Sobieski Marek h. Janina (1549/50–1605), chorąży nadworny kor., kasztelan, potem wojewoda lubelski. Był najstarszym synem Jana (zob.) i Katarzyny z Gdeszyńskich, bratem Sebastiana (zob.).
S. uczył się może w szkole kalwinów lubelskich w Bychawie. Związany od lat młodzieńczych z Zamoyskimi, zapewne za wstawiennictwem podkanclerzego kor. Jana Zamoyskiego został 17 VII 1576 przyjęty na dwór Stefana Batorego w poczet dworzan służących w sześć koni. Należał do najbardziej lojalnych i oddanych sług królewskich, wykazując przy tym zdolności wojskowe. Mimo iż gwałtowny z usposobienia i skłonny do burd, odwagą i siłą fizyczną zyskał S. sławę «męża wybornego i prawego dworzanina», który «żadnego harcu ani potrzeby żadnej […] nie omieszkał» (B. Paprocki). Sam Batory miał kiedyś rzec, że «gdyby los całego królestwa od jednego harcu zależał», nikomu by bardziej nie ufał, niż właśnie S-emu. Reputację tę zaczął S. zdobywać już podczas wojny Stefana Batorego z Gdańskiem. Wystawiony przez niego poczet walczył w składzie chorągwi dworskiej, wyróżniając się w bitwie nad jeziorem Lubieszowskim (17 IV 1577), wówczas też S. ranny w nogę w pogoni za jakimś oficerem wpadł ponoć konno do Wisły. W l. 1579–81 uczestniczył w wojnach Batorego z Moskwą, które ugruntowały jego żołnierską sławę. Podczas drugiej wyprawy pod Wielkie Łuki odznaczył się 19 IX 1580 w bitwie pod Toropcem. W trzeciej wyprawie na Psków, przebywał blisko króla. Zapewne w sierpniu t.r. w obozie pod Worońcem został mianowany chorążym nadwornym; 9 IX 1581 w obozie pod Pskowem na przywileju nobilitacyjnym dla Kaspra Gniewiewskiego wymieniono go już z tym tytułem. T.r. otrzymał od króla intratną dzierżawę na Wołyniu. W r. 1582 przebywał u boku Stefana Batorego w Rydze: 1 V dostał 200 złp. «in subsidium».
Wojny z Moskwą stały się też okazją do zacieśnienia związków S-ego z kanclerzem i hetmanem J. Zamoyskim, które zaważyły w ogromnym stopniu na jego dalszej karierze politycznej i wojskowej. Stopniowo stawał się on – jak to określił w r. 1604 nuncjusz C. Rangoni – «wielkim powiernikiem kanclerza», pomagając mu na forum lokalnym i ogólnopolskim. Taki charakter mogła mieć obecność S-ego w Warszawie podczas obrad sejmu w początkach 1585 r., choć funkcji poselskiej wówczas nie pełnił. W czasie bezkrólewia po śmierci Stefana Batorego trzymał się blisko Zamoyskiego.
Na sejmie elekcyjnym 15 VIII 1587 S. oddał głos na «Piasta» i przyłączył się do zwolenników królewicza Zygmunta Wazy. W początkach października t.r. brał udział w zjeździe wiślickim, a następnie w obronie Krakowa przed wojskami arcyks. Maksymiliana. Podczas szturmu maksymilianistów 24 XI szarża kilkudziesięciu dowodzonych przez S-ego husarzy zadecydowała o rozproszeniu piechoty niemieckiej i stanowiła przełomowy moment bitwy. Maksymilian musiał spod Krakowa ustąpić. Dn. 9 XII S. był świadkiem uroczystego wjazdu Zygmunta do miasta i następnie jego koronacji na króla. W styczniu 1588 wyruszył z kanclerzem za wojskami arcyks. Maksymiliana na Śląsk i 24 I 1588 wziął udział w zwycięskiej bitwie pod Byczyną. W maju t. r. był w Krakowie, 23 V uczestniczył w pogrzebie Stefana Batorego, zamykając w pogrzebowym orszaku poczet chorążych powiatowych. Większość czasu spędzał jednak odtąd w Krasnymstawie, bowiem Zamoyski poruczył mu straż i pieczę nad więzionym tam arcyks. Maksymilianem. Pilnował też innych przebywających w Krasnymstawie więźniów (m.in. woj. poznańskiego Stanisława Górki). Z listów S-ego do Zamoyskiego wynika, że obowiązki swoje traktował bardzo poważnie, kontrolował korespondencję więźniów i ograniczał ich kontakty. W r. 1589, po decyzji o uwolnieniu Maksymiliana, wyruszył z nim w drogę do Wiślicy, gdzie 1 IX wraz z woj. krakowskim Mikołajem Firlejem wymusił