Olszewski Marian Kazimierz (1881–1915), artysta plastyk, filozof, historyk sztuki, publicysta. Ur. 19 X we Lwowie. Był synem Józefa, naczelnika poczt, i Pauliny z Weissmanów, bratem Bronisława (zob.). Od wczesnych lat życia przejawiał uzdolnienia plastyczne i poetyckie. Po ukończeniu gimnazjum we Lwowie studiował filozofię ścisłą i przyrodę w Monachium (1900), we Lwowie (1901–2), w Berlinie (1903), również socjologię, oraz ponownie we Lwowie (1904–5) filozofię i historię sztuki; malarstwa uczył się głównie u S. Hollósy’ego na kursie wakacyjnym w Nagy-Bánya (1899) i w czasie pobytu w Monachium. Nie studiował regularnie, lecz dobierał wykłady wg swoich aktualnych zainteresowań, prowadząc równocześnie samodzielne badania w zakresie budzącej wówczas we Lwowie żywe zainteresowanie «psychologicznej analizy wiary» oraz genezy i teorii sztuki stosowanej. W lutym 1902 założył na Uniw. Lwow. Kółko dla Umiejętności Plastycznych, brał również udział w pracach Kółka Filozoficznego. W r. 1901 rozpoczął współpracę jako krytyk sztuki z pismami „Gazeta Lwowska” i „Krytyka”, a w r. n. wykładał w Związku Naukowo-Literackim i w Tow. Powszechnych Wykładów Uniwersyteckich. W r. 1903 odbył podróże do Pragi, Drezna, Berlina, Wrocławia, a w r. 1904 do Düsseldorfu. Po powrocie do Lwowa został referentem artystycznym „Słowa Polskiego”. Przez pewien czas był nauczycielem w Złoczowie. Porzucił jednak stałe zajęcie przeszkadzające mu w studiach uniwersyteckich i dociekaniach nad problemami wiary i etyki.
O. był pod wpływem filozofii Kazimierza Twardowskiego oraz lektury głośnych wówczas pism E. Macha, R. Avenariusa, H. Spencera, J. S. Milla, E. Haeckla, W. Wundta i F. W. Nietzschego. Stał się ateistą. Zajmował stanowisko pozytywistyczne, w pracach opierał się o teorię ewolucji. Siłę i postęp widział w działaniu zbiorowym, we wspólnym dorobku ludzi i ich współpracy. Książka O-ego Droga sugerowanego optymizmu (Lw. 1905, z ozdobnikami i o układzie graficznym autora) stanowi filozoficzne uzasadnienie postawy etycznej zmierzającej do życia pełnego czynu, pracy konsekwentnej, twórczej. Publikacja znalazła żywy oddźwięk w życiu naukowym i kulturalnym Lwowa, podobnie jak jego wykłady z zakresu filozofii, etyki i metody krytyki artystycznej w Tow. Filozoficznym, którego był członkiem. Odpowiednikiem tego stanowiska w malarstwie O-ego są obrazy: Chrystus i Nietzsche, Zmierzch bogów, Anioły tej ziemi oraz wiersz Święty („Gaz. Wieczorna” 1912 nr z 24 XII). W r. 1905 firma H. Altenberg zaprosiła O-ego do współpracy przy zamierzonym wydawnictwie „Kultura polska”. Do realizacji tego przedsięwzięcia jednak nie doszło; przygotowana przez O-ego obszerna monografia o Władysławie Podkowińskim nie została wydana (fragment druk. w „Naszym Kraju” 1908 nr 8–9, rkp. w B. Narod.: Akc. 9388).
