Orsetti Maria Paulina, pseud. Edward Godwin, krypt. M. O., E. G. (1880–1957), pionierka ruchu spółdzielczego, działaczka oświatowa, współzałożycielka Ligi Kooperatystek w Polsce. Ur. 22 VI w Świerzach (pow. chełmski) w zamożnej rodzinie ziemiańskiej, była córką Teodora i Marii z Jełowickich. Uczyła się początkowo w domu, a następnie ukończyła ze złotym medalem gimnazjum im. Łomonosowa w Rydze. W l. 1900–2 studiowała przedmioty matematyczno-przyrodnicze i chemiczno-fizyczne w Wyższej Szkole w Bernie, a w l. 1902–7 uczęszczała na wydział matematyczno-fizyczny politechniki w Zurychu. Dyplom ukończenia tego wydziału otrzymała w r. 1910. Jednocześnie od r. 1906 z ramienia Tow. Kultury Polskiej, wraz z Marią Przyjemską, zakładała w kraju biblioteczki ruchome, przeznaczone głównie dla ludności wiejskiej. Była m. in. inicjatorką założenia biblioteki w Chełmie Lubelskim. Pierwsze jej prace drukowane dotyczyły spraw czytelnictwa: W sprawie czytelni publicznej w Chełmie („Kurier”, L. 1906 nr 160), Latające komplety książek naukowych („Przew. Oświat.” 1909), Nowa metoda organizacji czytelnictwa (w: „Praca oświatowa, jej zadania, metody, organizacja”, Kr. 1913). Ok. r. 1910 podjęła ponownie studia, początkowo na Wydziale Filozoficznym Uniw. Lwow., a następnie na wydziale ekonomiczno-społecznym Wolnego Uniwersytetu w Brukseli, gdzie na podstawie rozprawy o socjalistycznych tendencjach ruchu spółdzielczego, napisanej pod kierunkiem prof. W. de Greefa, otrzymała 17 VII 1915 tytuł doktorski. W czasie studiów w Belgii była członkiem Stowarzyszenia Polskiego im. J. Lelewela i inicjatorką założenia kooperatywistycznej sekcji tego stowarzyszenia. Zetknąwszy się z belgijskim i angielskim ruchem spółdzielczym, O. stała się jego gorącą rzeczniczką i starała się przenosić doświadczenia tego ruchu na grunt polski, publikując liczne artykuły, jak Poprzez Anglię kooperatystyczną („Odrodzenie” 1913), W jaki sposób kooperatyści belgijscy zyskują nowe zastępy zwolenników („Społem” 1913), broszurę Tajemnica tkaczy roczdalskich. Szkic z dziejów kooperacji spożywczej (W. 1914), oraz cykl reportaży Przedwojenne obrazki belgijskiego życia spółdzielczego („Społem” 1917). W r. 1916 O., wraz z Janem Hemplem, Marią Dąbrowską, Bolesławem Bierutem i in., działała w zarządzie Wydziału Społeczno-Wychowawczego Lubelskiej Spółdzielni Spożywców (LSS), a równocześnie była przewodniczącą Komisji Bibliotecznej tego Wydziału. Była współzałożycielką biblioteki LSS otwartej w Lublinie we wrześniu 1916 i jej pierwszą kierowniczką. Z ramienia LSS redagowała „Spółdzielcę Lubelskiego”, pod jej redakcją ukazał się rocznik spółdzielczy „Ku Przyszłości” (L. 1917) oraz wydawnictwo „W pierwszą rocznicę”, poświęcone pamięci działacza spółdzielczego Edwarda Milewskiego.
