Szaszkiewicz Markian (Marcjan) (Szaszkewycz Markijan), pseud. Rusłan (1811–1843), pisarz, ideolog i działacz młodoukraińskiego ruchu narodowego w Galicji, ksiądz greckokatolicki.
Ur. 6 XI we wsi Podlesie (Pidłyssia) (pow. złoczowski), był najstarszym dzieckiem Semena (1785–1833), greckokatolickiego proboszcza we wsi Kniaże (Knieże) (pow. złoczowski), i Elżbiety z Awdykowskich (ur. 1791), córki Romana Awdykowskiego (zm. 1832), proboszcza greckokatolickiego w Podlesiu. Rodziny Szaszkiewiczów i Awdykowskich należały do starych greckokatolickich rodów kapłańskich: na co dzień posługiwały się językiem polskim. S. miał ośmioro rodzeństwa, braci: Mikołaja (ur. 1813), Aleksandra (ur. 1815), Antoniego (ur. 1817), członka polskiego Tow. Starożytności Galicyjskich, oficera armii austriackiej w Budapeszcie, Józefa (ur. 1821) i Zachariasza (ur. 1826) oraz siostry: Julię (ur. 1818), żonę Terencjusza Smetany (1808–1861), księdza, dziekana oleskiego, autorkę wspomnień o S-u, Justynę (ur. 1824) i Marię (ur. 1827). Był krewnym Grzegorza Szaszkiewicza (zob.; dziadek Markiana, Semen, był bratem ojca Grzegorza).
Jako dziecko mieszkał S. przez kilka lat w domu rodzinnym matki w Podlesiu, skąd ojciec dojeżdżał do cerkwi w Kniażach. W r. 1817 rodzina przeniosła się do Kniaży i zamieszkała w nowo zbudowanej plebanii. Pierwszym nauczycielem S-a był diak z pobliskiej miejscowości Białykamień (pow. złoczowski). Następnie ukończył S. szkołę ludową w Złoczowie. W l. 1823–5 uczył się w II Gimnazjum (zwanym dominikańskim) we Lwowie, a w l. 1825–9 w Wyższym Gimnazjum w Brzeżanach. W r. 1829 zapisał się na Wydz. Filozoficzny Uniw. Lwow. i jednocześnie wstąpił do lwowskiego Greckokatolickiego Seminarium Duchownego. Poznał tam Jakuba (Jakowa) Hołowackiego i Jana (Iwana) Wagilewicza (Wahyłewycza). Z powodu naruszenia dyscypliny został 22 II 1830 wyrzucony z Seminarium. Pozostał we Lwowie, mieszkając u brata matki Jana Zachariasza (Zachara) Awdykowskiego, przełożonego Domu Ubogich przy rzymskokatolickim kościele św. Łazarza i członka Inst. Stauropigialnego. Zarabiał korepetycjami oraz wykonywaniem prac kancelaryjnych w tym Instytucie. Zawarł znajomość z historykiem Dionizym Zubrzyckim (Denis Zubrycki), dla którego przepisał przygotowywaną do druku „Kronikę miasta Lwowa” (Lw. 1844). Po r. 1831 nawiązał kontakty z Konstantym Słotwińskim, dyrektorem Zakładu Narodowego im. Ossolińskich, czytał dzieła J. G. Herdera, Joachima Lelewela, zakazaną literaturę polską i obcą; w tym czasie poznał czeskiego pisarza J. Koubeka oraz Lucjana Siemieńskiego i Augusta Bielowskiego, polskich poetów «czerwonoruskich» z grupy Ziewonia. Pomagał Wacławowi Zaleskiemu (pseud. Wacław z Oleska) w opracowaniu „Pieśni polskich i ruskich ludu galicyjskiego” (Lw. 1833 I cz. 1–2) oraz towarzyszył w wyprawach folklorystycznych Żegocie Paulemu, przygotowującemu „Pieśni ludu ruskiego w Galicji” (Lw. 1839–40). Wg Siemieńskiego, już w r. 1832 tłumaczył na język ruski rzekomy czeski zabytek piśmiennictwa średniowiecznego „Rękopis królodworski”.
