Matczyński Marek h. Jastrzębiec (1631–1697), podskarbi wielki kor., wojewoda ruski. M. wywodził się ze średnio zamożnej szlachty małopolskiej, która w końcu XVI w. osiadła na Rusi Czerwonej. Był synem Marka i Elżbiety (?) Jankowskiej (Łoski). Podobno jako młodzieniec przebywał na dworze Jakuba Sobieskiego, na prawach niemal domownika, gdzie wszedł już wtedy w bliski kontakt z Janem, późniejszym hetmanem i królem (Koźmian). Początkowo M. obrał karierę wojskową. Służył jako chorąży w pułku Jana Kazimierza. Wg tekstu „Olympii” (Estreicher) uczestniczył w walkach z B. Chmielnickim, m. in. pod Zborowem (1649). Natomiast na pewno można stwierdzić służbę M-ego w chorągwi kozackiej Piotra Potockiego w okresie 1653–5. Występował wtedy jako deputat chorągwi. Brał udział w kampanii ukraińskiej w l. 1654–5, a następnie w walkach ze Szwedami, być może nawet pod komendą S. Czarnieckiego w wyprawie duńskiej w r. 1658, ale jako chorąży husarski. Będąc już wtedy pod opieką J. Sobieskiego, został w r. 1661 miecznikiem podolskim, a 11 VI 1663 – starostą grodowym grabowieckim. Od czasów rokoszu J. Lubomirskiego nie rozłączał się ze swoim protektorem, towarzysząc mu we wszystkich ekspedycjach i pełniąc wiele poufnych poleceń natury osobistej i publicznej.

Nowy etap w karierze życiowej M-ego zaczął się z chwilą obioru Sobieskiego na króla. Najpierw M. występował na elekcji 1674 r. jako jego zaufany powiernik, przedstawiając szlachcie racje za elekcją «Piasta». Od marca 1676, tj. od sejmu koronacyjnego, na który posłował z woj. bełskiego, występował jako dworzanin królewski z funkcją koniuszego w. kor. Wybrano go najpierw delegatem do boku królewskiego na czas trwania wojny tureckiej, a w l. 1677–8, podczas zatargu z Gdańskiem, członkiem dziesięcio- a następnie pięcioosobowej Komisji do skontrolowania rachunków miejskich i załatwienia różnych drobniejszych spraw spornych. Równocześnie zakupił M. w r. 1677 dla króla wieś podwarszawską Milanów, w której powstał pałac wilanowski. Dodatkową sposobnością do zyskania łaski królewskiej stał się dla M-ego udział w wyprawie wiedeńskiej 1683 r., a zwłaszcza rola, jaką odegrał podczas pierwszego niefortunnego starcia pod Parkanami w dn. 7 X 1683, organizując osłonę dla króla, który znalazł się w śmiertelnym niebezpieczeństwie. Do kraju wrócił już jako podkomorzy kor., a w 3 lata później został senatorem (nominacja na woj. bełskiego 1686). M. stał się jednym z filarów stronnictwa regalistycznego, tworzonego spośród tzw. ludzi nowych, którzy byli bezwzględnie oddani dworowi i popierali bez zastrzeżeń jego program tak w zakresie polityki zagranicznej, jak i reform wewnętrznych. Jednocześnie nigdy nie zdołali uzyskać decydującego wpływu na szlachtę.

M. występował szczególnie mocno w obronie interesów królewskich na sejmie 1688 r. (zatarg z marszałkiem kor. S. H. Lubomirskim) i 1688/9. Na tym ostatnim opowiedział się za usunięciem biskupów z senatu. Wziął udział w wyprawach mołdawskich 1686 i 1691, w związku z czym ubiegał się nawet o wakujący urząd hetmana pol. kor. (1692). Ponieważ jednak opinia publiczna wyszydzała jego nieuzasadnione aspiracje hetmańskie, więc M. szybko zaniechał starań. Od 4 VII 1689 do 30 I 1692 był podskarbim wielkim kor., wyróżniając się sumiennością i uczciwością (Jabłonowski). Po zrzeczeniu się tego urzędu został mianowany wojewodą ruskim. Od r. 1693 M. coraz częściej zapadał na zdrowiu i dlatego w r. 1695 sporządził w Warszawie testament. W czasie bezkrólewia nie odegrał już żadnej politycznej roli.

Nie sposób, jak dotąd, odtworzyć w pełni sylwetkę polityczną M-ego i rolę – jaką odegrał zwłaszcza w latach osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych XVII w. Była ona na pewno niemała, choć i nie pierwszoplanowa. Przy tym M., aczkolwiek wierny stronnik Jana III, dostrzegał jednak potknięcia polityki królewskiej, czemu dała np. wyraz jego kolekcja satyrycznych obrazów, wyszydzających przywary Sobieskiego (Bizardière). Nie poparł też w pełni kandydatury królewicza Jakuba. Jednakże w pierwszej redakcji testamentu przeznaczył na rzecz Sobieskich 2 stadniny oraz majątek Michrów i 6 000 złp. Dużo troski przejawił natomiast o obronność Rzpltej, przeznaczając w testamencie 2 000 dukatów na fortyfikacje Lwowa, a 1 000 – Przemyśla. Kwotę 100 000 złp. oddał do dyspozycji hetmana wielkiego kor. jako stałe pogotowie kasowe na centralny zakup żywności dla wojska i wreszcie sumę 70 000 złp. zdeponował na 7-procentowe odsetki z przeznaczeniem na wykup żołnierzy polskich z niewoli tureckiej i tatarskiej. Pomimo jednak tych starań, jak również umieszczenia go przez J. W. Janickiego („Bellaria”) w szeregu wybitnych dowódców, M-ego nie można uważać za wojskowego w dosłownym znaczeniu.

