Pod red. A. Kaweckiej-Gryczowej, Wr. 1970 s. 605–7; Polain L., Catalogue des livres imprimés au XV s. des bibliothèques de Belgique, Bruxelles 1932 II 137–40; – Buchner M., Die Entstehung und Ausbildung der Kurfürstenfabel, „Historisches Jahrbuch” Bd 33: 1912, zwłaszcza s. 68 i n.; Champion P., Chronique Martiniane, Paris 1907; Czartoryski P., Historia nauki polskiej, Wr. 1970 I 69; Dąbrowski J., Dawne dziejopisarstwo polskie, Wr. 1964; Dvornik F., Les Slaves, Paris 1970 s. 483; Grundmann H., Geschichtsschreibung im Mittelalter, w: Deutsche Philologie im Aufriss, Wyd. 2., 1962 III kol. 2238; Holder-Egger O., Über eine römische Papst- und Kaiserchronik, „Neues Arch. d. Gesellschaft f. ältere dt. Geschichtskunde” Bd 28: 1903 s. 193–226; Hornowska M., Zdzitowiecka-Jasińska H., Zbiory rękopiśmienne w Polsce średniowiecznej, W. 1947; Kłoczowski J., Dominikanie polscy na Śląsku w XIII–XIV w., L. 1956; Koudelka V., Zur Geschichte der böhmischen Dominikanerprovinz Im Mittelalter, „Arch. Fratrum Praedicatorum” (Romae) T. 25: 1955 nr 85, 93–6, T. 26: 1956 s. 152, T. 27: 1957 s. 41; Lehmann P., Mittelalterliche Büchertitel, „Sitzungsberichte der Bayerischen Akademie der Wissenchaften”, Phil. hist. Klasse, (München) Jhg 1956, H. 3, s. 12–14; Loenertz R., Une ancienne chronique des provinciaux dominicains de Pologne, „Arch. Fratrum Praedicatorum” T. 21: 1951 s. 5 i n.; Ossoliński J. M., Marcin Polak, w: Wiadomości historyczno-krytyczne do dziejów literatury polskiej, Kr. 1819 s. 297–355 (starsza literatura, list Jacka do M-a, w wersji niemieckiej w „Arch. d. Gesellschaft f. ältere dt. Geschichtskunde” Bd 4: 1822 s. 38–92); Rusch B., Die Behörden und Hofbeamten der päpstlichen Kurie des 13. Jahrhunderts, Königsberg u. Berlin 1936 s. 43–4; Semkowicz A., Krytyczny rozbiór dziejów Polski Jana Długosza, Kr. 1887 s. 64/5; Sepp B., Wann wurde d. 2. Ausgabe d. Chronik d. Martin von Troppau veröffentlicht, „Neues Arch. d. Gesellschaft f. ältere dt. Geschichtskunde” Bd 29: 1898; Thompson J. W., A History of Historical Writing, New York 1942 s. 468–9; Umiński J., Pochodzenie i kariera M-a Polaka, „Collectanea Theologica” T. 24: 1953 s. 163 i n. (autor identyfikuje M-a z Marcinem z Sandomierza); Vetulani A., Średniowieczny kościół polski w zasięgu łacińskiej kultury prawniczej, w: Księga tysiąclecia katolicyzmu w Polsce, L. 1969 I 409; Waitz G., Fortsetzungen des Martinus Oppaviensis, „Neues Arch. d. Gesellschaft f. ältere dt. Geschichtskunde” Bd. 8: 1883 s. 174, Bd 11: s. 268–71; Weiland L., Wstęp do wydania kroniki Marcina, Mon. Germ. Hist., XXII 377–97; tenże, Zur Ausgabe der „Chronik” Martins von Troppau, „Arch. d. Gesellschaft f. ältere dt. Geschichtskunde” Bd 12: 1872 s. 1–79; – Acta capitulorum Provinciae Poloniae Ordinis Praedicatorum, Ed. R. F. Madura, Romae 1972 I 7 (późniejsza kompilacja, wzmianki o przebiegu kapituł dominikańskich w Polsce 1264 i 1267); Długosz, Historia, II 444; tenże, Liber benef., III 451; tenże, Opera, I; Emler J., Regesta diplomatica nec non epistolaria Bohemiae et Moraviae, II 439 nr 1051; Kod Wpol., I 421; Mon. Pol. Hist., II III, V; Mon. Pol. Hist., Series nova, VIII; Mon. Pol. Vat., III 58/9; Monumenta Historica Bohemiae, Wyd. G. Dobner, Praga, III, 11 (list dominikanina Jacka z Pragi do M-a, z powołaniem się na tekst w praskiej bibliotece św. Klemensa); Les registres de Nicolas III (1277–80), Wyd. J. Gay, nr 92, 598 (Registres des papes du XIII s., Bibliothèque des Écoles Françaises d’Athènes et de Rome); Schillmann F., Die Formularsammlung des Martinus von Eboli, Rom 1927 s. 334 nr 2796; Vet. Mon. Pol., I 85–7; Wirtembergisches Urkundenbuch, VI 17 nr 1626.
Jerzy Kłoczowski