Sobieska z Wesslów Maria Józefa (ok. 1685–1761), żona królewicza Konstantego Sobieskiego. Ur. ok. r. 1685, zapewne w Polsce, a nie, jak podają niektóre opracowania, w Wiedniu; była jedyną córką Stanisława Wessla, star. różańskiego, makowskiego i ostrowskiego, oraz Barbary ze Stahrembergów. Matka jej, wg wszelkiego prawdopodobieństwa, była bratanicą (ale nie córką) austriackiego feldmarszałka E. R. Stahremberga, komendanta obrony Wiednia w r. 1683.
Matka była podobno ochmistrzynią Teresy Kunegundy Sobieskiej, więc S. zapewne przebywała przy niej na dworze królewskim. Po jej śmierci wychowywały ją sakramentki warszawskie. Następnie (od r. 1702?), ojciec umieścił S-ą w Oławie na dworze królewicza Jakuba Sobieskiego, co najstarszy z królewiczów Sobieskich wypominał jej po latach w trakcie przewlekłych sporów majątkowych. Po śmierci ojca (1704) pozostawała pod opieką królewicza Jakuba. Dn. 18 XI 1708 poślubiła w Gdańsku królewicza Konstantego Sobieskiego (zob.). Przyczyny zawarcia tego związku, będącego zaskoczeniem dla współczesnych, pozostają dotąd nieznane. Małżeństwo to zostało przyjęte przez pozostałych członków rodziny Sobieskich jako mezalians. Występujący w roli opiekuna S-iej Jakub podważał związek zawarty bez jego zgody i niweczący jego starania o «ukontentowańsze w równości jej postanowienie». Próby nakłonienia Konstantego do wyparcia się związku i opuszczenia żony spełzły na niczym. Dn. 19 XI 1708, a więc dzień po zawarciu małżeństwa i jeszcze przed interwencją rodziny, Konstanty zdążył zapisać S-iej dożywocie na wszystkich swych dobrach i kapitałach Sobieskich lokowanych w Paryżu oraz 100 tys. talarów na Żółkwi. Poczynione wtedy zapisy, umiejętnie bronione przez S-ą, uniemożliwiły królowej-wdowie Marii Kazimierze i Jakubowi, a wreszcie i samemu Konstantemu, podważenie tego związku. Wg hipotezy Wandy Roszkowskiej, małżeństwo to było pułapką ukartowaną przez saską dyplomację. Głównym animatorem intrygi miał być minister Jakub Flemming, na co zdają się wskazywać jego późniejsze o kilka lat zażyłe kontakty z S-ą. Nawrót młodzieńczej miłości królewicza do skromnej szlachcianki, czy też nagły wybuch jego uczuć w r. 1708, wydaje się wątpliwy, skoro jeszcze w r. 1707 związany był on z Urszulą Lubomirską, dawną kochanką Augusta II. Bartłomiej Sardi, dyrektor poczt w Gdańsku i rezydent Sobieskich, dziwił się w r. 1708, że Konstanty zdecydował się na ślub, skoro S-ą można było zdobyć i bez sakramentu. Konstanty opuścił żonę już po kilku dniach, bowiem 5 XII t.r. był w Oławie, 12 II 1709 w Rzymie, a potem na Rusi. S. zaś jeszcze w kwietniu r. 1709 pozostawała w Gdańsku.