na arcyksięciu poręczenie, że po wyjeździe z Polski złoży przysięgę, w której wyrzeknie się zabiegów o tron polski. Bezpośrednio przed sejmem 1590 r. (rozpoczętym 8 III), z inicjatywy Zamoyskiego rozgłaszał S. wieści o rokowaniach habsbursko-szwedzkich, starał się też zjednać dla niego prymasa Stanisława Karnkowskiego, arcybpa lwowskiego Dymitra Solikowskiego i bpa włocławskiego Hieronima Rozdrażewskiego. W lipcu t.r. brał u boku Zamoyskiego udział w wyprawie na pogranicze południowo-wschodnie przeciwko Tatarom. Odgrywał też jakąś zakulisową rolę polityczną, o czym świadczyć może przejęcie przez posłów cesarskich w początkach 1591 r. jego tajnego bileciku, dotyczącego stosunku Zamoyskiego do Radziwiłłów. Z hetmanem w. lit. i woj. wileńskim Krzysztofem Radziwiłłem pozostawał S. w dość zażyłych stosunkach; dostarczał mu informacji, otrzymywał od niego upominki.
W tych latach włączał się S. również coraz aktywniej w funkcjonowanie samorządu szlacheckiego woj. lubelskiego, czego dowodzi częsta jego obecność na sejmikach i innych zjazdach. O ich przebiegu i podejmowanych tam decyzjach regularnie informował Zamoyskiego (zachowało się ok. 40 listów), usprawiedliwiając się czasami, że nie zawsze odpowiadały one (np. wybór posłów) życzeniom kanclerza. Po raz pierwszy posłował S. na sejm w r. 1592; wybrano go na sejmiku lubelskim 7 VIII i zarazem wyrażono w instrukcji sejmowej zgodę, aby rozpoczął starania o wymianę niektórych swych dóbr na królewszczyzny. Podczas tego sejmu nie odegrał, jak się wydaje, większej roli. Aktywniejszy był podczas poselstwa (także z sejmiku lubelskiego) na sejmie krakowskim w r. 1595, na którym włączył się do zabiegów o uchwalenie gwarancji dla wolności wyznaniowej (tzw. procesu konfederacji warszawskiej). Podpisał złożoną 21 III protestację różnowierczych senatorów i posłów z powodu odrzucenia postulatu o obwarowanie konfederacji warszawskiej. Podpisał także na odbytym podczas sejmu zebraniu protestantów apel o zwołanie synodu generalnego w Toruniu. Także jako poseł lubelski na sejmie w r. 1596 upominał się o prawa różnowierców; gdy okazało się, iż sejm ten znowu nie podejmie uchwały o procesie konfederacji, zażądał, aby Zygmunt III złożył zapewnienie, że punkt w tej sprawie zostanie wymieniony w królewskiej legacji na sejmiki. W trakcie tego sejmu, 29 IV 1596, został mianowany kaszt. lubelskim i wszedł do senatu. W r.n., 22 III 1597, otrzymał przywilej na woj. lubelskiego, ale urząd ten objął dopiero między 13 IV a 11 V 1598.
Można sądzić, iż przyznanie S-emu urzędu wojewody zostało obwarowane warunkiem przejścia na katolicyzm. W styczniu 1598 występował jeszcze oficjalnie jako kalwinista i uczestniczył w Lublinie w rozmowach z sekretarzem gdańskim Wesslem Mittendorfem, zabiegającym u przywódców protestantów w Koronie o udzielenie poparcia Gdańskowi w procesie z bpem Rozdrażewskim o kościół Najśw. Marii Panny. S. obiecał wówczas poprzeć na najbliższym sejmie petycję mieszczan, wyrażając zarazem życzenie, aby gdańszczanie lepiej traktowali kontrahentów handlowych z Korony. Wprawdzie swoją konwersję ujawnił krótko przed 17 XI 1598, lecz jest prawie pewne, iż przeszedł do Kościoła rzymskokatolickiego wcześniej, w wyniku dłuższych zabiegów ze strony jego przedstawicieli. Już w r. 1597 jezuita Marcin Łaszcz dedykował mu antyariańską polemikę pt. „Recepta na Plastr Czechowica” (Kr.). Był S. na sejmie w r. 1598; został na nim jednym z czterech komisarzy do rewizji pustych pól na Podolu i Rusi, które miały być następnie rozdane między zasłużonych. Komisja nie podjęła chyba jednak czynności, bowiem w r. 1601 «dosyć czyniąc konstytucjom o tym uczynionym» powołano nową, już bez udziału S-ego. W r. 1589 otrzymał od Zygmunta III star. łuckie.