O. zainicjował sprawę utworzenia Miejskiej Galerii Sztuk Pięknych we Lwowie. W kwietniu 1906 została otwarta zorganizowana przez O-ego wystawa dzieł Artura Grottgera w Muzeum Przemysłowym, dla której O. opracował katalog (Katalog wystawy dzieł…, Lw. 1906, 2. wyd. z Dodatkiem do katalogu wystawy…). W maju t. r. z powodu złego stanu zdrowia wyjechał do Lovrany; wykonał tam projekt grobowca hetmana Stanisława Żółkiewskiego dla kościoła w Żółkwi, dużo rysował, namalował wiele pejzaży oraz kilka wersji symbolicznej kompozycji Chrystus i Nietzsche, pisał wiersze (m. in. Końcemś wszystkiego dla mnie i początkiem) oraz pracował nad Teorią malarstwa i Metodą naukowej krytyki malarskiej; prace te nie zostały ukończone. Zawarte w Teorii malarstwa rozważania opublikował w rozprawie Z psychofizjologii malarstwa („Przegl. Filoz.” 1907 X); uważał, że krytyka malarstwa powinna się opierać na wszechstronnie i należycie ukształtowanej teorii malarstwa, a więc obejmować badania w zakresie techniki formy i treści dzieła oraz indywidualności artysty, ujmowanej w oparciu o prawa fizjologii i psychologii. W listopadzie 1906 objął O. asystenturę w Muzeum Sztuki Stosowanej we Lwowie; w pracę muzealną włożył wiele energii i umiejętności. Prowadził wykłady w dwóch cyklach: Wstęp do teorii malarstwa oraz Dzieje malarstwa polskiego. Broszura O-ego Quousque tandem… (Lw. 1907), w której autor wystąpił z krytyką zakupu obrazów (falsyfikatów i bez wartości artystycznej) do Galerii Sztuk Pięknych i polityki gromadzenia zbiorów przez tę instytucję, wstrząsnęła opinią Lwowa. O. musiał opuścić pracę w Muzeum. Pełen goryczy, co znalazło wyraz w jego poezji (Sam sobie zgotowałem los, Testament serca), wyjechał ze Lwowa. W grudniu t. r. wygłosił w Krakowie odczyt o Janie Stanisławskim (broszurowe wydanie, Kr. 1907). W tym czasie ukazała się jego książka Rozwój polskiego malarstwa. Cz. 1 (Kr. 1907). W r. 1908 przez pewien czas przebywał w Monachium; pisał tutaj pamiętnik wierszowany, poezje i sprawozdania z wystaw.
Po powrocie do Lwowa dalej wygłaszał odczyty i zajmował się pracą publicystyczną. Współpracował z pismami „Widnokręgi” (1911) i „Gazeta Wieczorna” (1911–14); dla „Panoramy” projektował układy graficzne, reklamy, inseraty. Namalował wiele obrazów olejnych, w których zwracał uwagę przede wszystkim na problemy malarskie i dekoracyjne (Portret Oktawii Popowiczowej, Portret brata Bronisława, Samotnik i samiczka, Sąd Parysa, Portret p. Dz., Portret podwójny), w akwareli przedstawiał pejzaże i martwe natury. Dużo szkicował (portrety, typy lwowskie i kawiarniane). Rzeźbił (Tur z jeźdźcem) i projektował nagrobki. Wykonał projekty inscenizacji „Judyty” Hebbla oraz kurtynę (1909) dla lwowskiego teatru «Variété Casino de Paris» (zaginęła). Wiele uwagi poświęcał sztuce stosowanej: projektował plakaty, reklamy, pocztówki, ekslibrisy, wywieszki ślusarskie, kilimy, okładki, a także ilustracje książek (m. in. Leopolda Staffa „Wawrzyny”, Lw. 1912, Henryka Zbierzchowskiego „Danga”, Lw. 1912). Zdobił też i ilustrował podręczniki szkolne, np. „Ćwiczenia niemieckie dla klasy pierwszej szkół średnich” L. Germana i K. Petelenza, „Czytania polskie” M. Reitera. Wydał broszurę Rozgłos (Lw. 1912), reklamującą własne prace użytkowe. W linorytach posługiwał się czarną płaszczyzną usytuowaną na białym tle (Rozmowa I, II Mieszczki lwowskie i cierpliwy mąż, Czytająca – 1912), upodobania te, widoczne także w jego plakatach i ilustracjach, wskazują na pewne związki z grafiką angielską i francuską. W barwnych linorytach przedstawiał pejzaże. W r. 1912 odbył podróż do Anglii, po powrocie wykonał kilka interesujących litografii utrwalających wspomnienia ze statku (teka: Marian Olszewski, Lw. 1913).
