Szczawińska Maria, pseud. i krypt.: Jodłowska, Czarna Maria, Dobroś, Rozkwita, M.S. (1901–1985), nauczycielka, działaczka ruchu ludowego, redaktorka, żołnierz Batalionów Chłopskich.
Ur. 6 VIII w Warcie (pow. sieradzki), w rodzinie chłopskiej, była najmłodszą z siedmiu córek Ludwika i Marii Magdaleny z Ejchmanów.
Początkowo S. pracowała w rodzinnym gospodarstwie w Rożdżałach (pow. sieradzki) oraz w dzierżawionym tam przez ojca młynie. W domu nauczyła się czytania i pisania. W l. 1917–18 uczęszczała do szkoły rolniczej dla dziewcząt w Mirosławicach (pow. kutnowski), a od r. 1919 do Żeńskiego Seminarium Nauczycielskiego w Zgierzu. W tym okresie pomagała w zorganizowaniu w Rożdżałach koła młodzieży wiejskiej. Podczas wojny polsko-sowieckiej 1920 r. była sanitariuszką w szpitalu Ujazdowskim w Warszawie. Po ukończeniu w r. 1924 Seminarium Nauczycielskiego kierowała dwuklasową szkołą powszechną w Starościnie (pow. lubartowski), gdzie zorganizowała koło młodzieży wiejskiej. W l. 1924–8 była przewodniczącą ogniska gminnego Związku Polskiego Nauczycielstwa Szkół Powszechnych w Samoklęskach (pow. lubartowski). W październiku 1925, otrzymawszy bezpłatny urlop, podjęła studia w kierowanym przez Helenę Radlińską Studium Pracy Społeczno-Oświatowej Wolnej Wszechnicy Polskiej w Warszawie, w grupie Organizatorów Życia Społecznego. Po pierwszym roku studiów została delegowana przez Związek Spółdzielni Spożywców RP do Powszechnej Spółdzielni Spożywców w Łodzi jako instruktorka ds. propagandy i wychowania, a w r. 1927 do spółdzielni uczniowskiej Wydz. Społeczno-Wychowawczego Związku Spółdzielni Spożywców RP w Warszawie jako kuratorka i instruktorka. T.r. ukończyła Studium, składając pracę dyplomową Ruch młodzieży wiejskiej w powiecie garwolińskim. Od r. 1928 pracowała jako instruktorka oświaty pozaszkolnej w Kuratorium Okręgu Szkolnego Lubelskiego. W powołanym w czerwcu t.r. Związku Młodzieży Wiejskiej RP «Wici» (ZMW RP «Wici») była członkiem Zarządu Głównego (do 30 XI 1928 i od października 1933 do grudnia 1937) oraz jego skarbnikiem; kierowała też (do r. 1937) Sekcją Młodzieży Dorastającej («Nowizną Wiciową»). Poznała w tym czasie Józefa Niećkę. Działalność przy zakładaniu nowych kół ZMW RP «Wici» była przyczyną zwolnienia S-iej z Kuratorium, bez prawa powrotu do pracy w szkolnictwie. Od 1 III 1930 była instruktorką w Pow. ZMW RP «Wici» w Garwolinie. Po zjednoczeniu ruchu ludowego współredagowała od kwietnia 1931 w organie Stronnictwa Ludowego „Zielony Sztandar” dział kobiecy (od r. 1938 pt. „Życie Kobiece”). W r. 1934 przeniosła się do Warszawy i podjęła pracę w Administracji Gospodarstw Rolnych i Leśnych, należącej do m. stoł. Warszawy. Po kilku tygodniach otrzymała etat w sekretariacie generalnym Stronnictwa Ludowego; pełniła też funkcję referentki w jego Sekcji Kobiecej. T.r. współredagowała „Nowiznę Wiciową” – dodatek miesięczny dla dzieci do tygodnika „Wici”. Była jednym z sygnatariuszy opublikowanego na łamach „Zielonego Sztandaru” (1935 nr 52) oświadczenia „Stanowisko «wiciowców»”, w którym potępiono tych członków Stronnictwa Ludowego, którzy sprzeciwiali się bojkotowi wyborów parlamentarnych w r. 1935. Współpracowała z wydawanym od lutego 1939 w Warszawie przez Niećkę miesięcznikiem „Chłopski Świat”.
