Przewóska Maria Czesława, pseud. i krypt. Helia, M. Cz. P., M. Cz. Przew., Maria Czesława, P. Zawisza (1868–1938), literatka, publicystka. Ur. w rodzinie pochodzenia szlacheckiego 29 XI 1868 w Siedlcach (wg Łozy; wg Enc. Org.: w r. 1865 w Lublinie), była córką kontrolera kasy powiatowej w Siedlcach Dominika Augusta i Leontyny z Doliwa-Klimeckich, młodszą siostrą Edwarda Przewóskiego (zob.), który wpłynął na jej wykształcenie i literackie początki.
Szkołę średnią P. ukończyła w Warszawie. Debiutowała – jak się zdaje – w warszawskiej „Gazecie Świątecznej” w r. 1887 (nr 27 i n.), pod pseud. Maria Czesława powiastką dla ludu Przygody Marynki Wójnikówny na warszawskim bruku, w r. n. powiastka ta wyszła oddzielnie (W.). W l. 1889–91 P. przebywała wraz z bratem Edwardem w Paryżu, gdzie studiowała na Sorbonie filozofię, psychologię i fizjologię, uczęszczała również na wykłady do Collège de France. Żywo się także interesowała okultyzmem, spirytyzmem i mediumizmem, nadto zetknęła się wówczas i współpracowała z działającą we francuskim ruchu emancypacji kobiet Marią z Mireckich Loevy (znaną pod literackim pseud. Maria Szeliga). Na te tematy zaczęła P. ogłaszać artykuły w prasie warszawskiej („Ateneum”, „Bibl. Warsz.”, „Bluszcz”, „Echo Muzycz., Teatr. i Artyst.”, „Głos”, „Kur. Codz.”, „Prawda”, „Przegl. Tyg.”, „Wędrowiec” i in.). Poza tymi artykułami, które zdobyły jej pewną popularność, ogłaszała również wiersze i opowiadania. Po powrocie z Francji zamieszkała w Warszawie i pozostała z nią związana już do końca życia. W latach dziewięćdziesiątych współpracowała z Cecylią Śniegocką w tajnej pracy oświatowej. W r. 1893 przebywała jakiś czas w Kijowie, a w r. 1900 była powtórnie w Paryżu, uczestniczyła tam w kongresie «De l’humanité» («humanistycznym» nazywała go w sprawozdaniu w „Bluszczu”, 1900), wygłaszając referat pt. La femme et le progrès de l’humanité. Wtedy też zapewne została członkiem Międzynarodowej Ligi Wychowawczej.
W r. 1894 ogłosiła P. «studium filozoficzne» Fryderyk Nietzsche jako moralista i krytyk (W.), pierwszą u nas książkę o tym myślicielu, którą jednakże fachowcy ocenili bardzo krytycznie. Studium to powtórzyła w tomie Z nowych dni. Syntetyczny zarys końca wieku (W. 1901), gdzie znalazły się także inne jej prace dotyczące Wiedzy tajemnej i jej wyznawców, kwestii kobiecej, literatury, sztuki, historiozofii i etyki. Książka zyskała współcześnie pewne uznanie, mimo że «panuje tu frazes wszechwładnie i niepodzielnie», a na poglądach autorki wycisnął «swoje mistyczne piętno» M. Maeterlinck (Wacław Makowski). Skłonność P-iej do mistycyzmu oraz do patetycznego i egzaltowanego stylu przejawiła się zwłaszcza w poematach prozą i nowelach zebranych w tomie pt. W nieskończoność (W. 1905), a podejmujących problematykę etyczno-psychologiczną miłości kobiety do mężczyzny. Tom ten zyskał przychylną ocenę krytyki i został w r. 1911 wznowiony. P. przełożyła nadto kilka powieści z języka czeskiego (A. V. Šmilovský „Filozof starogórski”, W. 1900, J. Zeyer „Zmierzch bogów”, „Tyg. Mód i Powieści” 1902, K. Světlá „Z naszych walk i bojów” oraz „Oczarowana”, W. 1900; taż „Ostatnia pani głogowska”, W. 1903).
