Marcin z Żurawicy zwany Król (z Przemyśla, de Polonia), (ok. 1422–1453), matematyk, astronom, astrolog, lekarz, profesor Uniw. Krak., jeden z twórców krakowskiej szkoły astronomicznej. Przyjmowane w literaturze nazwisko: Król jest tłumaczeniem łacińskiego przydomka «Rex», «dictus Rex», «Rex in medicinis», nadanego mu przez współczesnych w uznaniu jego rozległej wiedzy lekarskiej. M. pochodził z chłopskiej rodziny zamieszkałej w Żurawicy koło Przemyśla. Imienia jego ojca nie można na razie definitywnie ustalić. Wpisał się M. do grona studentów Uniw. Krak. raczej w semestrze letnim 1440 jako syn Jana z Przemyśla (tak przyjmują najnowsze badania), niż w semestrze zimowym 1438/9 jako syn Stanisława z Żurawicy (jak przyjmują Ludwik i Aleksander Birkenmajerowie). Bakałarzem sztuk wyzwolonych został w r. 1444, magistrem w r. 1445. Bezpośrednio po studiach, a może już jako bakałarz, podjął wykłady na Wydziale Sztuk Wyzwolonych Uniw. Krak., obejmując katedrę Stobnera. Wykładał arytmetykę liczb ułamkowych na podstawie własnego podręcznika zatytułowanego Algorismus minutiarum novae compilationis, objaśniał dzieło Jana Peckhama „Perspectiva communis”, zajmował się tablicami obliczonymi w odniesieniu do południka krakowskiego. Z tego okresu pochodzą jego traktaty astronomiczne i matematyczne: De geometria, wzorowany na podobnym dziele padewskiego matematyka Prosdocima z Beldomandi, Summa super Tabulas Alphonsi zwana także Correctorium Tabularum Alphonsi, Canones super Calendarium, Motus astrorum girantium… czyli Expositio super Theoricam planetarum Gerardi de Sabbioneta, traktat z zakresu metryki łacińskiej zatytułowany Ars metrificandi i in. pomniejsze. Traktaty te świadczą o poziomie przygotowania z zakresu astronomii, jakie student mógł otrzymać w Uniw. Krak. już w połowie XV w.
Uzyskawszy zapewne zwolnienie z obowiązków uniwersyteckich, z zachowaniem dla niego zajmowanej katedry, udał się M. jeszcze w r. 1445 za granicę na dalsze studia. Dn. 18 XI 1445 został przyjęty w poczet mistrzów Uniwersytetu Praskiego. Przyczynił się do tego Marcin z Łęczycy, lekarz, ówczesny dziekan wydziału artystów Uniwersytetu Praskiego, opiekun studentów polskich w Pradze. Jednakże M. zrezygnował z myśli zostania profesorem Uniwersytetu Praskiego. Przyjmuje się, że w dalszej drodze do Bolonii bawił M. w środowiskach uniwersyteckich Lipska, Wiednia i Padwy, nawiązując osobiste kontakty z wybitnymi uczonymi. W Padwie w r. 1448 poznał Jerzego Peurbacha, jednego z wielkich przedstawicieli pierwszej wiedeńskiej szkoły matematycznej, późniejszego autora traktatu „Theoricae novae planetarum”, krytykującego stare teoryki planet. Spotkanie to poza nawiązaniem osobistych kontaktów i wymianą myśli nie mogło w tym czasie dać wiele stojącej na wyższym poziomie naukowym krakowskiej szkole astronomicznej. W Bolonii w czasie studiów medycznych w l. 1448–9 wykładał M. astronomię na tamtejszym uniwersytecie. Uzyskawszy na jesieni 1449 stopień doktora medycyny, udał się z Bolonii na Węgry na dwór wielkorządcy Jana Hunyadego jako lekarz nadworny. Pozostawał na Węgrzech w bliskich stosunkach z Janem Vitezem, wówczas biskupem Wielkiego Waradynu, humanistą i bibliofilem, na którego dworze bawił m.in. Grzegorz z Sanoka. Na dwór Hunyadego na przełomie 1449/50 skierowali do M-a listy najpierw Jan Długosz, a później kardynał Zbigniew Oleśnicki. Z listów tych wynika, że już wcześniej wracający z Rzymu Jan Długosz miał sprowadzić do Krakowa młodego uczonego lekarza w celu