Wkrótce pod naciskiem rodziny Konstanty wystąpił o unieważnienie małżeństwa. Już w liście z 15 III 1709 zarzekał się, iż nic nie jest go w stanie zmusić do życia z S-ą i starał się o interwencję Marii Kazimiery w tej sprawie w Rzymie. Rozważano wówczas kandydaturę Zofii Sieniawskiej, córki hetmana Adama Mikołaja, jako odpowiedniej dla niego żony; pozostawało to w związku z promowaniem przez Sieniawskich kandydatury królewicza do tronu polskiego. Dn. 23 XII 1711 S. w liście do teściowej królowej zgadzała się na rozwód i nalegała na jego szybkie przeprowadzenie; przypisywała przy tym mężowi inicjatywę w doprowadzeniu do małżeństwa. W prywatnych negocjacjach między małżonkami pośredniczyła najpóźniej od września 1711 Elżbieta Sieniawska. Konstanty gotów był spłacić pretensje żony przez odstąpienie jej praw do sum Sobieskich lokowanych w Paryżu, ta nalegała jednak na tytułowanie jej królewiczową, i chciała doprowadzić raczej do separacji, niż do unieważnienia małżeństwa. Umowa spisana w Żółkwi we wrześniu 1712 przewidywała odstąpienie prze S-ą od pretensji do majątku męża w zamian za sumę 25 tys. ecu z kapitałów paryskich. Postępowanie rozwodowe prowadzono w konsystorzu lwowskim. Przez pewien czas po rozpoczęciu sprawy rozwodowej przebywała w Brzegu na Śląsku. Sprowadził ją tam królewicz Jakub, który płacił jej 1 tys. talarów pensji rocznie i starał się kontrolować jej poczynania. Mieszkała też u warszawskich sakramentek (zapewne od r. 1711). W r. 1716, po śmierci królowej Marii Kazimiery, S. pogodziła się na pewien czas z rodziną Sobieskich za cenę rezygnacji z dożywocia na dobrach męża. Już jednak t.r. próbowała dochodzić praw do majątku męża przebywającego od kilku lat w Rzymie (Konstanty obciążał dobra, na których przysługiwało jej dożywocie); majątek królewicza powiększył się w tym czasie o spadek po zmarłym bezpotomnie starszym bracie, Aleksandrze. Dn. 10 IV 1717 S. zawarła w Warszawie z królewiczem Jakubem umowę, na mocy której w zamian za roczną pensję w wysokości 16 tys. liwrów, asekurowaną na kapitałach paryskich, miała wyrzec się dożywocia, wycofać sprawę przeciwko Konstantemu, prowadzoną wówczas już w Rzymie oraz uznać małżeństwo za niebyłe i zniszczyć wszystkie dokumenty wystawione na jej rzecz przez męża. Jeszcze w r. 1718 jej pełnomocnik, teatyn ks. G. Bellavita, pertraktował z królewiczem Jakubem w sprawie finansowych pretensji królewiczowej. Umowa z r. 1717 nie została w końcu wykonana. S. zarzucała Jakubowi niewywiązywanie się z zobowiązań finansowych, ten z kolei oskarżał ją o niezwrócenie skryptów Konstantego. Upór S-iej uniemożliwiał Konstantemu swobodne dysponowanie majątkiem; musiał więc dodatkowymi ustępstwami opłacać jej zgodę na wyprzedawanie poszczególnych dóbr. W r. 1720 dokonała S. tzw. abrenuncjacji dożywocia na Wilanowie, dzięki czemu t.r. Konstanty mógł sprzedać te dobra Sieniawskiej. W t.r. kupiła także od dworzanina królewskiego Franciszka Manteuffel-Kiełpińskiego dwór w Warszawie, zapewne za wynagrodzenie otrzymane od męża.
Proces rozwodowy prowadzono dalej w Rzymie i w r. 1722 Rota zażądała dostarczenia ostatecznych dowodów, pozwalających na formalne wniesienie sprawy przed ten trybunał. Postępowanie zakończyło się w r. 1724, jednak bez unieważnienia małżeństwa. Przynajmniej od kwietnia 1724 S. rezydowała już w Żółkwi. W kwietniu 1725 przyjechała na krótko do męża do Wrocławia, udało jej się uzyskać pieniądze na spłatę jego najpilniejszych tamtejszych długów. Konstanty przybył do Żółkwi późną jesienią t.r. Rzekomo w tym czasie S. urodziła martwe dziecko. Po śmierci męża (26 VII 1726) przez półtora roku mieszkała tam dalej, tytułując się jako «na Żółkwi, Pomorzanach i Tarnopolu dożywotnia i oprawna pani». Okazało się, że wszystkie intraty z tych dóbr były wybrane na pół roku naprzód i nawet na pogrzeb męża (27 XI 1727) musiała pożyczyć 8 tys. złp.