Mimo iż M. uchodził za człowieka bezinteresownego, jednak i on nie zapominał o interesie osobistym. Skupił przede wszystkim w swym ręku pokaźną ilość starostw: grabowieckie, bełskie, hrubieszowskie, generalne ruskie, grójeckie oraz dzierżawę Laski (Mazowsze). Spośród licznych włości dziedzicznych, rozsianych po całej Koronie, największe grupowały się wokół Waręża w woj. bełskim, Michrowa i Zuzla (Zuzel) w woj. warszawskim. Dla Waręża wyjednał w r. 1676 prawo odbywania targów i użytkowania okolicznych lasów królewskich – Witkowskich. Dn. 5 XII 1690 nadał mieszczanom waręskim dość znaczne przywileje gospodarcze i samorządowe. Zaakcentował przy tym mocno zasadę tolerancji wyznaniowej wobec mieszkających tam Żydów, rzymskokatolików i prawosławnych. Troszczył się także o obronność miasta, przyznając mu duże ulgi podatkowe w zamian za obowiązek konserwacji umocnień (wały i rowy) i gromadzenie ręcznej broni palnej (muszkiety) i prochu. Założył w Warężu w r. 1688 kolegium pijarskie, na którego rozbudowę przeznaczył w testamencie 50 000 złp. W r. 1693 tamże ufundował pijarom kościół z olejnym portretem fundatora. Rozwijał hodowlę koni. Główne stadniny znajdowały się w ziemi chełmskiej (pola Chorobrowskie, Kozodawskie, Wołkowskie). Dysponował M. także pokaźnym majątkiem w gotówce (ok. 160 000 złp. w r. 1695) oraz w kosztownościach w postaci złotych pierścieni wysadzanych szlachetnymi kamieniami, srebrnych zastaw, kosztownych materiałów itp.

M. zmarł 10 II 1697 w Jaworowie; pochowany został w ufundowanym przez siebie kościele popijarskim w Warężu. Nie był żonaty. Większość dóbr rodowych przejął jego bratanek, także Marek Matczyński, syn Aleksandra Ignacego, notariusza kamienieckiego, łowczy podolski w r. 1726.

Estreicher, XXII; Enc. Org.; Łoski J., Jan Sobieski, jego rodzina, towarzysze broni, W. 1883 (portret M-ego na s. 50); Słow. Geogr. XII (Waręż); Niesiecki; Uruski; – Chowaniec C., Wyprawa Sobieskiego do Mołdawii w r. 1686, W. 1932; Cieślak E., Walki społeczno-polityczne w Gdańsku w 2. poł. XVII w., Gd. 1962; Korzon T., Dola i niedola Jana Sobieskiego, Kr. 1898 III 141, 467; Piwarski K., Między Francją a Austrią, Rozpr. PAU Wydz. Hist.-Filoz. S. II, Kr. 1933 XLIV cz. 1; tenże, Projekty reformy państwa za Jana III, Kr. 1938 s. 363; Woliński J., Epilog elekcji 1674, Rozpr. PAU Wydz. Hist.-Filoz. S. II, Kr. 1952 XLVI cz. 5; – Acta Hist., I cz. 1–2, VI; Akta grodz. i ziem., XXII, XXV; Bizardière M., Bezkrólewie po Janie III, Tłum. J. Bartoszewicz, Wil. 1853 s. 52–4, 201; Diariusz prawdziwy (sejmu r. 1696), w: Dzieje Jana III, W. 1847 s. 424, 463; Jabłonowski S., Skrupuł bez skrupułu w Polszcze, Lw. 1730 s. 43; Janicki J. W., Bellaria, Kr. 1683; Jemiołowski M., Pamiętnik, Lw. 1850; Przyczynki źródłowe do kampanii 1674, „Przegl. Hist.-Wojsk.” (W.) T. 6: 1933; Sarnecki K., Pamiętniki z czasów Jana Sobieskiego, Wr. 1958 (portret na s. 60); Sobieski J., Listy do Marysieńki, W. 1962; Testament Marka Matczyńskiego, Wyd. A. E. Koźmian, w: Rękopism historyczny polski, Wr. 1845 s. 113–38; – AGAD: ASK V rkp. 8 f. 696 nn. (podał J. Wimmer); B. Jag.: rkp. 6025 i 6026; Zakł. Dok. IH PAN w Kr.: Kartoteka posłów sejmowych Rzpltej szlacheckiej, zestawiona przez Z. Trawicką (rkp.).

Henryk Kotarski