Reiter Marian (1874–1943), pedagog, historyk literatury. Ur. 2 VII we wsi Wołczkowce (pow. Złoczów), był jednym z trojga dzieci Karola, oficjalisty dworskiego, i Honoraty z Dolińskich.
R. ukończył szkołę ludową w Złoczowie, a następnie kształcił się w gimnazjum w Tarnopolu, gdzie w r. 1891 uzyskał świadectwo dojrzałości. W t. r. rozpoczął studia (polonistyka i filologia klasyczna) na Wydziale Filozoficznym Uniw. Lwow. Równocześnie brał wybitny udział w organizacjach studenckich: w l. 1892/3–1893/4 był członkiem zarządu Czytelni Akademickiej (nadto przez pewien czas kierownikiem Kółka Filozoficznego tejże Czytelni), zaś w r. 1894/5 (i wcześniej?) przewodniczącego Tow. Bratniej Pomocy Słuchaczów Wszechnicy Lwowskiej (w r. 1895 ogłosił krótką Historię tegoż Towarzystwa w okresie 1865–95, Lw.), współpracował także z lwowskim „Czasopismem Akademickim”. W działalności tej, na tle patriotycznym, popadł w konflikt z władzami uniwersyteckimi, które zagroziły mu relegacją. W r. 1894 ogłosił wykonaną na seminarium Romana Pilata rozprawkę Z. Krasiński jako współpracownik „Pamiętnika dla Płci Pięknej. Warszawa 1830” (Lw.), która później (1905) stała się podstawą jego doktoratu na Uniw. Lwow. Studia ukończył w r. 1896 (wcześniej, w r. 1895, złożył nauczycielski egzamin kwalifikacyjny z gimnastyki). W l. 1896/7–1898/9 był zastępcą nauczyciela i uczył języka polskiego, łacińskiego i greckiego w lwowskim Gimnazjum V, po czym zrezygnował z tej posady i został nauczycielem Alfreda Tyszkiewicza w Birżach, wraz z nim przebywał też w Paryżu i Szwajcarii. Po zdaniu w r. 1900 egzaminu kwalifikacyjnego z języka polskiego podjął w r. 1901/2 pracę w krakowskim Gimnazjum III znów jako zastępca nauczyciela, od r. 1902/3 do r. 1904/5 uczył jako rzeczywisty nauczyciel w gimnazjum w podkrakowskim Podgórzu, a od r. 1905/6 do r. 1912/13 jako profesor w lwowskim Gimnazjum VI, przy czym od r. 1907 był tylko luźnie związany z tym zakładem, pozostając «przydzielony do Rady Szkolnej Krajowej» jako referent początkowo do spraw szkół gimnazjalnych i realnych, a w l. 1911–13 do spraw seminariów nauczycielskich i szkół ludowych. Równocześnie w r. 1906/7 był dyrektorem prywatnego Gimnazjum Żeńskiego im. J. Słowackiego we Lwowie. W l. 1913–15 kierował Seminarium Nauczycielskim Męskim we Lwowie, uspokajając tu ostre konflikty polsko-ukraińskie. Po zajęciu Lwowa przez Rosjan w l. 1914–15 R. prowadził sklep spożywczy. W okresie 1915–18 był inspektorem gubernialnym w generał-gubernatorstwie lubelskim, bardzo się wówczas zasłużył w organizacji szkolnictwa polskiego na terenach Król. Pol., okupowanych przez Austriaków. Mimo to otaczała go tam atmosfera niechęci (uważano go np. bezpodstawnie za germanofila), czego podłożem były jego cechy psychiczne, a mianowicie «krytycyzm wobec ludzi i rzeczy, weredyzm, sarkazm, ostry, cięty, złośliwy, choć wolny od jadu dowcip, jego wrodzona nieufność, ostrożność» (Kazimierz Konarski). Dn. 10 VIII 1918 został starszym referentem, a następnie radcą w Min. Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego w Warszawie, a od r. 1919 do 1931 był naczelnikiem Wydziału (najpierw Programowego, potem Szkolnictwa Powszechnego) tego Ministerstwa. Wypracował na tym stanowisku organizację sieci szkolnictwa powszechnego dla całej zjednoczonej Polski. Wygłoszony przez R-a na tzw. Sejmie Nauczycielskim w r. 1919 referat pt. Program szkoły powszechnej stanowił podstawę do dyskusji na jednej z sekcji tego zjazdu. Negatywny stosunek R-a do wprowadzanej reformy szkolnej spowodował jego usunięcie na emeryturę. Od r. 1931 był prezesem Wydziału Szkolnego Zarządu Głównego Polskiej Macierzy Szkolnej oraz prezesem warszawskiego oddziału Tow. Nauczycieli Szkół Średnich i Wyższych.
