Loevy 1. v. Czarnowska z Mireckich Maria, pseud. i krypt. B. Saryusz, Bolesław Saryusz, Ciotka Marynia, Jerzy Horwat, Maria Szeliga, Matylda Mahoń, Vox, Jx., M. S., M. Sz., Mar. Sz. (1854–1927), powieściopisarka, publicystka, poetka, działaczka francuskiego ruchu emancypacyjnego kobiet. Ur. w majątku rodziców w Jasieńcu Soleckim (Sandomierskie), wychowywała się po śmierci ojca pod opieką matki. Otrzymała staranne wykształcenie domowe, najpierw pod kierunkiem miejscowego proboszcza ks. Józefa Czapli, potem guwernantek. W czasie powstania styczniowego na pewien okres opuściła Jasieniec, udając się wraz z matką do Dzikowa. Próby pisarskie nadsyłała już w r. 1870 do „Gazety Polskiej” (Felieton fantazyjny, podpisany pseud. Matylda Mahoń) i „Gazety Warszawskiej” (Korespondencje z Sandomierskiego, anonimowo). Mając lat szesnaście opuściła dom rodzinny, zamieszkała w Warszawie i rozpoczęła pracę literacką. Wiersze i szkice powieściowe drukowała w prasie warszawskiej, krakowskiej i lwowskiej: „Opiekun Domowy” (m. in. Hrabina Elodia, 1872–3, Bez opieki, 1874, wyd. osobno 1880), „Kłosy” (Tak się często dzieje w świecie, 1873), „Tygodnik Mód i Powieści” (1872–7), „Biblioteka Romansów i Powieści” (1873), „Przegląd Tygodniowy” (1874), „Przyjaciel Dzieci” (1874–5). W r. 1873 ukazały się w wydaniu książkowym dwie powieści: Dla ideału i W przeddzień. Próby powieściowe L. dotyczyły przeważnie problematyki obyczajowej, przedstawiały osobiste konflikty emancypującej się kobiety, wprowadzały typ kobiety samotnej, borykającej się z losem, walczącej z obłudą środowiska.
W t. r. opublikowała L. ponadto zbiorek wierszy Pieśni i piosenki (m. in. opowieść wierszowana oparta na motywie Barbary Ubryk pt. Urszula Zmorska, Ideał kobiety, obrazek w jednym akcie, kilkanaście wierszy lirycznych, z których Vanitas vanitatis i Z życia poety przedruk. w „Zbiorze poetów polskich XIX w.”, W. 1965 IV) niedoskonałych pod względem formy artystycznej, które wywołały serię negatywnych ocen. Atakowano poetkę za «zbytek refleksji filozoficznych» (J. M. Kamiński), «brak daru poetycznego, fantazji, piękności w pomyśle, tendencyjność» (H. Sienkiewicz). Najostrzej wystąpił Dionizy Henkiel; jego zarzuty dotyczyły zarówno formy artystycznej, jak i moralnej i etycznej wartości utworów L. («Naiwność połączona ze złośliwą intencją, brak wiedzy z brakiem zastanowienia, cyniczna z formy i treści, brudny realizm» itp.). W obronie wystąpili Prus i Świętochowski, traktujący tę recenzję jako złośliwy paszkwil, który podważał przede wszystkim morale L. Bronili oni nie tyle wartości poezji Pieśni i piosenek, ile protestowali przeciw formom ataku Henkla. Następne powieści wydała L. pod pseudonimami (szkic z natury Wuj Damazy, W. 1874, podpisany Ciotka Marynia, Wyklęte dusze, Dwór i dworek, W. 1878, podpisane Jerzy Horwat). W r. 1875 odbyła podróż po Europie, odwiedzając Pragę czeską, Monachium, Weronę, Padwę, Rzym i Neapol; relację drukowała w „Tygodniku Mód i Powieści” (1876). W r. 1876 poślubiła Stanisława Jana Czarnowskiego (zob.), z którym rozstała się po kilku tygodniach. Podczas pobytu w Warszawie napisała też L. parę sztuk teatralnych, które dzięki zręcznej akcji, humorowi i werwie, ciekawie nakreślonej galerii typów, grane były z powodzeniem na scenach teatrzyków ogródkowych warszawskich, krakowskich, lwowskich i poznańskich (Szczęście Walusia, 1878, nagrodzona na konkursie im. A. Fredry we Lwowie, Iwan Podkowa, 1876, Córka elegantki, 1878, Herod baba, przeróbka z powieści Kraszewskiego). Równocześnie poświęciła się pracy w robotniczych kółkach oświatowych i gdy ta działalność zwróciła uwagę władz, musiała w r. 1880 emigrować do Francji.