We wrześniu 1600 uczestniczył S. z własnym pocztem w wyprawie Zamoyskiego do Mołdawii i Wołoszczyzny z pomocą hospodarowi mołdawskiemu Jeremiaszowi Mohile przeciwko hospodarowi wołoskiemu Michałowi Walecznemu. Po przekroczeniu Dniestru i zdobyciu Suczawy S. wyróżnił się zwłaszcza w starciu pod Bukowem nad rzeką Telezyną (20 X). Jego autorstwa był podobno plan bitwy, on też dowodził decydującym o zwycięstwie atakiem prawego skrzydła polskiego. Na sejmie na początku r. 1601 wszedł do komisji mającej zająć się rewizją nowo zbudowanego zamku latyczowskiego. T.r. dowodził wojskiem kwarcianym na Ukrainie, broniącym tam pokoju na granicy z Moskwą, a następnie objął po Stanisławie Żółkiewskim naczelne dowództwo nad armią ukrainną. W marcu 1602 odebrał za to podziękowania od sejmiku lubelskiego, który apelował jednocześnie do sejmu i króla o «nagrodę» dla niego. Parę miesięcy potem na czele 900 jazdy i 100 piechurów pociągnął znowu do Mołdawii dla udzielenia pomocy przychylnemu Polsce Jeremiaszowi Mohile, skończyło się jednak tylko na zabezpieczeniu granicy, za co w styczniu 1603 dziękował mu marszałek izby poselskiej Feliks Kryski. W wotum na sejmie 1603 r. ubolewał S., że Rzplta utraciła Wołoszczyznę i postulował podjęcie starań, by kraj ten mógł nadal podlegać Polsce. Zdawał się przy tym na autorytet Zamoyskiego, który w tym czasie właśnie bezskutecznie zabiegał dla niego o laskę wielką marszałkowską. Sam S. opowiadał się za taką reformą finansów, by można było zaspokoić roszczenia wojska.
S. położył fundamenty pod magnacką fortunę rodu, przy czym walnie wykorzystał królewskie łaski i życzliwość Zamoyskiego. W r. 1581 wraz z bratem uzyskał zatwierdzenie przez sejm objęcia w dziedzictwo królewszczyzny Pilaszkowice w woj. lubelskim. T.r. dostał od Stefana Batorego dzierżawę star. świniuskiego na Wołyniu, składającego się z jednego miasteczka i siedmiu wsi. W r. 1598 nabył na Rusi olbrzymie dobra złoczowskie, obejmujące Złoczów i ponad 60 wsi. Miał też pomniejsze dobra na Podolu, cztery wsie w ziemi chełmskiej (Chorupnik, Gorzków, Wiśniów, Wielopole), kamienicę w Lublinie, która swą świetnością zwróciła uwagę G. Brauna i F. Hogenberga, autorów dzieła „Civitates orbis terrarum” (Köln 1618). W l. 1596–1601 dzierżawił od Zamoyskiego star. knyszyńskie za 12 500 złp. rocznie, dochód przynosiło mu nadto star. łuckie. W r. 1600 druga żona wniosła mu bogate dobra – Błudów na Wołyniu. S. zmarł 10 XI 1605 w Pilaszkowicach. Pochowany został obok pierwszej żony w Lublinie w kościele Bernardynów, na który już w r. 1602 przeznaczył znaczne kwoty.
S. był żonaty dwukrotnie: jego pierwszą żoną była córka wojskiego chełmskiego Jakuba Snopkowskiego – Jadwiga (zm. 11 X 1597, parę dni po urodzeniu drugiego syna), drugą – córka woj. krakowskiego Andrzeja Tęczyńskiego – Katarzyna (zm. 1650); ich ślub uczcił okolicznościowym wierszem Piotr Ciekliński. Z małżeństwa ze Snopkowską miał S. synów: Jakuba (zob.) i Jana (zm. 1627 w Odolanowie; wg Dworzaczka był on synem z drugiej żony) oraz pięć córek: Zofię, żonę woj. podlaskiego Jana Wodyńskiego, Aleksandrę Mariannę, żonę marszałka w. lit. Krzysztofa Wiesiołowskiego, Katarzynę, pierwszą żonę woj. łęczyckiego Stanisława Radziejowskiego (zob.), Gryzeldę, która została drugą żoną woj. dorpackiego Daźboga Karnkowskiego (zob.), a następnie wyszła za krajczego królowej Jana Rozdrażewskiego (zob.), i Annę, ksienię brygidek w Grodnie.