Po śmierci ojca rodziną S-a zaopiekował się w r. 1833 właściciel Podlesia, zarazem wicemarszałek Sejmu Stanowego, Tadeusz Wasilewski, z czasem serdeczny przyjaciel S-a, który m.in. umożliwił mu zapoznanie się z bogatymi zbiorami, także cyrylickimi, biblioteki Tarnowskich w Dzikowie. W Podlesiu S. prawdopodobnie poznał Seweryna Goszczyńskiego i innych «ziewończyków». W r. 1833, wspólnie z Hołowackim i Wagilewiczem, założył wśród kleryków Greckokatolickiego Seminarium Duchownego we Lwowie nieformalne stow. młodej inteligencji «Ruska Trójca». Członkowie, odwołując się do idei romantyzmu, postawili sobie za cel uświadomienie ludności ruskiej (ukraińskiej) w Galicji jej narodowych korzeni oraz kształtowanie ukraińskiego języka literackiego w oparciu o «żywą mowę ludu». S. przybrał imię Rusłan, utwierdzając się w przekonaniu o jedności narodowej Ukraińców galicyjskich z Ukraińcami pod panowaniem Rosji oraz o wspólnym dziedzictwie Rusi Kijowskiej, a także kształtując ukraińską świadomość w opozycji do tożsamości polskiej. Początkowo sympatyzował jednak z polskim ruchem spiskowym, organizowanym m.in. przez Goszczyńskiego. W r. 1833 (wg J. Kozika już w l. 1830–1) przygotował zbiorek poezji różnych autorów pt. „Syn Rusi, ili sobranije stychotvorov v rus’kym jazyku ot kleru Seminariï jeneralnoji v L’vihorodi, rus’koho kraju Metropoliï”, który rozpowszechniał w rękopisie (reprint L’viv 1995); zamieścił tam również dwa własne wiersze: Slovo do čtytelej rus’koho jazyka (występują w nim wyraźne zapożyczenia z Mickiewiczowskiej „Ody do młodości”) i Dumę. W l. 1833–4 napisał wiersze traktujące o przeszłości Rusi: Boleslav Kryvoustyj pid Halyčom v 1139 r. („Zorja Halyc’ka” 1849 nr 7), o zwycięstwie średniowiecznych Haliczan nad Polakami (błędnie datuje tam bitwę, która miała miejsce w r. 1137), O Nalyvajku, o powstaniu Semena Nalewajki oraz Chmelnyc’koho ostuplenije L’vova, przedstawiający epizod z powstania Bohdana Chmielnickiego (dwa ostatnie w: Pysannja Markijana Šaškevyča, L’viv 1912). Wspólnie z Hołowackim i Wagilewiczem przygotował w r. 1834 almanach poetycki pt. „Zorja, pysmennyce prys’viaščenoje rus’komu jazyku”; rękopis nie został przez cenzurę dopuszczony do druku. Po aresztowaniu w czerwcu t.r. Słotwińskiego, utrzymujący z nim kontakty S. był kilkakrotnie przesłuchiwany przez policję. W wyniku interwencji Wasilewskiego został 20 IX ponownie przyjęty do Greckokatolickiego Seminarium Duchownego we Lwowie. Równocześnie wrócił na studia na Uniw. Lwow., tym razem na Wydz. Teologicznym. Dn. 12 II 1835 wygłosił mowę z okazji urodzin cesarza Franciszka I; opublikowano z niej jego wiersz „Holos Halyčan” v priesviatlyj prieradostnyj 76 dien’ roždestva Jeho Carskaho Vieličestva Franca I (Lw. 1835). W październiku 1836 wystąpił z kazaniem w języku ruskim w lwowskiej archikatedrze greckokatolickiej p. wezw. św. Jura, inaugurując tym samym używanie ukraińskiego języka ludowego przez alumnów greckokatolickiego Seminarium.
Gdy w r. 1834 wybuchła w Galicji tzw. pierwsza wojna o alfabet (perša azbučna vijna), zainicjowana przez greckokatolickiego ks. Józefa Łozińskiego rozprawą „O wprowadzeniu abecadła polskiego do piśmiennictwa ruskiego”, S. replikował wysoko nakładową (3 tys. egzemplarzy) broszurą Azbuka i Abecadło. Uwagi nad rozprawą „O wprowadzeniu Abecadła polskiego do piśmiennictwa ruskiego”, napisaną przez ks. J. Łozińskiego, umieszczoną w „Rozmaitościach Lwowskich” z roku 1834, Nro 29 (Przemyśl 1836); dowodził w niej, że alfabet łaciński nie odpowiada tradycjom języka ukraińskiego. Również w r. 1836 opracował pierwszy w Galicji podręcznik do nauki języka ukraińskiego w jego galicyjskim wariancie pt. Čytanka dlja ditočok v narodnych učyl’ach rus’kych (wyd. pośmiertne, L’viv 1850). W Seminarium zainicjował prace nad przygotowaniem słownika niemiecko-ruskiego. Wspólnie z Wagilewiczem redagował w tym czasie almanach literacki różnych autorów pt. „Rusalka Dnistrovaja”. Opatrzył go przedmową, w której przywołał «sławną przeszłość Rusinów» i zaapelował o jej odrodzenie. W zbiorze zamieścił także własne utwory: wiersz Vesnivka, powstały pod wpływem „Pierwiosnka” Adama Mickiewicza, ballady Zhadka, będącą pochwałą Słowiańszczyzny i krytyką słabości Rusi galicyjskiej, oraz Pohonja, z motywem wolnego Kozaka-mściciela, nawiązująca do „Farysa” Mickiewicza, a także opowiadania Olena i Staryna; opublikował tam ponadto przekłady pieśni serbskich i „Rękopisu królodworskiego” oraz polemikę z rozprawą Łozińskiego „Roskoje vesile” (Przemyśl 1835), kontynuującą spór o cyrylicę. W almanachu redaktorzy zastosowali jako pierwsi w Galicji pisownię fonetyczną (tzw. kuliszówkę); uzasadniając jej wprowadzenie, S. argumentował, że «piśmiennictwo nie powinno być prawodawstwem języka, lecz obliczem odzwierciedlającym język» (Projekt fonteyčnoho pravopysu, wyd. pośmiertne, w: Tvory, Kyïv 1972). „Rusalkę Dnistrovą” wydano w Peszcie w r. 1837 (z datą 1836), z pominięciem cenzury lwowskiej, toteż nie mogła ona być kolportowana w Galicji. W czerwcu 1837 z tego powodu S., Wagilewicz i Hołowacki byli przesłuchiwani przez policję.