Śmierć Konstantego rozpoczęła długi okres sporów S-iej z królewiczem Jakubem. Kolejne umowy w sprawie dożywocia i zarządu dóbr nie były realizowane. S. żądała za ustąpienie z dóbr 900 tys. złp., nie licząc kosztowności i mobiliów. Postępowała metodą faktów dokonanych, zmuszając tym Jakuba do ustępstw. Zastawiała zarządzane przez siebie majątki, zaciągała długi na ich hipotekę, sprzedawała ruchomości. Zarządziła wybór nowych władz miejskich w Żółkwi, dokonywała prezenty duchownych unickich. W r. 1728 ostatecznie zrezygnowała z Żółkwi na rzecz Jakuba, dostając w zamian Tygenhoff (Nowy Dwór Gdański) w woj. malborskim. Po wydzierżawieniu tych dóbr osiadła we Lwowie, dokąd przybyła z Żółkwi w styczniu 1729. Następnie zamieszkała w Pilicy; dobra, w skład których wchodziło miasto Pilica z zamkiem i fortecą oraz 13 wsi, kupiła 22 IX 1730 za 407 tys. złp. od hetmanowej w. lit. Emerencjanny z Warszyckich Pociejowej. Żyła, jak się wydaje, z kwot posagowych. Rezydując w Pilicy poświęcała wielu uwagi zarządowi i rozwojowi dóbr, przede wszystkim miasta. Już 17 VII 1731 potwierdziła prawo magdeburskie i powinności mieszkańców Pilicy. W t.r. otrzymała dla miasta przywilej królewski na jarmarki oraz wydała dwa przywileje dla tamtejszych Żydów (1733 i 1753), których prawa gwarantował już akt z r. 1731. Nadała gminie żydowskiej prawo wyboru rabina oraz zezwoliła Żydom na swobodne uprawianie handlu, rzemiosła i szynkowanie trunków; wyłączyła ich też spod kompetencji sądownictwa miejskiego, poddając bezpośrednio swej jurysdykcji zamkowej. Pilica stała się w XVIII w. jednym z najważniejszych ośrodków żydowskich w kraju. W l. 1731–40 S. przebudowała gruntownie tamtejszy zamek, w którym na stałe rezydowała.
Ponieważ S. była ostatnim żyjącym w Polsce członkiem królewskiej gałęzi Sobieskich, postać jej budziła żywe zainteresowanie. Nazywano ją powszechnie królewiczową Konstantową lub Konstantą (stąd często błędnie Konstancją). Zajmowała się nią ówczesna prasa, zarówno polska jak i zagraniczna, donosząc o jej podróżach do Krakowa, Żółkwi i Warszawy. S. brała udział w licznych balach organizowanych przez dwór, np. w lipcu 1727 czy 29 VI 1729 u posła rosyjskiego M. P. Bestużewa. Była traktowana z atencją zarówno przez Augusta II jak i Augusta III. W karnawale r. 1731 odgrywała rolę gospodyni u boku Augusta II na balu na Zamku Królewskim w Warszawie. W listopadzie i grudniu t.r. sama urządzała reduty na Zamku. W sierpniu 1732 znajdowała się wśród gości obserwujących słynny kampament w Warszawie. Jako jedna z nielicznych Polek została przyjęta przez Augusta II do grona członków drezdeńskiego Bractwa Okrągłego Stołu; nie wiadomo jednak, czy rzeczywiście brała udział w spotkaniach Bractwa. Dn. 23 VIII 1744 uczestniczyła, obok królowej Marii Józefy, w otoczeniu licznych senatorów i dyplomatów państw obcych, w uroczystej ceremonii obłóczyn księżniczki Anny Kazimiery Radziwiłłówny, córki hetmana Michała Kazimierza, u sakramentek warszawskich. W r. 1740 i 1753 pielgrzymowała na Jasną Górę, gdzie ufundowała cenne wota.
