Ossowska z Niedźwieckich Maria Jadwiga (1896–1974), badacz moralności, profesor Uniw. Łódz. i Uniw. Warsz. Ur. 26 I w Warszawie, pochodziła z rodziny inteligenckiej, była córką Kazimierza Romana i Aleksandry Józefy z Otwinowskich. W r. 1915 ukończyła pensję Antoniny Walickiej w Warszawie, maturę zdała w Krakowie. Od t. r. studiowała na Wydziale Filozoficznym Uniw. Warsz. Była pierwszym prezesem Koła Naukowego studentów filozofii. W r. 1919 debiutowała sprawozdaniem z książki Władysława Tatarkiewicza „O bezwzględności dobra” („Kur. Pol.”), w r. 1920 opublikowała serię sprawozdań z posiedzeń Warszawskiego Tow. Filozoficznego („Tydzień Pol.”). W r. 1921 uzyskała tytuł doktora za rozprawę o aksjologii stoików (Zarys aksjologii stoickiej, „Przegl. Filoz.” 1923), przyjętą przez Jana Łukasiewicza. W l. 1921–3 studiowała na Sorbonie. Po powrocie do kraju pracowała przez 6 lat na stanowisku starszego asystenta w Uniw. Warsz., a następnie wykładała na Wyższych Kursach Nauczycielskich. Dn. 1 VII 1924 zawarła związek małżeński ze Stanisławem Ossowskim (zob.). Należała do kręgu filozoficznej szkoły lwowsko-warszawskiej, a szczególny wpływ na ukształtowanie się poglądów naukowych O-iej miał Tadeusz Kotarbiński. O. działała czynnie w Warszawskim Tow. Filozoficznym, Warszawskim Instytucie Filozoficznym, Polskim Tow. Psychologicznym, Kole Naukoznawczym Kasy im. Mianowskiego. Od r. 1922 publikowała systematycznie sprawozdania z książek, recenzje krytyczne i rozprawy oryginalne, w których przede wszystkim zajmowała się zagadnieniami semantyki. Te ostatnie były podstawą uzyskania przez O-ą w r. 1932 habilitacji.
W l. akad. 1933/4 i 1934/5 O. przebywała, wraz z mężem, w Wielkiej Brytanii jako stypendystka Funduszu Kultury Narodowej. Uczestniczyła w seminariach prowadzonych przez etnologa Bronisława Malinowskiego i etyka George E. Moore’a, nawiązała też znajomość z filozofem B. Russellem. W okresie tym opracowała program nowej dyscypliny naukowej, rozumianej opisowo nauki o moralności, w przeciwieństwie do etyki normatywnej. Nauka ta miała przede wszystkim obejmować problemy: metaetyki, tj. badania nad swoistością norm i ocen moralnych, psychologii moralności, tj. badania motywacji ocen i zachowań moralnych, przeżyć swoistych dla sfery moralności, psychogenezy i patologii moralności, socjologii moralności, tj. badania społecznych uwarunkowań i funkcji zjawisk moralnych oraz środowiskowego zróżnicowania i rozwoju moralności w różnych grupach i środowiskach społecznych. Praca nad wypełnieniem tego programu zajęła resztę życia O-iej. Do r. 1939 przygotowała fundamentalną pracę z dziedziny metaetyki rozumianej opisowo Podstawy nauki o moralności (osiem na dziesięć rozdziałów). W dalszym ciągu publikowała sprawozdania z książek oraz krótkie rozprawy własne. Swym zainteresowaniom naukoznawczym dała wyraz przede wszystkim w rozprawie Nauka o nauce („Nauka Pol.” 1935), napisanej wspólnie z mężem. Rozprawa ta, opublikowana prawie równocześnie po angielsku (The Science of Science, „Organon” 1936), wytyczała wielostronny program naukoznawstwa i stanowi do dzisiaj jedną z podstawowych pozycji w literaturze z tego zakresu. W r. 1938 O. została redaktorem czasopisma „Szkoła Wyższa”. Podczas okupacji przebywała do r. 1944 w Warszawie. W l. 1941–4 wykładała w konspiracyjnym uniwersytecie. Zajęcia odbywały się w mieszkaniu Ossowskich w Warszawskiej Spółdzielni Mieszkaniowej na Żoliborzu. Przez pewien czas w mieszkaniu tym Ossowscy ukrywali również dziecko żydowskie. W czasie okupacji O. przygotowała dwa końcowe rozdziały Podstaw nauki o moralności, napisała Motywy postępowania, wydała konspiracyjnie broszurę Z etyki stosunków merkantylnych (W. 1943) i przygotowała swą jedyną pracę o charakterze czysto normatywnym Wzór obywatela w ustroju demokratycznym, opublikowaną po wojnie przez Tow. Uniwersytetów Robotniczych (W. 1946). Wraz z mężem brała też udział w organizowaniu pomocy dla ludności żydowskiej. Na wiosnę 1944, w związku z zagrożeniem życia obojga ze strony jednej z faszyzujących grup podziemia, Ossowscy przeprowadzili się do Legionowa, gdzie ukrywali się, dojeżdżając na konspiracyjne wykłady do Warszawy. Odcięci w czasie powstania od Warszawy, zimę 1944/5 spędzili następnie w Bukowinie Tatrzańskiej, utrzymując się z pomocy «Społem».