W Paryżu zawarła L. w latach osiemdziesiątych cywilny związek małżeński z artystą malarzem Edwardem Loevy (zob.) i rozpoczęła trwającą przez wiele lat pracę we francuskim ruchu emancypacyjnym kobiet, nie zaniedbując twórczości literackiej i publicystycznej. Pisywała liczne artykuły (m. in. o kwestiach polskich) do dzienników paryskich: „Figaro”, „La Parole Libre”, „Monde Moderne”, „Journal des Débats”, „Gil Blas” i in. Szkice powieściowe, poezje, artykuły krytyczno-literackie, przekłady prozy, sprawozdania i recenzje teatralne, przeglądy najnowszej literatury francuskiej oraz liczne korespondencje L. drukowały pisma krajowe: „Nowiny” (1881–2), „Dziennik Polski” (1881, 1887), „Kurier Codzienny” (1882–3, 1892, 1894), „Dziennik Łódzki” (1884–6), „Echo Muzyczne, Teatralne i Artystyczne” (1886, 1893–5), „Świt” (1886–7), „Kurier Warszawski” (1888), „Świat” (1888–91), „Życie” (W. 1887), „Tygodnik Illustrowany” (1886), „Kurier Polski” (1889), „Przegląd Tygodniowy” (1890–1892) i in. W r. 1889 opublikowała L. w Krakowie powieść z życia studentek, w której podjęła aktualny problem kształcenia kobiet, pt. Na przebój, tłumaczoną na języki: niemiecki, francuski, szwedzki i hiszpański. W r. 1896 teatry francuskie grały z dużym powodzeniem L’Ornière (wyd. z przedmową J. H. Rosny), w latach następnych Les Déblaueurs (1906), Les Nihilistes, Vive la Paix i in.
Twórczość krytyczno-literacka i powieściowa L., aczkolwiek obfita, nie odegrała znaczniejszej roli; większe znaczenie miała jej działalność we francuskim ruchu emancypacyjnym. W r. 1889 zwołała Międzynarodowy Kongres Kobiet, który był punktem wyjścia w skoordynowaniu tego ruchu. W t. r. założyła organizację pod nazwą «Alliance universelle des femmes», szerzącą ideę międzynarodowej solidarności i współpracy kobiet. Współuczestniczyła w utworzeniu Międzynarodowej Ligi Pokojowej Kobiet i została jej wiceprzewodniczącą. Na licznych kongresach w Anglii i Francji gorąco broniła sprawy kobiet, wygłaszała odczyty, walczyła o poprawę bytu i pracy kobiet, również na łamach prasy. W r. 1890 wydawała w Paryżu pismo „Bulletin de l’union universelle des femmes”. T. r. wyszedł pierwszy rocznik wydawnictwa „Les femmes et les féministes” prezentujący sylwetki wybitniejszych działaczek światowego ruchu kobiecego. W r. 1895 redagowała pismo „Revue Féministe”.
W domu L. w Paryżu skupiało się życie polskiej emigracji, tu odbywały się pierwsze zebrania młodzieży niepodległościowej. Brała udział w organizowaniu polskiego ruchu socjalistycznego w Paryżu, była członkiem Gminy Narodowo-Socjalistycznej. Uczestniczyła w paryskim zjeździe w listopadzie 1892, na którym sformułowano wytyczne Polskiej Partii Socjalistycznej i uchwalono założenia Związku Zagranicznego Socjalistów Polskich. Nazywano L. «jedną z najgorliwszych szermierek sprawiedliwości, wolności i dobroci» (J.-H. Rosny). Jako członek paryskiego syndykatu dziennikarzy (żurnalistów) socjalistycznych była delegatem na międzynarodową konferencję dziennikarzy socjalistycznych w Paryżu (28 IX 1900), zwołaną z okazji V Międzynarodowego Kongresu Socjalistycznego w Paryżu. Opracowywała dla miesięcznika ,,Humanité Nouvelle” rubrykę przeglądu prasy polskiej.