Z doświadczeń pedagogicznych R-a zrodził się opracowany przezeń podręcznik Czytania polskie dla klas pierwszej–trzeciej szkół średnich (Lw., 1910–12). Złożony w dużej mierze z tekstów naszych pisarzy okresu pozytywizmu i Młodej Polski, niekiedy specjalnie w tym celu pisanych, bardzo starannie i atrakcyjnie wydany, zyskał doskonałą opinię fachowców (za «apogeum bujnej i owocnej pracy dydaktyczno-wychowawczej w szkole przedwojennej» uznał go np. Ryszard Skulski, uważając równocześnie, że w stosunku do innych podobnych podręczników z tego czasu Czytania «oznaczały rewolucyjny postęp»). Stały się też one bardzo popularne: wznawiano je kilkanaście razy, przerobione – jeszcze pod koniec lat dwudziestych. Recenzenci podkreślali dbałość R-a o wysoki poziom artystyczny tych czytanek. Był także R. autorem – wespół z Antonim J. Mikulskim – kilkakrotnie wznawianych Wypisów polskich dla seminariów nauczycielskich. Cz. 1 (Lw. 1920). Wiele drobniejszych artykułów i recenzji publikował R. w czasopismach pedagogicznych, m. in. w „Muzeum”, „Czasopiśmie Pedagogicznym” (był jego redaktorem odpowiedzialnym w l. 1912–14), „Kwartalniku Pedagogicznym” – tu w r. 1933 dłuższa rzecz pt. Młodzież szkół średnich ogólnokształcących i zakładów kształcenia nauczycieli w Polsce wg zawodu i stanowiska w zawodzie rodziców w ostatnim dziesięcioleciu 1921–31, ukazywała ona stale wzrastający w szkole średniej ubytek młodzieży chłopskiej i robotniczej i dała materiał do dyskusji w sejmie nad reformą szkolną. W „Encyklopedii Wychowawczej” (był członkiem jej komitetu redakcyjnego) ogłosił artykuł Podręczniki szkolne (1912, t. 8).
Równolegle z działalnością pedagogiczną kontynuował R. w latach przed pierwszą wojną światową badania historycznoliterackie. Przejawiały się one w drobnych, przyczynkarskich artykułach ogłaszanych głównie w „Pamiętniku Literackim” a także w „Ateneum” i innych pismach. Interesował się zwłaszcza Krasińskim (m. in. artykuł Kiedy została napisaną „Nie-Boska komedia” Z. Krasińskiego?, „Przegl. Liter.” 1897 nr 17–18), prostował błędy dotychczasowych wydań korespondencji Mickiewicza w rozprawce Chronologia listów A. Mickiewicza zamieszczonej w „V Sprawozdaniu Dyrekcji C. K. Gimnazjum w Podgórzu za r. szk. 1903” (Kr. 1903); listy te wydał wraz z przemówieniami poety w r. 1913 jako tomy X–XII „Dzieł wszystkich” ogłoszonych przez Tadeusza Piniego. Zabierał też głos Jeszcze w sprawie autorstwa „Roksolanek” („Pam. Liter.” 1905), w „Bibliotece Macierzy Polskiej” opublikował popularną książeczkę Stanisław Staszic (Lw. 1906). Należał również do grona wydawców wykładów uniwersyteckich R. Pilata „Historia literatury polskiej od czasów najdawniejszych do r. 1815”. W r. 1913 ogłosił przekład „Rozmyślań” Marka Aureliusza (Lw., Wyd. 5 w r. 1984). W r. 1903 został wybrany na członka Komisji do Badań w Zakresie Historii Literatury i Oświaty w Polsce AU.
