Szarfenberg (Scharffenberg, Scharpfenberg, Shorfenberg, Scharffenberger) Marek (zm. 1545), księgarz i nakładca krakowski, właściciel drukarni.
Pochodził ze Śląska, zapewne z Liebenthal (Lubomierz) koło Jeleniej Góry. Był ciotecznym bratem drukarza Hieronima Wietora.
S. miał wykształcenie uniwersyteckie, był uczniem Jana Sommerfelda (Aesticampiana). Działalność księgarską rozpoczął zapewne na terenie cesarstwa. Za poręczeniem rajcy Fryderyka Schillinga przyjął w r. 1506 krakowskie prawo miejskie. W r. 1510 wspólnie z Mikołajem Schickwickiem (Szykwikiem) i Melchiorem Frankiem wydał w krakowskiej drukarni Floriana Unglera „Almanach ad annum 1511” Stanisława Aurifabra, a w Norymberdze w drukarni Johanna Weissenburgera opublikował w r. 1511 własnym kosztem „Introductorium dialectices quod Congestum logicum appellatur” Michała z Wrocławia. Wkrótce stał się jednym z najważniejszych księgarzy krakowskich; na mocy umowy zawartej 22 XII 1514 z Zofią Regerową, córką zmarłego Schickwicka, został właścicielem jego księgarni i znajdujących się w niej książek. Zasługi S-a wychwalał Rudolf Agricola w „Epistolam ad Marcum Scharffenberg Aesticampiani discipuli”, zamieszczonym w książce „Modus epistolandi” J. Sommerfelda (Viennae 1515). W r. 1515 przebywał w Wiedniu, gdzie z tamtejszymi wydawcami Leonardem i Łukaszem Alantsee założył spółkę, zajmującą się handlem książkami na dużą skalę (w r. 1522 jego zobowiązania sięgały 2450 fl.). Stanął na czele księgarzy krakowskich, którzy w r. 1517 wystąpili przeciw monopolistycznej pozycji Jana Hallera, po czym 10 VI t.r. zawarli z nim ugodę, pozwalającą na swobodne wydawanie i sprowadzanie książek. S. zajmował się również produkcją papieru. W należących do star. bieckiego Seweryna Bonera Balicach wydzierżawił za 20 grzywien młyn zbożowy nad Rudawą, obok którego ok. r. 1522 urządził papiernię. Dn. 28 V 1526 kupił od Anny Zapalanki, wdowy po Wicie Bruniewskim (Broniowskim), za 900 fl. kamienicę przy ul. św. Anny (obecnie nr 6) i urządził tam księgarnię oraz warsztat introligatorski. W r. 1531 przekazał 45 fl. na rzecz szpitala Świętego Ducha; w r.n. zapisał w testamencie szpitalowi 300 fl. na kamienicy zwanej Pełczyn przy ul. Szpitalnej.
S. jako nakładca finansował książki drukowane początkowo głównie przez Unglera i Wietora (który w l. 1516–17 prowadził drukarnię w jego domu), a od r. 1526 przez swego krewnego, Macieja Szarfenberga (zob.); wspólnie z Maciejem, jego bratem Bartłomiejem (zob.) i innymi mieszczanami krakowskimi potwierdził 1 IX 1536 kaucję, złożoną przez Wietora bp. krakowskiemu Janowi Latalskiemu w procesie o sprowadzanie książek «heretyckich». W r. 1537 doszło do nieporozumień między S-em i Maciejem, rozstrzygniętych polubownie 21 XI t.r. przez sąd; S. zgodził się wypłacić Maciejowi 20 złp., po czym zaczął znów zlecać druk Wietorowi. W r. 1538 sprzedawał wydrukowane przez Wietora kalendarze, mimo że przywilej na ich druk miał w tym czasie Maciej Szarfenberg; stało się to w l. 1538–9 przyczyną kolejnego procesu (tzw. kalendarzowego); S. przed sądem zaprzeczył, jakoby sprzedawał kalendarze, odmówił jednak złożenia przysięgi oczyszczającej i 18 I 1539 został uznany za winnego złamania przywileju Macieja. Wyroku tego nie przyjął i apelował do króla Zygmunta I, który uwolnił go od kary, a 10 IV t.r. ustanowił wolność druku i sprzedaży książek; S. dopiero 