Markowska Maria, pseud. i krypt. Kruk, M. M., Mrka, Via (1878 lub 1880–1939), poetka, tłumaczka, publicystka, działaczka socjalistyczna. Ur. w Płocku lub Terespolu nad Bugiem. Po ukończeniu szkół w Warszawie pracowała jako nauczycielka w Płocku. Następnie przebywała w Berlinie (prawdopodobnie na studiach). Dn. 16 III 1901, w chwili ukonstytuowania się berlińskiej sekcji Polskiej Partii Socjalistycznej (PPS), została jej sekretarzem. Używała pseud. partyjnego Kruk. W tym okresie utrzymywała bliskie kontakty z Komitetem Zagranicznym PPS w Londynie i z jego ośrodkiem wydawniczym, m. in. dopomagając w gromadzeniu materiałów literackich do publikacji partyjnych. Od lipca 1901 do maja 1902 przebywała w Katowicach, dokąd wyjechała specjalnie, by współpracować z Esterą Golde, z którą była blisko zaprzyjaźniona, przy redagowaniu przeniesionej z Berlina „Gazety Robotniczej”. Dn. 22 X 1901 została przyjęta do krakowskiej sekcji PPS, wspierającej wówczas aktywnie działalność sekcji PPS zaboru pruskiego (zwłaszcza na Górnym Śląsku). Od czerwca 1902 mieszkała w Krakowie, gdzie przypuszczalnie studiowała historię i literaturę. Przyjaźniła się z Malwiną Posner-Garfeinową (Marią Zabojecką), wspólnie z którą uczyła się języków skandynawskich. W Krakowie rozwijała żywą działalność polityczną i społeczną. Po aresztowaniu (w maju 1902) E. Golde, a następnie J. Haasego i Franciszka Morawskiego M. przez kilka miesięcy była faktyczną redaktorką „Gazety Robotniczej”, kierując nią z Krakowa. Uczestniczyła też jako prelegentka z dziedziny literatury i historii w wykładach Uniwersytetu Ludowego im. A. Mickiewicza (1902–4). Jesienią 1903 przebywała na Litwie. W r. 1904 odbyła podróż na Capri. Często odwiedzała Zakopane (mieszkała tu m. in. w r. 1914) i inne miejscowości Podhala. W czasie rewolucji 1905–7 działała w Warszawie; była tu aresztowana i więziona na Pawiaku. Po rozłamie w PPS w r. 1906 znalazła się w szeregach Frakcji Rewolucyjnej.
M. jako poetka debiutowała wierszem Mrok ogłoszonym w „Prawdzie” (1896 nr 11). Swoje poezje i przekłady drukowała w wielu pismach, m. in. w „Chimerze”, „Głosie” (1900–2), „Krytyce”, „Kurierze Codziennym”, w dzienniku „Naprzód”, w „Przedświcie”, „Robotniku” i wielu nie wymienionych tu pismach socjalistycznych; bliższą współpracę nawiązała z „Ogniwem” (1902–5), „Trybuną” (1906–7), „Tygodniem” (1900–5), „Sfinksem” (1908, 1911–12), „Gazetą Podhalańską” (1915–16). Na okres 1900–14 przypada najżywsza działalność literacka i publicystyczna M-iej. Opublikowała ona w tym czasie poemat Za wolność (Londyn 1902), Poezje (Kr. 1909, których dwie części ukazały się t. r. jako osobne odbitki: Burza i Melodie śmierci), napisaną wspólnie z Leonem Wasilewskim popularną broszurkę historyczną Grunwald (Kr. 1910), wiersz Hej, biją dzwony (Kr. 1911) oraz obrazek dramatyczny dla dzieci W zimową noc (druk. w „Małym Światku” 1913, nagrodzony na konkursie im. F. Morzyckiej we Lwowie 1918, wyd. osobne W. 1918). W r. 1900 opatrzyła szkicem biograficznym (a być może, zredagowała) album ku czci Bolesława Czerwieńskiego „Czerwony sztandar”. Wiele też tłumaczyła; opublikowała w formie książek przekłady: Emile Verhaerena „Jutrznie” (Kr. 1904), Selmy Lagerlöf „Legendy o Chrystusie” (W. 1905), Oskara Wilde’a „De profundis” (W. 1906), Alfreda Meyera „Wojna w dobie dzisiejszej” (Kr. 1910) oraz opracowanie mitów greckich „Podania Hellady” (wg G. Schwaba, Lw. 1916). Wśród tłumaczonych przez M-ą autorów znajdują się nadto: Gustaw af Geijerstam, M. Gorkij („Pieśń o sokole”, „Tydzień” 1901), Gerhart Hauptmann, Lafcadio Hearn, Morris Rosenfeld, Fiona Macleod, Hans Sachs. W l. 1909–12 M. wydała kilka książeczek dla dzieci, zawierających głównie adaptacje wątków baśniowych (O królu wężów i o Jaśku, W. 1909; Bajki, W.–Lw. 1911; Lalki Marychny, Lw.–W. 1911; Najpiękniejsze baśnie, Lw.–W. 1912; O cudownej księżniczce, Lw.–W. 1912; O zbójcach srogich czterdziestu, Lw.–W. 1912; Co się raz w kuchni działo, Lw.–W. 1912), w r. 1922 zaś powieść historyczną dla młodzieży z okresu wojen napoleońskich Przejdziem Wisłę, przejdziem Wartę (W.–Kr.). Po wojnie pisała niewiele. Większość jej publikacji w tym okresie stanowiły przedruki utworów wcześniejszych.