W czasie okupacji niemieckiej pokój S-iej w przedwojennym lokalu Stronnictwa Ludowego przy ul. Książęcej 4 w Warszawie stał się punktem kontaktowym dla działaczy ludowych. S. wspólnie z sekretarzem Stronnictwa Józefem Grudzińskim zbierała informacje o polityce okupanta i postawach mieszkańców wsi. Przez pewien czas mieszkała u prezesa Stronnictwa Macieja Rataja przy ul. Hożej 14 i opiekowała się jego rodziną. Po aresztowaniu Rataja w listopadzie 1939 organizowała z Grudzińskim konspirację ludową w prowadzonej przez siebie legalnej księgarni przy ul. Książęcej 4. W poł. lutego 1940 weszła z Niećką i Grudzińskim w skład Tymczasowego Centralnego Kierownictwa Ruchu Ludowego, które po uwolnieniu Rataja przekształcono 27 II t.r. w Centralne Kierownictwo Ruchu Ludowego, organ stojący na czele konspiracyjnego Stronnictwa Ludowego «Roch»; S. była w nim odpowiedzialna za łączność. Uczestniczyła też w pracach powołanego w Warszawie konspiracyjnego «ośrodka wiciowego». W utworzonej pod koniec t.r. Komendzie Głównej Straży Chłopskiej («Chłostra», od r. 1941 BCh) była szefem Oddz. Va (łączności z zagranicą) i organizowała łączność z rządem RP na uchodźstwie. Od sierpnia 1940 do października 1941 redagowała z Niećką, Grudzińskim i Kazimierzem Banachem konspiracyjne pisma Stronnictwa Ludowego «Roch»: „Przegląd”, a następnie „Ku zwycięstwu”, pod redakcją Banacha. Współorganizowała w styczniu 1942 autonomiczną, konspiracyjną i niepodległościową organizację kobiecą Ludowy Związek Kobiet; z Anną Chorążyną i Weroniką Tropaczyńską-Ogarkową wchodziła w skład jego trzyosobowego kierownictwa i stała na czele Wydz. Propagandy i Prasy. Była odpowiedzialna za uruchomioną w kwietniu t.r. radiostację (krypt. 82) Centralnego Kierownictwa Ruchu Ludowego, kierowała biurem szyfrów przygotowującym depesze dla zagranicy oraz redagowała dla prasy konspiracyjnej wiadomości uzyskane z nasłuchu. Z jej inicjatywy od lipca 1942 ukazywała się „Żywia”, redagowany przez Tropaczyńską-Ogarkową organ prasowy Ludowego Związku Kobiet. S. opracowywała dołączany do pisma dodatek dla dzieci „Biedronka”, jedyne tego typu wydawnictwo w okupowanej Europie. Od sierpnia 1942 do 20 VI 1944 publikowała w redagowanym przez Tadeusza Reka piśmie ludowców „Przez walkę do zwycięstwa”. Z chwilą nasilenia się walk BCh zainicjowała w Ludowym Związku Kobiet powołanie służby sanitarnej, z czasem przekształconej w kierowany przez nią samodzielnie Zielony Krzyż. We współpracy z szefem służby sanitarnej BCh Henrykiem Gnoińskim organizowała kursy sanitarne (w l. 1942–4 przeprowadzono 300 kursów, najczęściej kilkudniowych, ale czasem nawet miesięcznych, na których przeszkolono ok. 8 tys. kobiet). Wystąpiła również z inicjatywą utworzenia tzw. Listowej Uczelni Kobiecej, kursów samokształceniowych pełniących rolę tajnego uniw. ludowego, oraz biblioteki poświęconej sprawom kobiecym. Rozkazem Komendy Głównej BCh (Nr 5/Pers.) z 30 V 1944 została awansowana do stopnia majora. W czasie powstania warszawskiego 1944 r. organizowała kontakty ludowców w Warszawie. Wyszła z Warszawy w październiku t.r. z wygnaną przez okupanta ludnością cywilną i dotarła do Skierniewic. Następnie w Krakowie 15–16 XII przewodniczyła tajnej konferencji Ludowego Związku Kobiet, na której wygłosiła referat dotyczący dalszej działalności Związku. Pod koniec wojny Związek łącznie z sanitariuszkami Zielonego Krzyża liczył ok. 20 tys. kobiet.