ratowania życia chorego i starzejącego się krakowskiego kardynała. Obaj, nie szczędząc pochwał uczonemu, ponaglali go do objęcia zarezerwowanej kolegiatury Stobnera. Prosili go też, by przywiózł sam, lub przysłał przez ręce wracającego do kraju Grzegorza z Sanoka, rękopis „Ab urbe condita” Liwiusza, o którego wypożyczenie zabiegał Zbigniew Oleśnicki u Jana Viteza. Ponaglany prośbami wrócił M. w r. 1550 do Krakowa. Objął czekającą na niego uniwersytecką kolegiaturę Stobnera; ogłosił na lata 1451 i 1452 prognostyki, wymagane od kolegiata Stobnerowskiej katedry. Po podjęciu wykładów na Wydziale Medycyny Uniw. Krak. i praktyki lekarskiej M. dalej zajmował się astronomią i astrologią. Zamiłowanie do badań astrologicznych nabyte we Włoszech M. starał się przeszczepić na Uniw. Krak.; ufundował katedrę astrologii (dokumenty przepadły), której profesor miał obowiązek objaśniać słuchaczom „Quadripartitum” i „Centiloqium” Ptolemeusza, dzieła Alkabicjusza i Albumasara oraz inne traktaty z zakresu astrologii, ponadto miał corocznie przedstawiać uniwersytetowi „Iudicium” na rok następny. Kolegiatura wchodziła w skład Kolegium Mniejszego i zaczęła działać na pewno przed r. 1458. Katedra ta obok Stobnerowskiej wywarła decydujący wpływ na rozwój astronomii na Uniw. Krak.
M. swą działalnością naukową i dydaktyczną przyczynił się istotnie do rozwoju matematyki i astronomii na Uniw. Krak. w XV w. Jest autorem pierwszego polskiego traktatu z zakresu geometrii praktycznej i pierwszego oryginalnego podręcznika z zakresu liczb ułamkowych, prekursorem nowoczesnych metod obserwacyjnych i reformatorem teoryk i tablic alfonsyńskich. Jest też M. interesującym przykładem człowieka epoki odrodzenia, harmonijnie łączącego zainteresowania humanistyczne i techniczne. O ile krakowskich astronomów poprzedniego okresu można by nazwać pionierami krakowskiej szkoły astronomicznej, o tyle M-owi trzeba dać miano «ojca» tej szkoły. On bowiem przyczynił się walnie do poszerzenia liczby wykładanych przedmiotów z zakresu astronomii, wprowadzając wykłady z astrologii. Napisane przez M-a traktaty w wielu przypadkach wypierały skutecznie dotychczasowe oficjalne podręczniki uniwersyteckie obcych autorów. Wykształcił wielu wybitnych astronomów (zalicza się do nich m.in. Andrzeja Grzymałę z Poznania, Wojciecha z Opatowa, Piotra Gaszowca z Loźmierzy Wielkiej i Jana z Olkusza starszego), którzy kontynuowali jego dzieło na Uniw. Krak., a zdobytą w Krakowie wiedzę astronomiczną roznieśli po zagranicznych ośrodkach uniwersyteckich. Ufundowanie przez M-a katedry astrologii w Uniw. Krak. sprawiło, że Kraków stał się wybitnym europejskim ośrodkiem astrologicznym, co ściągało w mury jego uczelni studentów z różnych krajów i sprzyjało rozwojowi czystej astronomii z zakresu teorii ruchu planet. Z katedry M-a wyszło wielu znakomitych krakowskich profesorów astrologii, a dochody jej kolegiata wzrosły w początkach XVI w. dzięki zapisowi Macieja z Miechowa. W spuściźnie naukowej, której rejestracja, datacja i identyfikacja wymaga jeszcze uzupełnień, M. pozostawił liczne traktaty z zakresu matematyki, astronomii, astrologii i meteorologii astronomicznej oraz metryki łacińskiej. Liczba traktatów M-a, przechowywanych głównie w kopiach rękopiśmiennych, rzadko w autografie, a niekiedy znanych tylko z tytułu, może się powiększyć w następstwie dalszych badań. Biblioteka M-a typu przyrodniczego i matematycznego, dziś znana tylko z kilku kodeksów, wymaga również dalszych badań i poszukiwań.