W r. 1945 O. otrzymała profesurę nadzwycz. i pierwszą w Polsce, specjalnie dla niej utworzoną, katedrę nauki o moralności na Uniw. Łódz. Od r. 1946 znów publikowała prace, głównie z dziedziny nauki o moralności. Dzięki pomocy szwedzkiej została wreszcie opublikowana książka Podstawy nauki o moralności (W. 1947), której rękopis został uratowany z powstania warszawskiego dzięki Stanisławowi Lorentzowi. W r. 1947 O. otrzymała za tę pracę nagrodę Warszawskiego Tow. Naukowego. W r. 1948 objęła katedrę historii i teorii moralności na Uniw. Warsz. W r. 1949 ukazała się książka Motywy postępowania (W.), w której O. kontynuowała realizację nakreślonego przez siebie programu nauki o moralności, tym razem poprzez dociekania psychologiczne. W l. 1952–6 O. została odsunięta od udziału w życiu uniwersyteckim. Pracowała wówczas nad książką poświęconą pojęciu moralności mieszczańskiej i jego uwarunkowaniom historyczno-społecznym. Z chwilą publikacji (Moralność mieszczańska, Wr. 1956) książka ta spotkała się z bardzo przychylnym przyjęciem w świecie naukowym i w publicystyce. Obok bogatych analiz historycznych i semantycznych książka zawierała systematyczną refleksję metodologiczną związaną przede wszystkim z konstrukcją typów idealnych i krytykę uproszczonych wyjaśnień socjologiczno-ekonomicznych. W r. 1956 O. wszczęła na nowo pracę naukową i dydaktyczną w kierowanej przez siebie katedrze historii i teorii moralności na Wydziale Filozoficznym Uniw. Warsz. do czasu przejścia na emeryturę w r. 1966. W l. 1956–62 kierowała również Zakładem Teorii i Historii Moralności w Instytucie Filozofii i Socjologii PAN. W tym okresie twórczość O-iej skupiała się przede wszystkim na realizacji trzeciego wątku zaprojektowanej nauki o moralności, a mianowicie na zagadnieniach socjologii moralności. Z najważniejszych prac wówczas opublikowanych należy wymienić: O pewnych przemianach etyki walki (W. 1957), Socjologia moralności (W. 1963) i Myśl moralna oświecenia angielskiego (W. 1966). W Socjologii moralności O. zajęła się przede wszystkim krytyką wyjaśnień funkcjonalistycznych, rozpowszechnionych w socjologicznej refleksji nad zjawiskami moralnymi, oraz szczegółową krytyczną prezentacją wszelkich teorii podkreślających rolę poszczególnych czynników społecznych, ekonomicznych i demograficznych jako uwarunkowań zjawisk moralnych. Powstanie tej pierwszej w światowej literaturze socjologicznej próby systematycznego przeglądu zagadnień i teorii socjologii moralności związane było z wykładami, jakie O. gościnnie wygłosiła w r. 1960 w Barnard College, Columbia University w Nowym Jorku. Badania nad myślą moralną oświecenia angielskiego nie ograniczyły się do analizy teorii etycznych, ale stanowiły, dzięki wykorzystaniu literatury pięknej, wspomnień, listów itd., przykład historii idei i zarazem socjologii moralności historycznie zorientowanej.