W r. 1917 O. przeniosła się do Warszawy, gdzie Związek Spółdzielni Spożywców (ZSS) powierzył jej redakcję czasopisma „Społem”; prowadziła w nim kampanię na rzecz podwyższenia wykształcenia i uposażeń pracowników spółdzielczych. Od jesieni t. r. kierowała też Komisją Spółdzielczą Zakupu Książek przy Tow. Czytelni m. st. Warszawy. Wraz z J. Hemplem i Antoniną Sokolicz była inicjatorką i współzałożycielką księgarni antykwarsko-wydawniczej, pod nazwą (od grudnia 1918) Stowarzyszenia Spółdzielczego «Książka». Obok prac z zakresu spółdzielczości wydawnictwo to drukowało i kupowało nakłady literatury marksistowskiej, m. in. prace Marksa, Engelsa i Lenina. Do jesieni 1921 O. była oficjalną kierowniczką i członkiem zarządu «Książki». Z ramienia tego stowarzyszenia O. pomagała przy zakładaniu i prowadzeniu bibliotek robotniczych, miejskich, uczniowskich i kooperatyw szkolnych. Współpracowała też z Uniwersytetem Ludowym w Warszawie, wygłaszając odczyty i pogadanki. W tym czasie przetłumaczyła z rosyjskiego i wydała dwie prace M. I. Tugan-Baranowskiego: „Społeczno-ekonomiczna istota kooperacji” (W. 1918, współautorem tłumaczenia był J. Hempel) i „Stowarzyszenia twórców i stowarzyszenia pracy” (W. 1919). O. opublikowała też m. in. duży artykuł Księgarstwo a spółdzielczość w „Rzeczypospolitej Spółdzielczej” (1921). W maju 1919 na zjeździe Związku Robotniczych Stowarzyszeń Spółdzielczych zgłosiła rezolucję potępiającą władze państwowe za nieprzychylny stosunek do spółdzielczości, a zwłaszcza do spółdzielni robotniczych. Na tymże zjeździe została wybrana do Rady Organizacyjnej Związku. W r. 1921 jako przedstawicielka ZSS wzięła udział w Kongresie Międzynarodowego Związku Spółdzielczego w Bazylei, na którym powołano do życia Międzynarodową Ligę Kooperatystek. O. została wybrana na członka Komitetu Wykonawczego nowo utworzonej organizacji i pełniła tę funkcję do r. 1946. Brała udział w kolejnych zjazdach Ligi. Dzięki licznym wyjazdom i kontaktom zagranicznym była dobrze zorientowana w osiągnięciach europejskiego ruchu spółdzielczego. Popularyzowała te zagadnienia w licznych broszurach i artykułach: Socjalizm a kooperatywy belgijskie (W. 1921), Co zdziałały duńskie stowarzyszenia spółdzielcze (W. 1921), Dorobek spółdzielczy Hiszpanii („Społem” 1927), Polemika w sprawie spółdzielczości we Włoszech faszystowskich („Społem” 1935), Liga Kooperatystek w krajach skandynawskich („Społem” 1937). O. wydała także w tym okresie kilka broszur popularyzujących twórców socjalizmu utopijnego: Robert Owen wielki przyjaciel ludzkości (W. 1926), Karol Fourier apostoł pracy radosnej (W. 1927) oraz działalność rosyjskiego twórcy anarchizmu komunistycznego Piotr Kropotkin (1842–1921) (W. 1928). W tłumaczeniu O. i w jej opracowaniu redakcyjnym ukazały się trzy prace Kropotkina: „Państwo i jego rola historyczna” (W. 1924), „Zdobycie chleba” (W. 1925), „Spólnictwo a socjalizm wolnościowy” (W. 1930). Część swych prac podpisywała O. pseud. Edward Godwin.