18 IX złożył przysięgę w sprawie kalendarzy. Obok dochodowych ksiąg kościelnych, kalendarzy i podręczników gramatyki finansował S. druk dzieł Erazma z Rotterdamu, W. Ecka, P. Mosellanusa i J. Solfy, a także pisarzy klasycznych (Cycerona, Horacego, Hezjoda, Seneki, Lukiana). Sam był znawcą łaciny, greki i hebrajskiego oraz zwolennikiem humanizmu: w dedykacji dla Josta Ludwika Decjusza, umieszczonej wspólnie z Wietorem w „Opus de conscribendis epistolis...” Erazma (1523), wystąpił w obronie studiów klasycznych. Podpisał też cztery dedykacje w języku łacińskim: do płockiego aptekarza Jana Alantsee (1519), Seweryna Bonera (1523), Stanisława Bonera (1532) i miłośników literatury greckiej, których zachęcał do studiowania jej «we dnie i w nocy» (1535). Finansował również tłumaczenia na język polski prac obcojęzycznych; 24 VIII 1536 otrzymał od Zygmunta I na sześć lat wyłączne prawo wydawania i sprzedaży książki Johanna Copa „Regimen sanitatis”, przełożonej z języków łacińskiego, niemieckiego i czeskiego «z wielką pracą i staraniem oraz z wielkimi kosztami i wydatkami». W spółce z Michałem Wechterem i Janem Puttnerem, w którą każdy zainwestował po 500 fl. w złocie, wydał w r. 1538 w Wenecji „Breviarium Cracoviense”, który następnie rozprowadzał w Europie (w r. 1542 w księgarni Jorga Vecha w Wiedniu pozostało jeszcze 1 tys. egzemplarzy). Łącznie sfinansował publikację ok. 60 pozycji. Po r. 1538 kupił od Stanisława Cittwara ze Stradomia papiernię na Prądniku Biskupim, zwaną Żabi Młyn. Obie papiernie S-a, jako uprzywilejowane, nie podlegały przepisom cechu papierników. S. w r. 1542 został wyznaczony na egzekutora testamentu Macieja Szarfenberga.
W swej kamienicy przy ul. św. Anny założył S. w r. 1543 oficynę typograficzną; ponieważ sam nie był drukarzem, obowiązki techniczne powierzył prawdopodobnie Stanisławowi Siennikowi z Sieradza. Wydał w oficynie 10 druków (ok. 70 arkuszy), m.in. „Manuale sacerdotum” Jana Łaskiego (1543), „De componendis epistolis...” N. Perottusa [b.r.w.], w opracowaniu swojego krewnego Franciszka Mymera (zob.), „Missale Cracoviense pro itinerantibus” (1545), a także teksty polskie: „Tobiasz z łacińskiego języka na polski przełożony”, „Polskie wypisanie dwojej krainy świata...” Macieja Miechowity, w przekładzie Andrzeja Glabera z Kobylina, oraz „Żywot Józefa” Mikołaja Reja (wszystkie 1545); ponadto drukował prognostyki i kalendarze. Jako czeladników i serwitorów zatrudniał Szymona Guttlera, Michała Wechtera z Rymanowa i Jana Bajera, a także krewnych, Bartłomieja i Jakuba (zob.) Szarfenbergów oraz zięcia, Marcina Siebeneichera (zob.), z którym wspólnie eksportował książki na Węgry. Używał gmerku i sygnetu drukarskiego w postaci monogramu MS pod krzyżem. W uznaniu dla działalności S-a Mymer poprzedził jedno z wydań dzieła Perottusa „De componendis epistolis...” (Cracoviae 1544, wyd. w drukarni Wietora) pieśnią «ad dom. Marcum Scharffenberger, insignem civem ac bibliopolam Cracovien., avunculum suum bene meritum».
S. dorobił się znacznego majątku; oprócz młynów i kamienicy przy ul. św. Anny miał dom przy ul. Szpitalnej, dom z ogrodem w Czarnej Wsi, kupiony w r. 1538 od wdowy Katarzyny Schinowej, oraz połowy ogrodów na Krupnikach, Kleparzu i za kościołem Karmelitów na Piasku. W testamencie zapisał żonie dożywocie w domu przy ul. św. Anny i 600 złp. S. zmarł w r. 1545 w Krakowie.
