Lutosławski Marian (1871–1918), inżynier mechanik i elektryk, działacz gospodarczo-społeczny. Ur. 1 IV w Drozdowie pod Łomżą, był synem właściciela ziemskiego Franciszka i Pauliny ze Szczygielskich, bratem Jana (zob.), Kazimierza (zob.) i Józefa (zob.) i bratem przyrodnim Wincentego (zob.). W r. 1888 zdał maturę w Dorpacie, po czym odbył studia zakończone uzyskaniem dyplomu inżyniera mechanika na politechnice w Rydze (1894) oraz inżyniera elektryka na politechnice w Darmsztadzie (1896). Następnie założył w Warszawie biuro projektowo-montażowe w dziedzinie elektrotechniki, budownictwa i maszyn, które zainstalowało m. in. pierwsze w Kongresówce elektrownie o napędzie silnikami Diesla (np. w hotelu Bristol w Warszawie w r. 1900). Następnie L. rozszerzył działalność na nową w kraju dziedzinę żelbetnictwa, budując pierwsze w Warszawie żelbetowe stropy, a potem mosty i in. budowle, jak np. pierwszy dom żelbetowy w Warszawie przy ul. Solec, kościół Zbawiciela w Wilnie itp. Wreszcie zaangażował się w przemysł chemiczny, zawiązując spółkę dla eksploatacji patentów Ignacego Mościckiego. Powołał też do życia kilka placówek przemysłu maszynowego i założył fabrykę cementu.
L. był współinicjatorem, organizatorem i członkiem rady Banku Towarzystw Spółdzielczych, a również współzałożycielem Stowarzyszenia Techników w Warszawie (1898), Koła Żelbetników tej organizacji oraz współzałożycielem i sekretarzem Delegacji Elektrotechnicznej (1899), potem przewodniczącym Koła Elektrotechników przy Sekcji Technicznej Warszawskiego Oddziału Towarzystwa Popierania Rosyjskiego Przemysłu i Handlu. Działał bardzo aktywnie w pracach tych organizacji, m. in. nad projektem, koncesją i budową elektrowni warszawskiej, przebudową tramwajów, przepisami bezpieczeństwa dla urządzeń elektrycznych itp. Wraz z inż. Kazimierzem Obrębowiczem zaprojektował zasady polskiego słownictwa elektrotechnicznego, był (wraz z T. Żerańskim) współautorem publikacji Materiały do słownictwa elektrotechnicznego (1904) i wchodził w skład zespołu słownictwa redakcji podręcznika inżynierskiego „Technik” (1905–7); był współtwórcą nazwy «żelbet», która zastąpiła nazwę «żelazobeton». W r. 1906 wydał w Warszawie książkę O sztuce obradowania i przewodniczenia zebraniom. L. wykładał elektrotechnikę w Szkole Mechaniczno-Technicznej Mittego (późniejszej Wyższej Szkole Budowy Maszyn i Elektrotechniki im. Wawelberga i Rotwanda). Wygłosił wiele odczytów technicznych i brał udział w zjazdach: elektrotechników (1903) oraz techników polskich (w Krakowie 1899, 1912 i Lwowie 1910). Wydał pionierskie prace z dziedziny elektrotechniki i żelbetnictwa, m. in. O zastosowaniu prądów zmiennych o wysokim napięciu do celów motorycznych (W. 1896), Prąd elektryczny – jego wytwarzanie i zastosowanie (W. 1900), Nowy system głębokiego fundamentowania na gruntach niepewnych (W. 1907), Pale betonowe „Simplex” do fundamentowania na gruntach niepewnych (W. 1908).
Od początku w. XX L. związał się z ruchem narodowym w Królestwie. Kolejno należał do organizatorów pierwszego organu prasowego Narodowej Demokracji (ND) „Gońca Porannego i Wieczornego”, był referentem technicznym tego pisma i podpisywał je jako wydawca (1904). W r. 1905 wszedł do pierwszego zarządu nowo zorganizowanego Stronnictwa ND i został przyjęty do Ligi Narodowej (LN). W grudniu 1905 należał do organizatorów zjazdu włościańskiego z ramienia stronnictwa. Równocześnie w tym samym czasie był współorganizatorem Polskiej Macierzy Szkolnej (PMS) jako członek 5-osobowej komisji organizacyjnej i kolejno należał do zarządu głównego PMS (do lipca 1906), Rady Nadzorczej (1907) i w chwili rozwiązania PMS przez władze rosyjskie do jej komisji likwidacyjnej. W latach rozłamów w ND (1907–11) opowiedział się za kierunkiem politycznym Komitetu Centralnego LN z Romanem Dmowskim na czele.
Po wybuchu wojny 1914 r. L. porzucił pracę zawodową i poświęcił się pracy społecznej. Był jednym z inicjatorów założenia Komitetu Obywatelskiego m. Warszawy i Polskiego Komitetu Pomocy Sanitarnej (PKPS), którego został sekretarzem a w r. n. pełnomocnikiem do spraw ewakuacji. Był członkiem Centralnego Komitetu Obywatelskiego (CKO) Król. Pol. W listopadzie 1914 wszedł L. w skład Komitetu Narodowego Polskiego w Warszawie i pozostał jego członkiem także na emigracji w Rosji. W r. 1915 został oddelegowany jako pełnomocnik PKPS i CKO do Rosji dla zorganizowania opieki nad uchodźcami z Królestwa. Jako kierownik rejonu centralnego PKPS w Moskwie rozwinął szeroką działalność społeczną, organizując m. in. liczne ośrodki pomocy i opieki, posterunki sanitarne, ośrodki szpitalne, schroniska i szkoły dla ewakuowanej ludności polskiej. W r. 1917 przewodniczył komitetowi organizacyjnemu zjazdu techników polskich w Rosji, zwołanemu w Moskwie, m. in. dla omówienia przyszłej odbudowy kraju. Zjazd ten powołał Stowarzyszenie Techników Polskich w Rosji, którego L. został wiceprzewodniczącym.