M. zmarł młodo, w r. 1453 przed 1 VIII. Ze swej praktyki lekarskiej i astrologicznej zgromadził znaczne sumy pieniędzy, które lokował w korzystnych pożyczkach. Szczegółowa treść testamentu M-a, którego wykonawcami byli: profesorowie Uniw. Krak. Maciej ze Słupczy i Stanisław z Brzezin oraz aptekarz Maciej z Krakowa, dotychczas nie jest znana. Z przebadanych ostatnio (M. Kowalczyk) akt oficjała krakowskiego wynika, że dużą sumę 600 szerokich groszy praskich przeznaczył M. dla swego brata Floriana, chłopa osiadłego w rodzinnej wsi Żurawicy. Natomiast pieniądze, ściągane przez egzekutorów testamentu od dłużników M-a, być może otrzymywał Uniw. Krak. dla ufundowanej katedry astrologii.

Nowy Korbut (Piśm. staropolskie); Enc. Org.; W. Enc. Powsz., (PWN); Mazetti S., Repertorio di tutti i professori antichi e moderni della famosa università, e del celebre istituto delle scienze di Bologna, Bologna 1848 suppl. s. 37; – Birkenmajer A., Uniwersytet Krakowski jako międzynarodowy ośrodek studiów astronomicznych na przełomie XV i XVI stulecia, Odrodzenie w Polsce, W. 1956 II (Historia nauki) cz. 1 s. 364–5; Birkenmajer L. A., Marcin Bylica z Olkusza oraz narzędzia astronomiczne, które zapisał Uniwersytetowi Jagiellońskiemu w r. 1493, Rozpr. AU Wydz. Mat.-Przyr., Kr. 1893 XXV; tenże, Marcina Króla z Przemyśla Geometria praktyczna, W. 1895; Dianni J., Pierwszy znany traktat rękopiśmienny w literaturze matematycznej w Polsce, „Kwart. Hist. Nauki i Techn.” R. 12: 1967 s. 269–89; taż, Studium matematyki na Uniwersytecie Jagiellońskim do połowy XIX w., Kr. 1963; Fijałek J., Polonia apud italos scholastica. Saec. XV, Crac. 1900 s. 105–11; Hajdukiewicz L., Biblioteka Macieja z Miechowa, Wr. 1960; Kowalczyk M., Jagiellońskie rękopisy Liwiusza z marginaliami Jana Długosza, „Eos” R. 58: 1969/70 s. 221–2; taż, Przyczynki do biografii Henryka Czecha i Marcina Króla z Żurawicy, „Biul. B. Jag.” R. 21: 1971 s. 87–91; taż, Wypominki Uniwersytetu Krakowskiego z lat 1431/1432, 1453 i 1458, „Studia Warmińskie” T. 9: 1972; Kuksewicz Z., Marcin Król z Żurawicy (alias z Przemyśla). Stan badań, „Mater. i Studia Zakł. Hist. Filoz. Staroż. i Średn.” T. 1: 1961 s. 118–40; Markowski M., Okresy rozwoju astronomii w Polsce w epoce przedkopernikańskiej, „Studia Warmińskie” T. 9: 1972; Morawski, Historia UJ; Rosińska G., Mikołaj Kopernik i tradycje krakowskiej szkoły astronomicznej, „Studia Warmińskie” T. 9: 1972; taż, Nieznany traktat astronomiczny Marcina Króla z Żurawicy, „Kwart. Hist. Nauki i Techn.” R. 17: 1972 s. 227–33; taż, Krakowska szkoła astronomiczna przed Kopernikiem. Zainteresowania techniczne Marcina Króla z Żurawicy…, „Kwart. Hist. Nauki i Techn.” R. 18: 1973 s. 463–83; Szelińska W., Biblioteki profesorów Uniwersytetu Krakowskiego w XV i początkach XVI wieku, Wr.–W.–Kr. 1966; Zathey J., Biblioteka Jagiellońska w latach 1364–1472, w: Historia Biblioteki Jagiellońskiej, Kr. 1966 I; – Album stud. Univ. Crac., I 92, 96; Cod. epist. saec. XV, I/2 (listy do M-a, s. 86–7 J. Długosza, s. 92 Z. Oleśnickiego); Liber decanorum Facultatis Philosophicae Universitatis Pragensis, Praha 1830–1 I/2; I rotuli dei lettori legisti e artisti dello Studio Bolognese dal 1384 al 1799, Pubbl. dal U. Dallari, Bologna 1888 I 26; Statuta nec non liber promotionum, s. 25, 36; – B. Jag.: rkp. 587, 698, 764, 833, 834, 1838, 1844, 1859, 1865, 1918, 1927, 1968, 2495, 2496, 2497; B. Uniw. w Budapeszcie: rkp. 64; B. Uniw. w Pradze: rkp. 1144.
                                                                                                                                                                                                                                   Marian Zwiercan