Po przekazaniu bratankowi Teodorowi Wesslowi dóbr pilickich (obciążonych zapisami na sumę 55 tys. złp.), zamieszkała w październiku 1753 jako rezydentka u sakramentek w Warszawie i przyjęła szkaplerz benedyktyński. Dn. 18 IX 1754 wraz z bpem kijowskim Kajetanem Sołtykiem brała tam udział w uroczystym bierzmowaniu panien, które przebywały w tym klasztorze na naukach. W tymże klasztorze umieściła w r. 1757 bratanicę, kasztelankę warszawską Jadwigę Teresę. Była nadto, już w r. 1725, właścicielką Cedrowic w ziemi łęczyckiej, posiadała też Będkowice w woj. krakowskim. W r. 1732 ulokowała na hrabstwie bialskim u Anny Katarzyny z Sanguszków Radziwiłłowej i jej syna Michała Kazimierza 400 tys. złp. W r. 1733 udzieliła 50 tys. złp. pożyczki marszałkowej kor. Konstancji Mniszchowej. W r. 1737 planowała zakup jakichś dóbr od star. ostrzeszowskiego Wojciecha Męcińskiego, zaciągnęła na tę operację dług 100 tys. złp. W l. 1755–8 trzymała w zastawie za 100 tys. złp. dobra Płochocin w pow. błońskim od star. mielnickiego Aleksandra Butlera; na tych dobrach zapisała 100 tys. złp. dla warszawskich sakramentek. W Krakowie posiadała kamienicę, przekazała ją w r. 1753 bratankowi T. Wesslowi.
W okresie rezydowania w Żółkwi S. przyczyniła się finansowo do zorganizowania uroczystości koronacji obrazu Matki Boskiej w kościele Dominikanów na Górze Różańcowej w Podkamieniu na Wołyniu. W r. 1742 ufundowała kościół paraf. w Kidowie w dobrach pilickich. W l.n. wzięła udział w fundacji kościoła i klasztoru dla reformatów w Pilicy; 6 V 1740 odstąpiła zakonnikom plac w północnej stronie miasta na budowę klasztoru, a 23 V 1743 uczestniczyła w położeniu kamienia węgielnego pod kościół (konsekrowany przez bpa krakowskiego Andrzeja Stanisława Załuskiego 14 V 1747). Dokonała także przebudowy otoczenia kościoła paraf. p. wezw. św. Jana w Pilicy. Fundacje te pochłaniały spore fundusze i S. w l. czterdziestych bardzo często dopominała się od kanclerza lit. M. K. Radziwiłła i jego żony Franciszki Urszuli o należne jej pieniądze, potrzebne na kontynuowanie fundacji. Kościołowi sakramentek warszawskich ufundowała w r. 1752 odlany w Gdańsku dzwon, upamiętniający zgon królewicza Konstantego. Mylnie uważano ją za Damę Krzyża Gwiaździstego. Bratanek T. Wessel kształcił się na jej koszt we Francji, gdzie rozpoczął też karierę wojskową. S. zabiegała dla niego o woj. łęczyckie, które otrzymał w r. 1759. Jej interwencji u ministra H. Brühla (podobno odesłała mu skrypty dłużne) przypisywano zaskakującą nominację Teodora na podskarbiego w. kor. Zmarła w Warszawie w klasztorze Sakramentek 4 I 1761, po kilkumiesięcznej chorobie, zapewne na raka piersi (podawany w literaturze r. 1762 jest błędny) i została pochowana w habicie. Czterodniowe uroczystości pogrzebowe celebrował bp kijowski Józef Andrzej Załuski, 7 I t.r. została pochowana w kościele Sakramentek na Nowym Mieście, gdzie T. Wessel ufundował jej okazały nagrobek. Autorstwo wykonanego z trójbarwnego marmuru i ozdobionego herbami Sobieskich i Wesslów oraz koroną królewską nagrobka przypisuje się jednemu z włoskich rzeźbiarzy z kręgu L. Matielli.
Z Konstantym Sobieskim S. dzieci nie miała. Majątek swój przekazała głównie dzieciom i wnukom braci: kaszt. warszawskiego Wojciecha i star. golubskiego Franciszka.