Prowadząc walkę w obronie praw kobiety, nie zapomniała L. o sprawie polskiej, o czym świadczy jej wystąpienie w czasie prześladowań dzieci polskich przez władze pruskie; założyła wtedy «Ligę przeciw okrucieństwu», zebrała tysiące podpisów piętnujących postępowanie władz pruskich. W r. 1908 była delegatką na Kongres Pokoju w Londynie. W r. 1909 zorganizowała Salon International z sekcją polską, chcąc stworzyć ognisko kulturalne dla Polaków. Podczas pierwszej wojny światowej wykazała wiele energii, opiekowała się setkami rodzin, dziećmi, zbierała ofiary jako przewodnicząca powstałej w Paryżu 18 III 1896 r. Międzynarodowej Ligi Pokojowej Kobiet (Ligue des Femmes pour le Désarmement International), pisała odezwy. W r. 1922 założyła tygodnik społeczno-literacki „Ognisko”, poświęcony interesom polskiego wychodźstwa; drukowała tu wiele artykułów, felietonów i utworów literackich. Była też założycielką instytucji charytatywnej dla starców «Croix Diolette». Zmarła 2 I 1927 w Chaville pod Paryżem po ciężkiej paroletniej chorobie, pochowana na cmentarzu Montmorency.
Fot. wg rys. E. Loevy w: „Przegl. Tyg.” 1892 nr 23; – Estreicher w. XIX; Zaleska Z., Czasopisma kobiece w Polsce, W. 1938 s. 89; W. Enc. Ilustr.; W. Enc. Powsz., (PWN, Szeliga Maria); – Bieńkowski W., Kazimierz Kelles-Krauz, Wr. 1969; Chmielowski P., Zarys najnowszej literatury polskiej, Kr. 1898 s. 278; [Dębicki Z.] Z. D., Maria Szeliga, „Kur. Warsz.” 1927; Jeske-Choiński T., Typy i ideały pozytywnej beletrystyki polskiej, „Niwa” 1887 z. 299 (odpowiedź M. Szeligi w z. 301); Kościesza Z., Z końcem wieku, „Rola” 1902 nr 21; Krawczyńska J., Wspomnienie o redaktorce „Ogniska”, „Bluszcz” 1927 nr 4; Księga pamiątkowa PPS, W. 1923 s. 4, 23, 25; Marrené W., Nasze autorki, „Tyg. Powsz.” 1885 nr 22; Moszczyński S., Śp. Maria Szeliga, „Ognisko” 1927 nr 256; Prus B., Na czasie, „Kolce” 1874 nr 14; Przewóska M. Cz., Z życia dzisiejszej studentki, „Życie” 1891 nr 11; [Rajchmanowa M.] J. Orka, Maria Szeliga, „Tyg. Mód i Powieści” 1909 nr 11; [Skrzynecki A.] Antoni Werytus, Kobiety i feminiści, „Wędrowiec” 1897 nr 4; Stefanowska M., Portrety literackie, „Przegl. Tyg.” 1896 nr 28; Świętochowski A., Nowe tory idealnej krytyki, „Przegl. Tyg.” 1874 nr 15; Walewska C., O równe prawa, „Kobieta Współcz.” 1929 nr 27; Wawrzykowska-Wierciochowa D., Pani Maria Jankowska-Mendelson, W. 1968; – Limanowski B., Pamiętniki (1870–1907), W. 1961; Orzeszkowa E., List do p. Marii Szeligi, „Opiekun Domowy” 1874 nr 41–4; Pachucka R., Pamiętniki z lat 1886–1914, W. 1958; Zapolska G., Listy, W. 1970; – „Gaz. Pol.” 1874 nr 70–73 (D. Henkiel, D. H-l); „Kur. Warsz.” 1973 nr 140 (W. Bogusławski); „Niwa” 1873 nr 41 (A. G. Bem, A. G. B.), 1874 nr 52–3 (H. Sienkiewicz); „Opiekun Domowy” 1874 nr 4 (J. M. Kamiński, J. M. K.); „Tyg. Mód i Powieści” 1875 nr 3 (L. Niemojewski); – IBL PAN: Kartoteka bibliograficzna.
Celina Gajkowska