W r. 1905 P. ogłosiła w tygodniku „Świat Kobiecy” studium o Elizie Orzeszkowej i przesłała je pisarce. Wynikiem tego była trwająca kilka lat korespondencja zakończona w r. 1909 osobistym poznaniem się oraz nieudana próba P-iej założenia Związku Etycznego Kobiet, opartego na poglądach autorki „Marty” na sprawę kobiecą. Mimo pełnego poparcia i współuczestnictwa w tym projekcie Orzeszkowa charakteryzowała przecież P-ą jako osobę «ogromnie zacną, ogromnie wykształconą i ogromnie w towarzystwie trudną i męczącą. Mówi strasznie wiele i ciągle z katedry albo z Parnasu». Studium swoje o pisarce P. rozszerzyła i ogłosiła oddzielnie pt. Eliza Orzeszkowa w literaturze i w ruchu kobiecym. Zarys syntetyczny (Lw. 1906, Wyd. 2. Kr. 1909), przeznaczając je głównie dla młodzieży. W tymże czasie opublikowała w „Bluszczu” również «zarys syntetyczny» Ellen Key w świetle postępowych dążeń ruchu kobiecego oraz reformy wychowawczej (1906–7). Ok. r. 1906 P. poznała Mieczysława Geniusza, który wywarł silny wpływ na jej poglądy. W r. 1910 uczestniczyła w jego próbie utworzenia w Krakowie «Ogniska Badań Ezoterycznych i Metapsychicznych» (w Warszawie należała do kółka teozofów grupujących się w salonie Janiny Żyrkiewiczowej). W r. 1919 weszła wraz z Geniuszem w skład zarządu utworzonej przez ks. Czesława Oraczewskiego organizacji Konfederacja Polska, która skupiała stowarzyszenia chrześcijańsko-narodowe. Działalność ta trwała do jesieni 1920, a jej wynikiem była broszura P-iej Polska i jej twierdze bytu. Skład zasad narodowej samowiedzy twórczej (Kat. 1923), silnie związana z poglądami polskiej filozofii mesjanistycznej, podobnie jak i następna pt. Dziejowa prawda Polski. Zarys nowego komentarza do dziejów ducha polskiego (W. 1927). Zmarły w r. 1920 Geniusz, któremu P. poświęciła później entuzjastyczną i egzaltowaną książkę (Mieczysław Geniusz. Dzieje żywota. Z lat wojny, W. 1937), był też ideowym patronem współzałożonego przez P-ą i działającego pod jej przewodnictwem w Warszawie w l. 1927–35 «Ogniska Uświadomienia Narodowego». Było to stowarzyszenie o niewielkim zasięgu, mające za zadanie – wedle określenia P-iej – «kontynuację badań twórczej ideologii narodu polskiego zawartej w pomnikowych dziełach wieszczów i myślicieli, w duchu zadań odrodzeńczych Polski». P. zorganizowała w nim, m. in., trwające kilka lat wykłady z dziejów polskiej filozofii (już w r. 1920, na zjeździe poświęconym zagadnieniom organizacji i rozwoju nauki polskiej, postulowała utworzenie instytutu do uprawiania tej dyscypliny). Pisywała również po r. 1918 w prasie warszawskiej, głównie w pismach związanych z Narodową Demokracją („Gaz. Warsz.”, „Myśl Narod.”) oraz w „Kur. Warsz.”. Zarabiała jednakże na życie – podobnie jak przed wojną – jako nauczycielka prywatna, otrzymywała też zasiłki z Min. Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego.