Po wojnie w r. 1945 została S. wybrana do Tymczasowego Zarządu Głównego Ludowego Związku Kobiet i podjęła starania o jego legalizację; 27 VIII t.r. wpisano Związek do rejestru stowarzyszeń, ale zdelegalizowano już 26 XI. Na łamach „Chłopskiego Sztandaru” (1945 nr 1) opublikowała artykuł Związek Ludowy Kobiet. Po powrocie do Warszawy Stanisława Mikołajczyka 28 VI została członkiem wyłonionego 8 VII Tymczasowego Naczelnego Komitetu Wykonawczego Stronnictwa Ludowego (wkrótce potem przemianowanego na PSL). W grudniu wszczęto represje wobec działaczek zdelegalizowanego Ludowego Związku Kobiet. Dn. 21 I 1946 została S. wybrana do Rady Naczelnej PSL; działała w powołanej przy PSL Komisji Historycznej. Uczestniczyła w naradzie ZMW RP «Wici» w Hucie Dłutowskiej koło Pabianic (4–9 III 1946), podczas której nakreślono kierunki działalności społeczno-oświatowej i samopomocowej. Dn. 25 IV 1946 w Palmirach uczestniczyła w identyfikacji zwłok zamordowanego 21 VI 1940 Rataja i była współorganizatorką jego pogrzebu. Zatrudniona w Chłopskiej Spółdzielni Wydawniczej, kontynuowała współpracę ze wznowionym w r. 1946 „Chłopskim Światem”, skupiającym w tym czasie działaczy przeciwnych polityce Mikołajczyka; w pierwszych numerach pisma prowadziła kronikę wydarzeń organizacyjnych „Na przyźbie”. Wspólnie z Niećką opracowała w r. 1946 wydawnictwo zbiorowe „Żelazne kompanie B.Ch.” (W. [b.r.w.]), będące pierwszą próbą podsumowania walki zbrojnej BCh; zamieściła w nim artykuł Ludowy Związek Kobiet oraz wspomnienie o Janie Wojkiewiczu, komendancie BCh w okręgu Poznań.
Po wyborach do Sejmu Ustawodawczego, 19 I 1947, związała się S. z kierowaną przez Niećkę Lewicą PSL, współpracującą z Polską Partią Robotniczą, i w rezultacie 20 IV t.r. została wykluczona z PSL. W wydawanym przez Niećkę w l. 1947–9 piśmie „Chłopi i Państwo” redagowała kolumnę „Żywia”, a w l. 1948–9 współredagowała dodatek Wydz. Kobiecego PSL, „Głos matki”. Opublikowała artykuł wspomnieniowy Pomoc Centrali Stronnictwa w strajku chłopskim („Chłopi i Państwo” 1947 nr 26–27). Po ucieczce Mikołajczyka w październiku 1947 zwolennicy porozumienia PSL z władzami komunistycznymi powołali 27 X t.r. Tymczasowy Naczelny Komitet Wykonawczy, którego S. była członkiem do 16 XI. Dn. 8 XI weszła w skład Głównej Komisji Weryfikacyjnej, wykluczającej z szeregów Stronnictwa zwolenników Mikołajczyka. Dn. 17 XI została kierownikiem Wydz. Kobiecego PSL. Była członkiem powołanego 1 VII 1949 Naczelnego Komitetu Wykonawczego PSL. Po powstaniu t.r. Zjednoczonego Stronnictwa Ludowego (ZSL), w którym prezesurę Rady Naczelnej objął Niećko, weszła w jej skład. W l. 1949–55 prowadziła w redakcji „Zielonego Sztandaru” dział listów, porad i interwencji. Po śmierci Niećki (30 XI 1953) wystąpiła z inicjatywą stworzenia Tow. do Walki z Rakiem. Od stycznia 1954 uczestniczyła w pracach Związku Zawodowego Pracowników Kultury. Od 26 VI 1954 do 12 III 1956 była członkiem Naczelnego Komitetu Wykonawczego ZSL, a następnie Głównej Komisji Rewizyjnej Stronnictwa (do 30 XI 1959). Dążyła do utworzenia przy naczelnych władzach ZSL komórki do opieki nad sierotami i wdowami po działaczach ludowych.