W czasie drugiej wojny światowej R. przebywał nadal w Warszawie, w l. 1941–2 w mieszkaniu Reiterów mieszkał i zmarł Cyryl Ratajski, główny delegat Rządu RP na Kraj. R. zmarł w Warszawie 30 VI 1943 po kilkuletniej chorobie serca. Został pochowany na cmentarzu Powązkowskim.
R. był żonaty (1907) z Anną z Namysłowskich, późniejszą bibliotekarką, kierowniczką Wydziału Bibliotek i Oceny Książek Polskiej Macierzy Szkolnej, redaktorką dodawanego do „Oświaty Polskiej” „Poradnika Bibliotecznego”. Innych informacji o jego stosunkach rodzinnych brak.
Opracowany przez R-a przekład „Etyki nikomachejskiej” Arystotelesa spłonął w powstaniu warszawskim.
Portret R-a (olej.) pędzla Czesława Wierusz-Kowalskiego był wystawiony w Zachęcie w r. 1932 – zniszczony w powstaniu warszawskim; – Jagoda Z., Jarowiecki J., Uryga Z., Bibliografia metodyki nauczania języka polskiego (1918–1936), W. 1963; Świdwińska Z., Bibliografia „Pamiętnika Literackiego”…, W. 1948; Lam S., Współcześni pisarze polscy, W. [1922]; Łoza, Czy wiesz, kto to jest?; Olszewicz, Lista strat kultury pol.; Kopia H., Spis nauczycieli szkół średnich w Galicji…, Lw. 1909; – Bartoszewski W., 1859 dni Warszawy, Kr. 1974; Jaworski L., Gimnazjum VI im. Stanisława Staszica we Lwowie, Lw. 1927 s. 103; Lewandowski J., Królestwo Polskie pod okupacją austriacką 1914–18, W. 1980; Skulski R., Ze świata czytanek szkolnych, „Przegl. Human.” 1932 s. 445–7; Szczechura T., Związek Nauczycielstwa Polskiego, W. 1957; – Konarski K., Dalekie a bliskie, Wr. 1965; Koźniewski K., Zamknięte koła, Wyd. 2, Kr. 1985 II; Opatrny J. W., Kartki ze wspomnień starego nauczyciela o Nowym Sączu, „Roczn. B. PAN w Kr.” R. 27: 1982; Sprawozdanie Dyrekcji C. K. Gimnazjum V we Lwowie za r. szk. 1897–1900, Lw. 1897–1900; Sprawozdanie Dyrekcji C. K. Gimnazjum VI we Lwowie za r. szk. 1905/6–1912/13, Lw. 1906–13; Sprawozdanie Dyrekcji C. K. Gimnazjum w Podgórzu za r. szk. 1903–5, Kr. 1903–5; Sprawozdanie Dyrekcji C. K. Wyższego Gimnazjum w Tarnopolu za r. szk. 1886–1891, Tarnopol 1886–91; Sprawozdanie… Dyrekcji C. K. Gimnazjum III w Krakowie za r. szk. 1902, Kr. 1903; Sprawozdanie Wydziału Czytelni Akademickiej we Lwowie za r. admin. 1891/2 i n., Lw. 1892 i n.; XXX Sprawozdanie Wydziału Towarzystwa Bratniej Pomocy Słuchaczów Wszechnicy Lwowskiej z czynności za r. szk. 1894/5, Lw. 1895; – „Roczn. PAU” 1903/4 i n.; – AAN: Karty ewidencyjne Prezydium Rady Ministrów, sygn. 9; B. Narod.: rkp. 7530 (nie wykorzystane); B. Ossol.: rkp. nie wykorzystane – 7047, 14702, 15438 (pamiętnik Anny Reiterowej); IBL PAN: Kartoteka bibliograficzna (A. Bara); – Materiały Red. PSB: Konarski K., M. Reiter (kserokopia mszp. nekrologu przeznaczonego do „Przegl. Hist.-Oświat.”), Materiały do biografii R-a zebrane przez jego żonę Annę.
Rościsław Skręt