Równocześnie O. była czynna w organizowaniu spółdzielczości w Polsce. W r. 1921 uczestniczyła w zakładaniu Warszawskiej Spółdzielni Mieszkaniowej (WSM). Przy poparciu ZSS zorganizowała kilka kół kooperatystek (m. in. w Milowicach, Sławkowie, Piaskach, Sosnowcu i Łodzi). Podobne koło założyła ok. r. 1930 na terenie żoliborskiej kolonii WSM w Warszawie i weszła do jej zarządu. Pracowała od r. 1923 w Związku Pracowników Spółdzielczych. Z ramienia Związku prowadziła w l. 1927–9 redakcję „Pracownika Spółdzielczego”. Na zjeździe Związku w r. 1928 wysunęła postulat ośmiogodzinnego dnia pracy, a także wnioski w sprawie szkolnictwa spółdzielczego i wprowadzenia umów zbiorowych. W r. 1935 odegrała dużą rolę w komitecie organizacyjnym zjazdu kooperatystek, na którym została powołana do życia Liga Kooperatystek w Polsce. O. została wybrana na członka Rady nowo powstałej Ligi. W licznych wystąpieniach na zjazdach oraz w publikacjach wypowiadała się w sprawie równouprawnienia kobiet: Czy kobieta jest równouprawniona w ruchu spółdzielczym („Społem” 1928), Sprawa kobieca w spółdzielczości – ongiś a dziś („Społem” 1931), oraz działała na rzecz zwalczania alkoholizmu: Ruch spółdzielczy a walka z alkoholizmem („Społem” 1937). Przetłumaczyła pracę A. Enfield „Spółdzielczość, jej problemy i możliwości” (W. 1937).
W okresie okupacji niemieckiej O. została przewodniczącą sekcji kobiet utworzonej w r. 1941 przy Wydziale Lustracyjnym «Społem». Sekcja organizowała kursy spółdzielcze z myślą o tworzeniu kadr gotowych do podjęcia pracy w spółdzielczości po wojnie, jak również kursy pielęgniarstwa i pomocy w nagłych wypadkach. O. była też redaktorem wydawanego legalnie na powielaczu miesięcznika „Komunikat Społem”. Wykorzystując nabycie przez Wydział Handlowy «Społem» większego transportu włóczki wełnianej, O. zorganizowała nielegalnie dla ponad 100 bezrobotnych kobiet zakład trykotarski przy I Miejskiej Szkole Zawodowej, prowadzony do początku 1944 r. Po powstaniu warszawskim przeszła przez obóz pruszkowski, a następnie zamieszkała w Krakowie, gdzie pracowała w oddziale «Społem». Przez krótki czas przebywała też w Łodzi. Do Warszawy powróciła w sierpniu 1945. Od r. 1946 do śmierci pracowała w Radzie Wydziału Spółdzielczego utworzonego przy Zarządzie Głównym Ligi Kobiet. W r. 1946 uczestniczyła w kongresie Międzynarodowej Ligi Kooperatystek w Zurychu. Była w l. 1946–7 redaktorem wydawanego przez «Społem» miesięcznika „Biuletyn Zagraniczny” (od r. 1947 „Spółdzielczy Biuletyn Zagraniczny”). W l. 1948–50 kierowała referatem w Spółdzielczym Instytucie Naukowym. Opublikowała wiele artykułów dotyczących ruchu spółdzielczego w krajach zachodniej Europy, zamieszczanych przede wszystkim w „Społem” i w „Spółdzielczym Przeglądzie Naukowym”. Popularyzowała doświadczenia zagranicznych organizacji spółdzielczych we wprowadzaniu nowych form sprzedaży, jak samoobsługa, preselekcja, dostawy do domów itp. Interesowała się wszystkim, co mogło usprawnić pracę i ułatwić życie kobiety. Władała biegle kilkoma językami (a jeszcze w ostatnich latach życia nauczyła się języka szwedzkiego). Zmarła 27 V 1957 w Warszawie i pochowana została na cmentarzu Powązkowskim (kwatera 153, rząd 3).
Była odznaczona m. in. Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski i odznaką Zasłużonego Działacza Spółdzielczości.