W reakcji na artykuł Józefa Ozgi-Michalskiego „Tysiące byłych żołnierzy BCh na to czekają” („Zielony Sztandar” 1956 nr 37) S. z Marią Maniakówną opublikowała w „Po prostu” (1956 nr 35) artykuł W sprawie oskarżenia o zdradę (O Batalionach Chłopskich), domagając się rehabilitacji ludowców represjonowanych w okresie stalinowskim. W r. 1956 weszła w skład powołanej wówczas Komisji Historycznej Ruchu Ludowego. W r. 1958 podjęła pracę w Ludowej Spółdzielni Wydawniczej. Opublikowała t.r. poradniki: Na straży zdrowia wsi. Poradnik dla chcących podnieść zdrowotność swojej wsi (W.) oraz wspólnie z Kazimierzem Bacią Dbaj o siebie. Praktyczny poradnik zachowania zdrowia i urody dla kobiet żyjących na wsi (W. 1961, 1966, 1970). Dzięki jej staraniom sprowadzono w r. 1961 do Polski prochy Ireny Kosmowskiej, zmarłej 21 VIII 1945 w Berlinie. Jako starszy redaktor w redakcji historycznej i wspomnieniowej S. redagowała od r. 1961 książki poświęcone historii BCh. Ze Stanisławą Młodożeniec-Warowną opracowała „Pieśni partyzanckie Batalionów Chłopskich” (W. 1967) oraz zredagowała i poprzedziła wstępem wspomnienia Eugeniusza Kapustki i Bolesława Ptaszka „Partyzancka idzie wiara...” ([W.] 1972). W r. 1978 przeszła na emeryturę. Zmarła 5 V 1985 w Warszawie, została pochowana 14 V na cmentarzu Wojskowym na Powązkach. Była odznaczona Krzyżem Zasługi z Mieczami, Krzyżem Grunwaldu III kl., Krzyżem Walecznych oraz Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski.