W styczniu 1917 brał udział w zjeździe emigracji polskiej w Lozannie i nawiązał kontakt z działaczami ND we Francji i Szwajcarii. W sierpniu 1917 wszedł z ramienia LN w skład Rady Polskiej Zjednoczenia Międzypartyjnego (RPZM) złożonej z reprezentacji tych wszystkich stronnictw i związków społecznych, które stały na gruncie orientacji prokoalicyjnej, oraz domagającej się utworzenia polskich sił zbrojnych w Rosji. Brał czynny udział w pracach organizacyjnych RPZM oraz współpracował w organie prasowym „Sprawa Polska” w Piotrogrodzie. W związku z tą działalnością został L. aresztowany przez władze radzieckie pod zarzutem działalności kontrrewolucyjnej i wraz z bratem Józefem 5 IX 1918 rozstrzelany w Moskwie.
L. był żonaty z Marią Zielińską, z którą miał czworo dzieci: Franciszka (1899–1944), inżyniera rolnika, Hannę (ur. 1901), zamężną Zalewską, absolwentkę Wyższej Szkoły Handlowej w Warszawie, Zbigniewa (ur. 1904), inżyniera mechanika, i Zofię (ur. 1905).
Estreicher; Enc. Ultima Thule; Ilustr. Enc. Trzaski; – Giełżyński W., Prasa warszawska 1661–1914, W. 1962; Grosfeld L., Polskie reakcyjne formacje wojskowe w Rosji 1917–1919, W. 1956 s. 132–3; Historia Stowarzyszenia Elektryków Polskich 1919–1959, W. 1959; Kiepurska H., Inteligencja zawodowa Warszawy 1905–1907, W. 1967; Kozicki S., Historia Ligi Narodowej, Londyn 1964; Kozłowski Cz., Działalność polityczna koła międzypartyjnego w latach 1915–1918, W. 1967; Kucharzewski F., Piśmiennictwo techniczne polskie, W. 1921 II 439, 441, 461, 482, 519, 525; Nasza walka o szkołę polską 1901–1917, W. 1934 II 168, 169, 171, 177, 185; Nechay J., Początki żelbetu w Polsce, Studia i Mater. z Dziej. Nauki Pol., W. 1956 IV 289, 295, 296, 302; Pamiętnik V Zjazdu Techników Polskich we Lwowie w r. 1910, Lw. 1911 s. X, XIII, XXVI, XXXI, XXXIII, 296; Pamiętnik VI Zjazdu Techników Polskich od 11 do 15 września 1912 r. w Krakowie, Kr. 1914–7 s. IV, VII, XV, XVI, XLI, 263, 322, 342; Spustek L., Polacy w Piotrogrodzie 1914–1917, W. 1966; Stemler J., Dzieło samopomocy narodowej. Polska Macierz Szkolna 1905–1935, W. 1935 s. 7, 11, 12, 13, 14, 17, 18, 19, 21, 24, 25, 27, 28, 81–3; – Album Academicum des Polytechnikums zu Riga 1862–1912, Riga 1912 s. 251; Dokumenty i materiały do historii stosunków polsko-radzieckich, W. 1962 I 443; Księga adresowa przem. fabr. w Król. Pol. na r. 1906, W. 1906 III nr 2323, 5046; Lednicki W., Pamiętniki, Londyn 1967 II; Seyda M., Polska na przełomie dziejów. Fakty i dokumenty, P.–W.–Wil.–L. 1927–31 I–II; – „Echo Pol.” (Moskwa) 1916 nr 1 s. 1, nr 38 s. 3 (fot.); „Kur. Warsz.” 1918 nr 251–5 (nekrologi); „Przegl. Elektrotechn.” 1971 nr 1 s. 34–5 (wspomnienie, bibliogr., fot.); „Przegl. Techn.” 1918 nr 33–8 s. 193–5 (wspomnienie, fot.); „Tyg. Ilustr.” 1918 II półr. s. 417 (fot.); „Warschauer Tafeln” (Leipzig), 1918 nr 3 s. 4; – AAN: sygn. 50/II, 51/II, 74/II, 443/II; Arch. Zakł. Hist. Partii: sygn. 392; B. Narod.: rkp. 2753/I k. 67, 6358/I k. 107–8, 6798 a, b, c, (Osmołowski J.: Wspomnienia z lat 1914–1921), II s. 398–404; IH PAN w W.: Zabłotniak R., Polski Komitet Pomocy Sanitarnej, 1914–1920, (mszp.); – Rząd A., Powstanie Banku Towarzystw Spółdzielczych, W. 1933 s. 9, 13, 79, 90, 92, 94, 95, 96, 102 (mszp. w zbiorach rodziny Lutosławskich); – Informacje córki Hanny Zalewskiej i syna Zbigniewa Lutosławskiego.
Jerzy Kubiatowski