Niezwykłe losy S-iej zainspirowały Sabinę Grzegorzewską do napisania zbeletryzowanej historii jej życia. Utwór ten ukazywał się w l. 1861–3 w „Kółku Domowym” jako „Wspomnienia rodzinne”, a pośmiertnie wydanie książkowe z r. 1886 otrzymało od wydawcy tytuł „Pamiętnik o Marii Wesslównie, królewiczowej Konstantowej Sobieskiej”. Tak też zatytułowane jest wydanie krytyczne z r. 1965, opracowane przez Zofię Lewinównę. Dziełko Grzegorzewskiej opierało się, wg autorki, na tradycji rodzinnej, przekazanej jej przez Karola Wessla, syna Teodora, i Teklę, sakramentkę, bratanicę S-iej. Fikcja literacka zdecydowanie przeważa tu jednak nad możliwymi do zweryfikowania faktami. Grzegorzewska przedstawiła S-ą jako osobę niezwykle odpowiedzialną, odznaczającą się godnością, odwagą cywilną, lojalnością i bezinteresownością.
Portret S-iej w klasztorze Reformatów w Pilicy; Podobizna na nagrobku w kościele Sakramentek w W. (zniszczony w r. 1944), fot. J. K. Jaworskiego z r. 1922, negatyw w IS PAN; – Estreicher; Enc. Org.; Słown. Geogr. (Będkowice, Cedrowice, Kidów, Pilica); Wurzbach C., Biographisches Lexikon des Kaiserthums Oesterreich, Wien 1878 XXXVII 157–214, tabl. geneal. po s. 160; Dworzaczek; Kossakowski, Monografie, III 207–8; Niesiecki; Witting J. B., Der niederösterreichische landständische Adel (J. Siebmachers grosses und allgemeines Wappenbuch), Nürnberg 1909–18 IV Teil. 4–1, 4–2 s. 70, 203–4, 387; Żychliński; Czaplewski, Senatorowie Prus Król.; Katalog portretów osobistości polskich i obcych w Polsce działających, W. 1994 IV; Katalog zabytków sztuki w Pol., I z. 12 s. 25–7; Cmentarz żydowski w Pilicy. Rys historyczny i materiały inwentaryzacyjne, Oprac. L. Hońdo, D. Rozmus, A.Witek, Kr. 1995; – [Baliński M.] Listy z nad brzegów Krożenty. List XIX, „Gaz. Warsz.” 1860 nr 284; tenże, Pielgrzymka do Jasnej Góry i Częstochowy odbyta przez pątnika z XIX w., W. 1846 s. 381, 393; Bartoszewicz J., Kampament w Warszawie w 1732 r., w: Dzieła. Szkice z czasów saskich, W. 1880 VII 60–1; Błażkiewicz H., Dzieje parafii Pilica, Kr. 1988 s. 26–7, 33; tenże, Pilica. Zarys dziejów miejscowości, Kr. 1992 s. 181; Czeppe M., Kamaryla Pana z Dukli. Kształtowanie się obozu politycznego Jerzego Augusta Mniszcha 1750–1763, W. 1998; Filochowski R., Kościół i klasztor WW. PP. Sakramentek w Warszawie albo historia Sakramentek Warszawskich, W. 1889 s. 44–55; Gierowski J. A., Kandydatura Sobieskich do tronu polskiego w czasie wielkiej wojny północnej, „Sobótka” T. 35: 1980 z. 2 s. 376–8; Gruszczyński F. W., Kościół i klasztor OO Reformatów w Pilicy, [b.m.w.] 1948 s. 18–22; Hoffman K. B., Historia upadku dynastii Sobieskich z nowych dokumentów, „Gaz. Pol.” 1862 nr 297; tenże, Porwanie Jakuba i Konstantego Sobieskich przez Augusta II na drodze między Oławą a Wrocławiem dnia 27 lutego 1706, w: Opowiadania i studia historyczne, P. 1863 II 76–7; Jarochowski K., Gazeta Berlińska (Vossa) jako materiał do dziejów polskich w XVIII wieku, w: tamże, II 240–1, 295, 305; Konopczyński W., Polska w dobie wojny siedmioletnej, Kr.