S. rodziny nie założyła, pozostawała w nieformalnym związku z Józefem Niećką.
Giza S., Ruch ludowy w prasie Polski Ludowej 1944–1967. Zagadnienia społeczno-polityczne. Materiały bibliograficzne, W. 1970; Giza S., Wycech C., Materiały do bibliografii historii ruchu ludowego i zagadnień społecznych wsi 1864–1961 (druki zwarte), W. 1964; Mioduchowska M., Materiały do bibliografii historii ruchu ludowego w latach 1864–1974. Druki zwarte wydane w Polsce Ludowej 1945–1974, W. 1979; Skrzypek J., Bibliografia pamiętników polskich do 1964 r., Wr. 1976; Słownik biograficzny działaczy ruchu ludowego. Makieta, W. 1989 (fot., błędna data śmierci S-iej); Słownik biograficzny żołnierzy Batalionów Chłopskich, L. 2009 V (fot.); Słownik pedagogów polskich, Kat. 1998; Sylwetki kobiet-żołnierzy, Tor. 2003 (fot.); – Borkowski J., Ludowcy w II Rzeczypospolitej, W. 1987 II; tenże, Wizje społeczne i zmagania wiciarzy, W. 1966; Buczek R., Na przełomie dziejów. Polskie Stronnictwo Ludowe w latach 1945–1947, Toronto 1983; tenże, Stronnictwo Ludowe w latach 1939–1945. Organizacja i polityka, Londyn 1975; Dereń B., Krakowscy konfederaci. Ludowa opozycja w Krakowskiem w latach 1945–1974, W. 2003; Duraczyński E., Między Londynem a Warszawą. Lipiec 1943 – lipiec 1944, W. 1986; Fitowa A., Stanisław Mierzwa „Słomka” na tle swoich czasów, Wierzchosławice 1994; Gmitruk J. i in., Bataliony Chłopskie, W. 1987 (fot.); Golka B., Prasa konspiracyjna ruchu ludowego 1939–1945, W. 1975; Kaczyński Z. i in., Kalendarium historii polskiego ruchu ludowego, W. 2008 (błędna data śmierci S-iej); Kołodziejczyk A., Kobiety w politycznym ruchu ludowym w latach 1918–1939, w: Kobieta i świat polityki w niepodległej Polsce 1918–1939, W. 1996; tenże, Maciej Rataj 1884–1940, W. 1991; Kuczyński T., Zieliński A., Akademicka młodzież ludowa w Warszawie, w: Akademicka młodzież ludowa w II Rzeczypospolitej, W. 1974; Lewandowska S., Prasa okupowanej Warszawy 1939–1945, W. 1992; Marcinowski J., Fitowa A., Ruch ludowy w Małopolsce i na Śląsku 1939–1945, W. 1987; Matusowa-Kwiatkowska B., Na partyzancki poszły bój... 1939–1945, W. 1976 (fot.); Mazur A., Order Krzyża Grunwaldu 1943–1985, W. 1988; Niedziela G., Maria Szczawińska 1901–1985, Siedlce 2002 (mszp. pracy magisterskiej w posiadaniu autora); Piesio T., Historia ruchu ludowego w powiecie garwolińskim 1864–1949, W. 2001; Przybysz K., Wojtas A., Bataliony Chłopskie, W. 1985 I–II, 1986 III; Ruch ludowy na Mazowszu, Kurpiach i Podlasiu, W. 1975; Sobol S., Zielony Sztandar 1931–2008, W. 2008; Sokół Z., Działalność prasowa Ludowego Związku Kobiet w latach 1942–1947, „Zesz. Prasoznawcze” 1995 nr 3/4 s. 94, 97, 107–8; taż, Kobiecy ruch ludowy w latach 1945–1949, w: Dzieje partii i stronnictw chłopskich w Europie, W.