Bibliografia Prasy Polskiej 1944–48, W. 1966; Dolindowska K., Halaba A., Wydawnictwa Polskiej Lewicy Rewolucyjnej 1918–39. Katalog, W. 1968; ciż, Wydawnictwa socjalistyczne w Polsce 1918–39. Katalog, W. 1972; Kormanowa, Mater. do bibliogr. 1918–39, s. 260, 439; Świtalski Z., Spółdzielczość w polskich czasopismach ekonomiczno-społecznych w latach 1861–1960, W. 1967; Wójcik J., Bibliografia wydawnictw spółdzielczych, Cz. I–II, W. 1962; Bar, Słown. pseudonimów; Słown. Pracowników Książki Pol.; – Dolindowska K., Szkic działalności „Książki” i „Tomu”, w: Książka i Wiedza, przeszłość i teraźniejszość 1918–1968, W. 1968 s. 11, 14; Dominko J., Dzieje Biblioteki Lubelskiej Spółdzielni Spożywców (1916–1950), „Roczn. B. Narod.” 1969 s. 269–71; Działalność spółdzielcza kobiet w Polsce w okresie międzywojennym, W. 1973; Hulewicz J., Ruch filarecki polskiej młodzieży uniwersyteckiej w Belgii, jako środowisko młodzieńcze Marii Dąbrowskiej, w: Pięćdziesiąt lat twórczości Marii Dąbrowskiej, W. 1963; Jasiński J., Z dziejów polskiej spółdzielczości spożywców podczas II wojny światowej, W. 1965; Kormanowa Ż., Pierwsze własne wydawnictwo, „Polityka” 1961 nr 49 s. 1; Maciuszko S., „Książka” i „Tom”, „Księgarz” 1958 nr 17/18 s. 348; Papiewska M., Z walk o oświatę i kulturę, „Kamena” 1955 nr 5/7 s. 60–1; Piechowicz S., Związek Robotniczych Stowarzyszeń Spółdzielczych 1919–1925, W. 1963; 50 lat Lubelskiej Spółdzielni Spożywców, W. 1963; Piwowarczyk A., Miejska Biblioteka Publiczna w Chełmie, Chełm 1961 s. 2; tenże, Z dziejów Biblioteki Miejskiej w Chełmie, „Bibl. Lub.” 1966 nr 3/4 s. 4, 6; Radlińska H., Z dziejów pracy społecznej i oświatowej, Wr. 1964; 100-lecie Warszawskiej Spółdzielni Spożywców 1869–1969, W. 1969; Światło A., Spółdzielczy Instytut Naukowy 1919–1939, W. 1973 s. 48; Święcicka J., Nie ma spółdzielczości bez kobiet, „Społem” 1958 nr 20/21 s. 16–17 (fot.); taż, W pierwszą rocznicę, „Społem” 1958 nr 11 s. 7; Żerkowski J., Spółdzielczość spożywców w Polsce 1918–1939, W. 1961 s. 28, 83–5, 88, 130; – Dominko J., Z minionych lat. Wspomnienia działacza-spółdzielcy z okresu pracy na terenie Lublina, Legnica 1945 s. 42, 47; Tołwiński S., Wspomnienia 1895–1939, W. 1970; – Nekrologi i wspomnienia pośmiertne z r. 1957: „Przegl. Spółdzielczy” nr 4 s. 50–1, „Społem” nr 12/13 s. 31 (fot.), „Spółdzielczość Pracy” nr 7/8 s. 80–1, „Tryb. Ludu” nr 146 s. 5, nr 147 s. 5, „Życie Osiedli Warsz. Spółdzielni Mieszkaniowej” nr 5/6 s. 32, „Życie Warsz.” nr 126 s. 5; – B. Ossol.: rkp. 12415 III; Muz. Spółdzielcze w Nałęczowie: Materiały i dokumenty O.; Naczelna Rada Spółdzielcza: Teczka akt personalnych O.; – Informacje Katarzyny Kuszel z Warszawy, Zbigniewa Świtalskiego i materiały w jego posiadaniu.
Stanisław Konarski