W małżeństwie, zawartym na początku 2. dziesięciolecia XVI w. z Agnieszką z Żywieckich (zm. przed 7 V 1567), córką mieszczan krakowskich Stefana i Marty, S. miał synów, którzy przyjęli nazwisko Szarfenberger: Mikołaja (zob.), Walentego (zob.), Stanisława (zob.), Andrzeja i Jana (zm. 1585), kupca krakowskiego, oraz córki: Katarzynę, żonę kupca Hieronima Behema (syna Baltazara ), Elżbietę, żonę Jedwata, i Annę Agnieszkę (zm. 1597), żonę Siebeneichera, a od r. 1544 żonę Jana Kleczowskiego (zob.). Wnukami S-a byli Mateusz Siebeneicher (zob.), Jan Szarfenberger (zob.) i Marek Szarfenberger Ostrogórski (zob.). Po śmierci S-a wdowa zarządzała całym przedsiębiorstwem, mimo prób zmuszenia jej w r. 1546 przez zięcia Stanisława Jedwata do podziału masy spadkowej. Zarząd wdowy trwał co najmniej do r. 1549, kiedy przeprowadzono podział majątku, możliwe jednak, że uczestniczyła ona w zawiadywaniu tłocznią do końca jej funkcjonowania p.n. «Dziedzice Marka Szarfenberga».
Enc. Wiedzy o Książce; Estreicher; PSB (Schickwick Mikołaj); Słown. Pracowników Książki Pol., (bibliogr.); – Antosiewicz K., Opieka nad chorymi i biednymi w krakowskim szpitalu Świętego Ducha (1220–1741), „Roczniki Human.” T. 26: 1978 z. 2 s. 53; Bandtkie J. S., Historia drukarń krakowskich od zaprowadzenia druków do tego miasta aż do czasów naszych, Kr. 1815 s. 181–8, 263, 283–93, 377; Benis A., Obrona praw autorskich w dawnej Polsce, w: Pamiętnik słuchaczy Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kr. 1887 s. 426, 446–7, 450–1, 464–6, 473–5; Budka W., Papiernia w Balicach, „Archeion” T. 13: 1935 s. 33–5, 44; Czerniatowicz J., Rola drukarstwa greckiego w rozwoju piśmiennictwa naukowego, w: Z dziejów polskiej kultury umysłowej w XVI i XVII wieku, Wr. 1976 s. 167, 171–4; Drukarze dawnej Pol., I cz. 1 s. 49–50, 59, 252–64, 327; Jaglarz M., Księgarstwo krakowskie XVI wieku, Kr. 2004; Noga Z., Krakowska rada miejska w XVI wieku. Studium o elicie władzy, Kr. 2003 s. 148; Okopień J., Pionierzy czarnej sztuki, W. 2002; Papiernie w Polsce XVI wieku. Prace Franciszka Piekosińskiego, Jana Ptaśnika, Kazimierza Piekarskiego, Wyd. W. Budka, Wr. 1971 s. 19, 23, 25, 41, 52–3; Przywecka-Samecka M., Drukarstwo muzyczne w Polsce do końca XVIII wieku, Kr. 1969; Siniarska-Czaplicka J., Papier druków oficyn krakowskich, gdańskich i królewieckich 1500–1550, „Kwart. Hist. Kult. Mater.” R. 22: 1974 s. 59–60; taż, Właściciele oficyn drukarskich producentami papieru, „Roczniki Bibliot.” R. 29: 1985 s. 35; Ściebora M., Drukarstwo krakowskie za panowania Zygmunta Augusta i Stefana Batorego, w: Cracovia litterarum. Kultura umysłowa i literacka Krakowa i Małopolski w dobie Renesansu, Red. T. Ulewicz, Wr. 1991; Tabeau L., Dwa nieznane druki z oficyny Marka Szarffenberga w Krakowie z roku 1545 i 1546, „Biul. B. Jag.” R. 15: 1963 s. 55–60; Wittyg W., Znaki pieczętne (gmerki) mieszczan w Polsce w XVI i zaraniu XVII wieku, „Wiad. Numizm.-Archeol.” R. 18: 1907 t. 6 s. 565; – Acta rectoralia, I; Cracovia impressorum XV et XVI saeculorum, Ed. J. Ptaśnik, Lw. 1922 s. 50–7, 96–7, 116, 156, 158–9 (wstęp poza indeksem); Księgi przyjęć do prawa miejskiego, nr 9483; Mater. do dziej. piśmiennictwa pol., I; Przybyszewski, Wypisy źródł. do dziej. Wawelu, V nr 264, 297; – AP w Kr.: rkp. 772 (testament), Consularia Cracoviensia, ks. 436 s. 505, ks. 437 s. 57, 82, Scabinalia Cracoviensia, ks. 11 s. 296–7, ks. 12 s. 125, 641, 727, ks. 13 s. 129, ks. 14 s. 439–42; B. Jag.: rkp. 5350 s. 99.
Zdzisław Noga i Michał Szczerba