–Pułtusk 2007 II; taż, Konspiracyjna prasa kobieca w latach okupacji hitlerowskiej 1939–1945, w: Literatura, prasa, biblioteka, Kr. 1997 s. 182, 186, 193; Studia z dziejów ruchu ludowego, W. 1971 s. 157, 167, 172, 210, 228, 305–6; Szaflik J. R., Początki konspiracyjnego ruchu ludowego. Studium o taktyce politycznej Centralnego Kierownictwa Ruchu Ludowego 1939–1943, W. 1973; Turkowski R., Polskie Stronnictwo Ludowe w obronie demokracji 1945–1949, W. 1992 (fot.); Wawrzykowska-Wierciochowa D., Z dziejów kobiety wiejskiej. Szkice historyczne 1861–1945, W. 1961; Wojtas A., Działalność polityczna ludowców w okresie II wojny światowej, W. 1979; Zarys historii ruchu ludowego, W. 1970 II; Związek Młodzieży Wiejskiej Rzeczypospolitej Polskiej «Wici» na ziemi garwolińskiej, Garwolin–W. 2004 s. 34 (fot.), s. 65 (fot.), s. 132, 184–5; – Banach K., Z dziejów Batalionów Chłopskich. Wspomnienia – rozważania – materiały, W. 1984; Bień-Bielska H., Rodzinny pejzaż z Łubianką w tle, W. 1999 s. 115; Bojko J., Ze wspomnień, W. 1959; Brodowska-Kubicz H., Z chłopskiej łąki. Wspomnienia, Ł. 1994 s. 83, 101; Celt M., Raport z podziemia 1942, Monachium 1990; Chorąży M., Z Janówki w świat. Wspomnienia 1925–1995, Kr. 2006; Gdy rodził się bunt. Wspomnienia działaczy młodzieżowych, W. 1986; Kongres Polskiego Stronnictwa Ludowego, 19–21 styczeń 1946 r. (stenogram), W. 1999; Korboński S., W imieniu Kremla, Paryż 1956; Kowal J., «Wici». Powstanie i działalność społeczno-wychowawcza 1927–1939, W. 1964; Lerski J., Emisariusz Jur, W. 1989; Materiały źródłowe do historii polskiego ruchu ludowego, W. 1966 III–IV; Maciej Rataj we wspomnieniach współczesnych, W. 1984; Niećko J., Na drodze do Polski Ludowej. Wybór pism z lat 1945–1949, W. 1967; tenże, O wewnętrzne życie wsi, W. 1985 (fot.); NKWD i polskie podziemie 1944–1945. Z „teczek specjalnych” Józefa W. Stalina, Kr. 1998; Polska w dokumentach z archiwów rosyjskich 1949–1953, W. 2000; Programy Stronnictw Ludowych. Zbiór dokumentów, W. 1969 s. 650, 655, 670; Ruch oporu na wsi małopolskiej w dokumentach konspiracyjnego ruchu ludowego (1940–1944), Wr. 1973; Szczawiej J., Ciosy. Z lat walki 1939–1945, W. 1975 I; Twierdzą nam będzie każdy próg. Kobiety ruchu ludowego w walce z hitlerowskim okupantem. Sylwetki, wspomnienia, artykuły, W. 1968 (fot.); U kresu samodzielnego ruchu ludowego. Polskie Stronnictwo Ludowe 1947–1949. Protokoły, sprawozdania, listy, W. 1995 s. 21, 25, 34–5, 39, 41, 53–4, 57–8, 67, 69–72, 74–82, 85, 92, 94, 96–7, 102, 106, 111, 113–14, 120–8, 132–3, 136, 138, 145–50, 155–6, 160–5, 171–2, 178–9, 181, 183–6, 188, 190–3, 195–6, 199–203, 205, 209–18, 220, 222, 225–7, 229–30, 233–6, 238, 268; Walczakowski T., Wspomnienia z pracy w Warszawskim Związku Stowarzyszeń Spożywczych i w „Społem” ZSS, w: Wspomnienia działaczy spółdzielczych, W. 1973 V; – „Chłopski Sztandar” R. 3: 1947 nr 19 s. 1, „Zielony Sztandar” R. 28: 1971 nr 43 s. 3; – Nekrologi i wspomnienia pośmiertne z r. 1985: „Zielony Sztandar” nr 38, 39 (B. Matus, fot.), nr 40; „Życie Warszawy” nr 110; – Arch. Muz. Hist. Pol. Ruchu Lud. w W.: sygn. MHPRL–4189/1, MHPRL–4213, MHPRL–1511; Arch. Zakł. Hist. Ruchu Lud. w W.: Akta osobowe S-iej; B. Jag.: rkp. Przyb. 690/88 (koresp. J. Wiktora); B. Nauk. PAU i PAN w Kr.: rkp 10235 (koresp. J. Hulewicza); – Mater. Red. PSB: Pismo z Wydz. Arch. USC m. st. Warszawy z 18 VI 2010; – Informacje Marii Lindner.
Janusz Gmitruk