Marek (zm. 1230/1), wojewoda krakowski. Pochodził z możnego rodu Świebodów-Gryfitów, który w drugiej ćwierci XIII w. odegrał w ziemi krakowskiej wybitną rolę polityczną. M. był najprawdopodobniej (A. Małecki) wnukiem Klemensa z Brzeźnicy, brata arcbpa Janika (Jana, zob.), synem Jana. Jako wojewoda krakowski M. pojawia się w źródłach w r. 1217 i najprawdopodobniej wtedy nim został. Można się bowiem domyślać, że we wcześniejszym okresie panowania Leszka Białego Gryfici, jako zwolennicy śląskiej linii Piastów, nie cieszyli się łaską tego księcia, skoro nie spotyka się ich na żadnym urzędzie w ziemi krakowskiej. Jest rzeczą wielce prawdopodobną, że wyniesienie M-ka do godności wojewody krakowskiego łączy się z zawartym w r. 1217 traktatem pokojowym w Dankowie między Leszkiem Białym a Henrykiem Brodatym, że zatem byłoby to ustępstwo Leszka na rzecz Brodatego, z którym Gryfici byli blisko związani. Zagadkowo przedstawia się okres piastowania przez M-ka godności palatyna w Krakowie. Upowszechniony jest nawet pogląd (F. Piekosiński, Z. Birkenmajerowa), że w czasie od r. 1217 do 1230 było w krakowskiej dzielnicy dwu wojewodów Marków z tego samego rodu Gryfitów, jeden w l. 1217–24, a drugi w l. 1228–30. W jednym z dokumentów z r. 1225 (transumowanym w r. 1291 przez Wacława II) jest bowiem mowa o wakansie palacji krakowskiej «po śmierci Marka wojewody», a pod r. 1227 mamy poświadczone połączenie palacji krakowskiej z sandomierską w rękach woj. sandomierskiego Pakosława. Sam wakans palacji krakowskiej nie budziłby zastrzeżeń, jeżeli stanąć na gruncie tradycji Długosza o konflikcie z r. 1225 między stronnictwami Odrowążów i Gryfitów, o próbie obalenia Leszka przez tych ostatnich, z kolei ich wygnaniu i wyprawie zbrojnej Henryka Brodatego na Kraków. Tradycja ta, utrwalona z licznymi szczegółami, zasługuje na wiarę, a w takim razie wybitna rola M-ka w tym epizodzie i usunięcie go z urzędu wojewody oraz jego powrót do godności po śmierci Leszka (lub może na krótko przedtem) wydają się bardzo prawdopodobne. Informacja o śmierci M-ka pod r. 1225 może się tłumaczyć nie tylko usterkami formalnymi odnośnego dokumentu, lecz również pogłoską o śmierci wygnańca.
O działalności M-ka wiemy niewiele. W latach swojej wojewodzińskiej godności przewodził Gryfitom stanowiącym obok Odrowążów i Awdańców potężne stronnictwo polityczne w ziemi krakowskiej. Przy Leszku Białym wybitniejszej roli nie odgrywał. Mamy ślady sprawowania przezeń sądów, świadkowania przy książęcych czynnościach prawnych; zachowało się parę dokumentów, które wystawił przy różnych okazjach, opatrując je własną pieczęcią. Nowe widoki otwarły się przed nim po śmierci Leszka Białego. Wysunął się zapewne na czoło w projektowanych rządach regencyjnych na czas małoletności Bolesława Wstydliwego, uczestniczył w wiecu skaryszewskim (1228), na którym próbowano układów z Konradem mazowieckim aspirującym do panowania w Krakowie. Przede wszystkim przewodził delegacji panów krakowskich, która na wiecu w Cieni (1228) ułożyła warunki krakowskiej sukcesji Władysława Laskonogiego, pozyskując słynny zbiorowy przywilej dla możnych małopolskiej dzielnicy, a osobno dla biskupstwa krakowskiego. Temu księciu pozostał wierny do końca, tytułując się jego wojewodą nawet wtedy (1229), kiedy faktyczną władzę w Krakowie objął – co prawda w porozumieniu z Laskonogim – Henryk Brodaty. U kresu życia (1230), korzystając zapewne ze stałej nieobecności w Krakowie prawowitego władcy, zaczął się M. tytułować «wojewodą z bożej łaski». Tytulatura ta została podtrzymana przez następnych Gryfitów na palacji krakowskiej. Nie wytrzymuje krytyki pogląd, jakoby M. był współfundatorem klasztoru cystersów w Ludzimierzu – Szczyrzycu: fundator to brat M-ka Teodor, jego następca na palacji krakowskiej.
Ścisła data śmierci M-ka nie jest znana, zmarł między 23 X 1230 (bawił wówczas prawdopodobnie u Henryka Brodatego na Śląsku w Naumburgu , gdzie wraz z Klemensem, kaszt. krakowskim, wystawił dokument) a r. 1231; począwszy od t.r. na palacji krakowskiej występuje już Teodor. M. przypuszczalnie był dwukrotnie żonaty. Z pierwszego małżeństwa miał czterech czy może pięciu synów (Klemens, Janko, Andrzej, Wierzbięta i ewentualnie Świętosław) i dwu lub trzech z małżeństwa drugiego (Marek, Klemens i ewentualnie Andrzej).
Niesiecki, IV 312; – Birkenmajerowa Z., Śląskie sprawy Gryfitów płockich XIII stulecia, Kat. 1938 s. 8, zwłaszcza przyp. 31; Gorzycki K. J., Pierwszeństwo kasztelana przed wojewodą krakowskim, „Kwart. Hist.” R. 4: 1890 s. 663–73; Halecki O., Powołanie księcia Władysława opolskiego na tron krakowski w r. 1273, „Kwart. Hist.” R. 27: 1913 s. 219–20; Małecki A., Studia heraldyczne, Lw. 1890 II 46–53, 57–8, 65; Piekosiński F., Rycerstwo polskie wieków średnich, Kr. 1901 III s. CXXI, CXXIII, 24–5, 63–4, 502; Polaczkówna H., Zapis Teodora Gryfity dla cystersów z 1196 r., Lw. 1938 s. 17–20 (oraz rec.: Pohorecki F., „Kwart. Hist.” R. 42: 1938 s. 311–12); Semkowicz A., Krytyczny rozbiór Dziejów Polski Jana Długosza (do roku 1384), Kr. 1887 s. 218; Semkowicz W., Ród Awdańców w wiekach średnich, P. 1920 s. 333–44; tenże, Ród Pałuków, Kr. 1907 s. 4; Zakrzewski S., Nadania na rzecz Chrystiana biskupa pruskiego w latach 1217–1224, Kr. 1902 s. 47–50; tenże, Najdawniejsze dzieje klasztoru cystersów w Szczyrzycu (1238–1382), Kr. 1901 s. 19–21; – Cod. Pol., I nr 11, 19, II nr 10; Długosz, Historia, II 217–19; tenże, Liber benef., III 410, 438, 439; Kod. katedry krak., I nr 13–15, 19, 20; Kod. maz. (Kochanowskiego), nr 217; Kod. mogilski, nr 1, 3, 4, 6, 10, 11; Kod. Mpol., I nr 11, 17, 27, 40, II nr 384, 389, 393, 400, 401; Kod. tyniecki, nr 15; Kod. Wpol., I nr 123.
Jerzy Wyrozumski