–W. 1911 II 188–9; Kurowski F. K., Pamiątki miasta Warszawy, Wyd. E. Szwankowski, W. 1949 II 162; Lengnich, Gesch. d. preuss. Lande, Bd. 9 s. 362; Link-Lenczowski A. K., Sobiescy po śmierci Jana III, „Acta Universitatis Wratislaviensis” Nr 726, Historia, T. 47: 1984 s. 255; Morawski K. M., Bractwo wrogów wstrzemięźliwości, „Kwart. Hist.” R. 43: 1934 s. 503–7; Petrus T. J., Kościoły i klasztory Żółkwi, Kr. 1994; Piwarski K., Królewicz Jakub Sobieski w Oławie, Kr. 1939 s. 102; Roszkowska W., Konstanty Sobieski królewicz polski, „Acta Universitatis Wratislaviensis” Nr 726, Historia T. 47: 1984 s. 127– 65; taż, Oława królewiczów Sobieskich, Wr. 1985; Sikorski A., Maria Józefa z Wesslów żona królewicza Konstantego Sobieskiego, „Roczn. Pol. Tow. Herald.” R. 4 (15): 1999 s. 189–201. Szołdrski W., Benedyktynki od Nieustającej Adoracji (Sakramentki) w Warszawie 1687–1960, „Nasza Przeszłość” R. 19: 1964 s. 140; Topińska M., Kościół Sakramentek, W. 1974 s. 51, 53, 57; Wiśniewski J., Historyczny opis kościołów, miast, zabytków i pamiątek w olkuskim, Marjówka Opoczyńska 1935 s. 123, 282–4, 306, 324; Żórawska-Witkowska A., Muzyka na dworze Augusta II w Warszawie, W. 1997; – Akta grodz. i ziem., X; Madeyski I., Kazań świątalnych…, W. 1755 II; Matuszewicz, Diariusz, II 141; Radziwiłł H. F., Diariusze i pisma różne, Wyd. M. Brzezina, W. 1998; Rostkowski M., Echo wdzięcznych panegiryczno-kaznodziejskich głosów…, Lw. 1731; Włocki J. F., Przykłady z cnot, i życia Świętych Pańskich…, Kr. 1737; Zamorski B., Kronika Pomorzańska według źródeł miejscowych, Lw. 1867 s. 253; – „Kur. Pol.” 1730 nr 44, 1732 nr 137, 1733 nr 168, 169, 1754 nr 61; „Kur. Warsz.” 1761 nr 2; – AGAD: Arch. Radziwiłłów Dz. III rkp. 41, 42, 43, 45, Dz. V nr 98, 496, 17185, 17190, Dz. XI nr 137, Dz. X Arch. Sobieskich (akta nieuporządkowane), Arch. Zamoyskich nr 3054 s. 77–86, Metrica seu liber neochristicolarum in ecclesia parochiali Żółkieviensi 1694–1725 i 1725–61, Mater. geneal. Wojciecha Wielądka, sygn. 64 k. 86, Zbiór Czołowskiego nr 392 s. 21–23, 40–41, nr 393 s. 45–47; B. Czart.: rkp. 474, 483, 484, 520, 562, 1951, 2762, 5973, 5992; B. Jag.: rkp. 5012 k. 200–201; B. Ossol.: rkp. 5797/I k. 19–25v., rkp. 13674/II, rkp. 15961 k. 668–672, 707–715; B. Uniw. Warsz.: rkp. 1957 k. 49v.–50; – Mater. Red. PSB: Krótki życiorys S-iej pióra W. Konopczyńskiego; – Jewish Privilegies in the Polish Commonwealth. Charters of Rights Granted to Jewish Communities in Poland Lithuania in the Sixteenth to Eighteenth Centuries, By J. Goldberg, II 176–80 [w druku].
Jarosław Dumanowski i Andrzej Sikorski