W r. 1964 O. otrzymała nagrodę Alfreda Jurzykowskiego. Poza pracą naukową i dydaktyczną interesowała się ogólniejszymi zagadnieniami publicznymi, o czym świadczyło jej uczestnictwo w Klubie Krzywego Koła, udział w dyskusji nad stanem prawa, w dyskusji nad zniesieniem kary śmierci, której to kary była zdecydowaną przeciwniczką. O. należała do założycieli i była wieloletnim członkiem Tow. Kultury Moralnej. Po przejściu na emeryturę w r. 1966 nadal prowadziła konwersatorium poświęcone zagadnieniom teorii, historii i socjologii moralności na Wydziale Filozoficznym Uniw. Warsz. Kontynuowała również pracę naukową. Wiosną 1967 miała wykłady w Stanach Zjednoczonych na wydziale filozoficznym University of Pennsylvania w Filadelfii. Wykłady te zostały wydane w formie książki Social Determinants of Moral Ideas (Philadelphia 1970) i są nową wersją Socjologii moralności. O. przygotowała również książkę specjalnie poświęconą zagadnieniu systematyzacji różnych norm moralnych (Normy moralne, W. 1970), w której ten od dawna nurtujący ją problem rozwiązała, przyjmując jako podstawę systematyzacji typologię wartości chronionych i wspomaganych przez poszczególne normy. W r. 1972 otrzymała nagrodę państwową I stopnia za całokształt osiągnięć naukowych, ze szczególnym uwzględnieniem Podstaw nauki o moralności. Do zagadnień etyki rycerskiej, której różne aspekty, a zwłaszcza etyka walki, interesowały ją przez cały czas prac nad nauką o moralności, O. powróciła w swej ostatniej książce Ethos rycerski i jego odmiany (W. 1973). W ciągu wieloletniej pracy dydaktycznej wykształciła wielu uczonych, którzy w większym lub mniejszym stopniu poświęcili się badaniu zjawisk moralnych. W katedrze O-iej pracowali przez dłuższy lub krótszy okres czasu m. in. Henryk Jankowski, Krzysztof Kiciński, Adam Podgórecki i Klemens Szaniawski. Oddziaływała szerzej poprzez swoje publikacje. Doprowadziła do uznania w Polsce socjologii moralności jako swoistej dziedziny badań. Jej program opisowej nauki o moralności wywarł wpływ na wszystkich zajmujących się w Polsce zagadnieniami etyki i moralności, nawet jeśli tylko niektórzy podjęli się konsekwentnego rozwijania jej poglądów. Wpływ O-iej wynikał również z systematyczności programu nowej nauki, dokładności metodologicznej w realizacji tego programu i bogactwa historyczno-socjologicznych analiz przeprowadzonych przez O-ą. O. zmarła bezpotomnie 13 VIII 1974 w Warszawie, pochowana została na cmentarzu Powązkowskim.
Grzelecki S., Maria Ossowska, „Życie Warsz.” 1974 nr 195; Hiż H., Kahn Ch. H., Introductory Note, w: Ossowska M., Social Determinants of Moral Ideas, Philadelphia 1970 s. VII–XII; Kiciński K., Posłowie w: O człowieku, moralności i nauce, (w druku); tenże, Wartości i człowiek, „Polityka” 1974 nr 34 s. 9; Kołakowski L., Zamiast kwiatów na grób M. O-iej, „Kultura” 1974 nr 10 s. 109–13; Moralność i społeczeństwo. Księga jubileuszowa dla M. O-iej, W. 1969 (bibliogr. prac O-iej z l. 1919–68, fot.); Pacuła S., Maria Ossowska, „Kierunki” 1974 nr 36 s. 3, 11; [Reszke I.] Maria Ossowska, „The Polish Sociological Bulletin” Nr 2 (30): 1974 s. 5–9 (fot.); Szaniawski K., Maria Ossowska, „Życie Warsz.” 1966 nr 149 (fot.); Zamecki S., Koncepcja nauki w szkole lwowsko-warszawskiej, Wr. 1977; – „Tryb. Ludu” 1974 nr 230; „Życie Warsz.” 1974 nr 191, 195–8; – Informacje Marii Smoły, Krzysztofa Kicińskiego i Jakuba Karpińskiego.
Jacek Kurczewski