Reprod. portretu z obrazu należącego niegdyś do Ordynacji Zamojskiej, w: Sokołowski A., Dzieje Polski ilustrowane, [b. m. r. w.] IV 86; – Dworzaczek; Kossakowski, Monografie, III; Niesiecki; Paprocki; Żychliński, XXVIII; Urzędnicy, IV/4, X; – Bielowski A., Szymon Szymonowic, „Pam. AU Wydz. Filol. i Hist.-Filoz.” R. 2: 1875 s. 132; Chłapowski K., Elita senatorsko-dygnitarska za czasów Zygmunta III i Władysława IV, W. 1996; Grzybowski S., Jan Zamoyski, W. 1994; Janiszewska-Mincer B., Rzeczpospolita Polska w latach 1600–1603, Bydgoszcz 1984; Jarmiński L., Bez użycia siły, W. 1922; Kempa T., Konstanty Wasyl Ostrogski, Tor. 1997; Korzon T., Dola i niedola Jana Sobieskiego, Kr. 1898 I (tablice genealogiczne); Lepszy K., Oblężenie Krakowa przez arcyksięcia Maksymiliana (1587), Kr. 1929 s. 95; tenże, Rzeczpospolita w dobie sejmu inkwizycyjnego (1589–1592), Kr. 1939; Podhorodecki L., Sobiescy h. Janina, W. 1981 s. 6–13; Sokołowski W., Politycy schyłku złotego wieku, W. 1997 (fot. portretu); Trawicka Z., Sprawy gospodarcze Jakuba Sobieskiego, w: Kieleckie studia historyczne, Kielce 1977 s. 7–9; Tygielski W., Epistolografia staropolska jako źródło do badania mechanizmów politycznych, „Odr. i Reform. w Pol.” T. 33: 1988 s. 68, 70; Urbaniak V., Zamoyszczycy bez Zamoyskiego, W. 1995; Wadowski J. A., Kościoły lubelskie, Kr. 1907; Wisner H., Zygmunt III, Wr. 1991; Witusik A., Młodość Tomasza Zamoyskiego, L. 1977; tenże, Z raptularza historyka, L. 1982 s. 35–46; Wójcik Z., Jan Sobieski, W. 1983; – Acta Hist., XI; Akta grodz. i ziem., X; Akta synodów różnowierczych w Pol., II, III; Arch. Zamoyskiego, II, IV; Elementa ad fontium editiones, XXVI, XXVII; Lubieniecki A., Poloneutychia, W. 1982; Piotrowski J., Dziennik wyprawy Stefana Batorego pod Psków, Kr. 1894; Pisma do wieku Jana Sobieskiego, I cz. 1 s. 1–2; Reszka S., Diarium, Arch. do Dziej. Liter., XV cz. 1, Kr. 1915; Script. Rer. Pol., VIII (Arch. Radziwiłłów), XI (diariusze sejmowe 1587), XXI (diariusze sejmowe 1592); Vol. leg., II 368, 394; Źródła Dziej., III, V, IX B 90, XI; – AGAD: Arch. Radziwiłłów, Dz. V nr 14727 (autografy listów), Arch. Zamoyskich, rkp. 245, 635, 694, 695, 2376; AP w L.: Księgi grodzkie lubelskie, Relacje, manifestacje, oblaty, t. 25 k. 135, t. 32 k. 495v.–496, t. 33 k. 290, t. 36 k. 476v.–477, t. 37 k. 751–751v., Księgi ziemskie lubelskie, Zapisy, t. 45 k. 442–444, t. 53 k. 285–285v., 415, 428v., t. 54 k. 332v.–333, 354v., 387–387v., 392; B. Czart.: rkp. 99 s. 191–192, 221 i n., rkp. 2724 k. 412; B. Kórn.: rkp. 932 k. 12; B. Nauk. PAU i PAN w Kr.: rkp. 1399, nr 53 k. 153, nr 58 k. 173, rkp. 8323 k. 45v., 56, 65, 69v., 71v., 72v.; – Informacje Krzysztofa Chłapowskiego z W. na podstawie AGAD: ASK dz. 1 Rach. król., nr 253 k. 31.
Henryk Gmiterek