O. robił również dekoracje wnętrz i projekty architektoniczne (gmach «Sokoła» w Złoczowie, domek ogrodnika w Niemirowie), dla zakładów kąpielowych w Niemirowie, Truskawcu i Rymanowie zaprojektował meble i ubiory służby kąpielowej. Zaprojektował witraże dla kościoła w Olesku oraz dla V. Gimnazjum (dwie Madonny) i apteki Ettingera we Lwowie (Samarytanin, Samarytanka). Dla tej apteki wykonał również wywieszkę Anioł zdrowia, mozaikę i dekorację ścian zewnętrznych. Brał udział (sekretarz) w pracach Tow. Upiększania Lwowa; na zjeździe konserwatorów i Tow. Upiększania Kraju w r. 1911 w Krakowie wygłosił referat Symetria i asymetria w architekturze. W t. r. wraz z kilkoma architektami założył we Lwowie Tow. Sztuki Stosowanej «Zespół» i był jego prezesem. Brał udział w czterech wystawach «Zespołu». W r. 1911 wystawiał swe obrazy w Tow. Przyjaciół Sztuk Pięknych w Krakowie. Po wybuchu pierwszej wojny światowej O. pozostał we Lwowie, gdzie organizował pomoc dla uchodźców. Zmarł na tyfus w czasie epidemii, 15 III 1915 we Lwowie.
Nie założył rodziny.
Spuściznę po O-m przejął jego brat Bronisław w Krakowie; uporządkował ją, spisał i w zarysie opracował. Ponad 200 obrazów przekazał przed r. 1939 do Miejskiej Galerii we Lwowie, ponad 2 000 rysunków, akwarel i ponad 60 szkicowników nabyła Biblioteka Ossolineum we Wrocławiu. W r. 1963 odbyła się wystawa prac Mariana i Bronisława Olszewskich w Reszlu. Obecnie część spuścizny po O-m jest w posiadaniu rodziny w Olsztynie.
Autoportret O-ego (reprod, w: Olszewski B., Marian Olszewski); Fot. w B. Narod.; – Grajewski, Bibliografia ilustracji; Słown. Pracowników Książki Pol.; Katalog wystawy prac Mariana i Bronisława Olszewskich, Zamek w Reszlu 1963; – Bojko S., Polska sztuka plakatu, W. 1971; Dobrowolski T., Sztuka Młodej Polski, W. 1963; Grońska M., Nowoczesny drzeworyt polski, Wr. 1971; Pol. życie artyst. w l. 1890–1914; – „Nasz Kraj” 1908 nr 4, 5; „Przegl. Filoz.” 1905 s. 390–1, 1907 s. 575–7, 1909 s. 561–3; „Ruch Filoz.” (Lw.) T. 4: 1914–18 nr 9/10 s. 267; – B. Jag.: Olszewski B., Malarza wypowiedzi o sztuce i życiu. Wykaz prac publicystycznych…, Kr. 1956 (mszp.), tenże, Marian Olszewski, Kr. 1939 (mszp.); B. Ossol.: rkp. 13.344/II; IBL PAN: Kartoteki bibliograficzne; Inst. Filoz. i Socjologii PAN w W.: Materiały Zespołu Retrospektywnej Bibliografii Filozofii Polskiej; – Informacje Ireny Olszewskiej w Olsztynie.
Maria Grońska