Twórczość poetycka M-iej, niezbyt obfita (obejmująca kilkadziesiąt utworów, w tym dwa poematy Ostatnie kartki, 1899, i Za wolność), była wyraźnie dwukierunkowa. W części była to poezja nastrojowa, eksploatująca modernistyczne stereotypy poetyckie; w Poezjach autorka nadała tej grupie utworów tytuł Melodie śmierci i wydaje się on dostatecznie określać przeważający tu typ motywu. Niektóre z tych wierszy były wysoko cenione przez współczesnych, np. Babie lato. Nierównie istotniejszy w dorobku M-iej jest drugi kierunek jej działalności poetyckiej: nurt społeczno-polityczny, mieszczący utwory nierównej wartości literackiej, ale o ogromnym zasięgu oddziaływania społecznego, o licznych akcentach rewolucyjnych, o wymowie współdźwięcznej z ówczesną ideologią PPS. Wiele z nich powstało w więzieniu na Pawiaku. Nurt ten obejmuje wiersze poświęcone martyrologii i bohaterstwu działaczy robotniczych, bojowców PPS, pieśni pierwszomajowe, poetyckie apele rewolucyjne, apoteozy ruchu socjalistycznego. Ta część twórczości M-iej zdobyła ogromną popularność w środowiskach robotniczych. Utwory te były wielokrotnie przedrukowywane w prasie socjalistycznej, w ulotkach, w śpiewnikach, zbiorkach i antologiach poezji robotniczej. Niektóre z nich służyły za teksty pieśni rewolucyjnych, często i chętnie śpiewanych, np. Hej, co mi tam! choć grozi wróg..., Śpiew ludu, Pieśń ulicy, kolęda robotnicza Na wsze strony biją dzwony… (Przypisywany M-iej przekład „Międzynarodówki” nie znajduje jednak potwierdzenia w źródłach).
M. zmarła 8 III 1939 i została pochowana w rodzinnym grobie w Jamnie (pow. Brześć nad Bugiem).
Od ok. r. 1904 była żoną Henryka Minkiewicza, malarza i grafika, jednego z wybitnych działaczy PPS i późniejszego generała.
Kormanowa, Materiały do bibliografii 1866–1918; – Kalestyńska L., W sprawie stosunków między PPS zaboru pruskiego a kierownictwem zagranicznym PPS, „Z Pola Walki” 1966 nr 3 s. 15; Literatura okresu Młodej Polski, W. 1973 III 734–5 (bibliogr., fot.), Obraz literatury polskiej XIX i XX wieku, S. V; Myśliński J., Grupy polityczne Królestwa Polskiego w zachodniej Galicji (1895–1904), W. 1967 s. 82, 83, 105; Próchnik A., Kobieta w walce o niepodległość i socjalizm w Polsce, W. 1938 s. 31, 32; Wawrzykowska-Wierciochowa D., Polska pieśń rewolucyjna, W. 1970; – Limanowski B., Pamiętniki, W. 1958–63 II–III; Sokolnicki M., Czternaście lat, W. 1936; tenże, Rok czternasty, Londyn 1961; Sprawozdania z działalności Oddziału Krakowskiego Uniwersytetu Ludowego im. A. Mickiewicza, 1901/2–1903/4; Zbiór poetów polskich XIX w., Wyd. P. Hertz, W. 1967 V 211; – Nekrologi z r. 1939: „Naprzód” nr 74 s. 3, „Robotnik” nr 73 s. 9; – IBL PAN: Kartoteka bibliograficzna zawartości czasopism; Rękopisy, listy w: B. Narod., B. Ossol., Centr. Arch. KC PZPR w W. (zespół: Arch. PPS), IBL PAN w W.; – Informacje M. Puchalskiej.
Roman Loth