Część swojej twórczości poetyckiej, a mianowicie głównie wiersze powstałe w czasie wojny, ogłosiła P. dopiero w r. 1932 w tomie Sursum corda (W., z przedmową Józefa Kotarbińskiego i sylwetką autorki pióra Zdzisława Dębickiego). Była to przeważnie rymowana publicystyka o tematyce patriotycznej połączonej z religijną, pisana pod wpływem wierszy Zygmunta Krasińskiego, którego wielbicielką była P. przez całe życie. Jeszcze w r. 1913 ogłosiła w „Bluszczu” obszerną pracę O ideę Krasińskiego. Zarys syntezy, a pod koniec życia zapowiadała wydanie książki Zygmunt Krasiński – idea czynu. P. była długoletnim i czynnym członkiem Tow. Literatów i Dziennikarzy Polskich (przez jakiś czas przewodniczyła sekcji spraw ekonomicznych), ono też urządziło jej w r. 1924 uroczystość jubileuszową. Działała również w Tow. Ochrony Kobiet oraz w stowarzyszeniu «Trzeźwość». Zmarła w Warszawie 23 XI 1938 i została pochowana na cmentarzu Powązkowskim.
P. sporo prac pozostawiła w rękopisie, m. in. wyżej wspomnianą książkę o Krasińskim i kilka dramatów. Los tej spuścizny nie jest znany.
Fot. w: Przewóska M. C., Sursum corda, W. [1932]; Podob. w: taż, W nieskończoność, W. 1905; – Bibliogr. filozofii pol., III; Bibliografia „Głosu” 1886–1899, Wr. 1955; Bibliogr. Warszawy, Wydawn. ciągłe 1904–18; toż za l. 1919–28; Enc. XX w.; Enc. Org., XII 386, XVIII 442; Podr. Enc. Powsz., W. 1900 V; Ilustr. Enc. Gutenberga, XIV; Bar, Słown. pseudonimów; Łoza, Czy wiesz, kto to jest? (fot.); PSB, VII (Geniusz M.); Chobot J., Słowo od wydawcy, w: Przewóska M. C., Polska i jej twierdze bytu, Kat. 1923 s. 5–11; [Grot-Bęczkowski T.] T. K-c, Śp. M. Cz. Przewóska, „Kur. Warsz.” 1938 nr 326 s. 24 (fot. w nr 327 s. 1); Weiss T., Fryderyk Nietzsche w piśmiennictwie polskim lat 1890–1914, Wr. 1961 s. 10–13, 88, 90; [Recenzje Z nowych dni]: Drogoszewski A., „Bibl. Warsz.” 1902 t. 1 s. 385–9, Jabłonowski W., „Ateneum” 1901 t. 1 s. 655–8, J. S., „Książka” 1901 nr 3 s. 114–15, Makowski W., „Głos” 1901 nr 10; – Hertz P., Zbiór poetów polskich XIX w., W. 1975 ks. 6; Kozikowski E., Między prawdą a plotką, Kr. 1961; Krzywicki L., Wspomnienia, W. 1958 II–III; Limprechtówna A., M. C. Przewóska o kobiecie, „Bluszcz” 1924 nr 19; M. W., W ognisku literackim, „Gaz. Warsz.” 1924 nr 90; Orzeszkowa E., Listy zebrane, Wr. 1958–61 IV–V (fot.); Prażmowska T., M. Cz. Przewóska, „Bluszcz” 1911 nr 22 (fot.); Rabska Z., Moje życie z książką, Wr. 1959 I; Sokołowska (Skarbek) A., Czas udręki i czas radości, Wr. 1977; [Walewska C.] C. W., Wspomnienia i refleksje, „Bluszcz” 1924 nr 38; Wasilewski Z., M. Cz. Przewóska, „Gaz. Warsz.” 1924 nr 89; – „Kur. Warsz.” 1938 nr 324 s. 9; „Nauka Pol.” 1920 s. 136; „Trzeźwość” 1938 nr 11–12 s. 579; „Warsz. Dzien. Narod.” 1938 nr 332 s. 5; – B. Narod.: rkp. 2674, 2884, 5324, 5995, 6358 (listy P-iej i do P-iej), B. Publ. w W.: rkp. akc. 261 t. 5 k. 247–251 (rękopiśmienna spuścizna M. Geniusza); B. Uniw. Warsz.: rkp. akc. 655, 656; IBL PAN: Kartoteka bibliograficzna A. Bara.
Rościsław Skręt