Jesienią 1837 zaręczył się S. z Julią Kruszyńską, córką Teodora Kruszyńskiego, greckokatolickiego proboszcza w Derewnii (pow. żółkiewski). Kierowane do niej erotyki Do Julii, Moje Niebo! pisał w języku polskim (Onyškevyč I., „Rus’ka Biblioteka”, L’viv 1884 III). W lutym 1838 ożenił się, a w maju t.r. ukończył studia teologiczne i 20 V w archikatedrze św. Jura we Lwowie przyjął święcenia kapłańskie z rąk metropolity Michała Lewickiego. Dn. 30 VI został tymczasowym administratorem kapelanii greckokatolickiej we wsi Humniska (pow. trembowelski). W okresie 16 XI 1838 – 22 IV 1841 był administratorem paraf. Niestanice (pow. Kamionka Strumiłowa). Dn. 1 V 1841 objął na własną prośbę pobliską, większą parafię we wsi Nowosiółki Liskie (pow. Kamionka Strumiłowa), początkowo jako administrator, a od 12 V r.n. proboszcz. Pracował nad przekładami na ludowy język ukraiński Ewangelii św. Jana i Ewangelii św. Mateusza oraz staroruskiego poematu „Słowo o pułku Igora” (zachowały się jego fragmenty). Nawiązując do psalmów Dawida, stworzył cykl poezji prozą, głównie o charakterze patriotycznym pt. Psalmy Ruslana. Napisał także krótką rozprawkę historyczną O Zaporožc’och i jich S’ičy („Zorja” 1882 nr 10).
S. był przede wszystkim twórcą romantycznych liryków patriotycznych, wśród których za najpiękniejsze uchodzą, napisane w formie dum: Po-za tychij za Dunaj, Rus’ka maty nas rodyla, Pobratymovi, Sumrak večerny, czy elegii, m.in. Pidlyssja. Pisał także wiersze satyryczne, m.in. Opychane pane. Z zaplanowanego poematu Perekinčyk bisurmanskyj, zachował się fragment pt. Banduryst. Tłumaczył bajki Ignacego Krasickiego: „Lys i vovak”, „Pan i Sobaka jeho”, „Voly”, „Staryj i mlodoj lis”, a także „Zamek kaniowski” Goszczyńskiego („Častyna z poemy Goščynskoho Zamek kaniowski”, w: „Osnowa” 1870 nr 27). Nie jest on natomiast autorem przekładu, przypisywanej mu i publikowanej w jego pośmiertnych zbiorach sielanki Franciszka Karpińskiego „Do Justyny. Tęskność na wiosnę” (na jęz. ukraiński przełożył ją współczesny S-owi poeta, Mychajło Bulbiński). Dorobek z tego okresu został opublikowany pośmiertnie w r. 1884 (Onyškevyč I., „Rus’ka Biblioteka”, L’viv III). S. zmarł 7 VI 1843 na gruźlicę w Nowosiółkach Liskich, został pochowany 10 VI na tamtejszym cmentarzu cerkiewnym. Dn. 31 X 1893 prochy przeniesiono na cmentarz Łyczakowski we Lwowie; w grobie tym pochowano w r. 1896 żonę, a w r. 1908 syna S-a, Włodzimierza (zob.).
W małżeństwie z Julią z Kruszyńskich (1815–1896) miał S. dwóch synów: Włodzimierza (Wołodymyra) i Swiatosława (ur. 1841, wkrótce zmarł).
Większość spuścizny S-a zaginęła po jego śmierci. Zachowane listy do teścia i żony oraz przyjaciela, ks. M. Kozłowskiego, poezje, pieśni ludowe i notatki, zostały pod koniec XIX w. zgromadzone w bibliotece Domu Narodowego we Lwowie; obecnie są przechowywane w Lwowskiej Bibliotece Naukowej im. W. Stefanyka we Lwowie. Utwory S-a opublikowano w wydaniach zbiorowych: „Tvory Markijana Šaškevyča, Jakova Holovackoho, Nykoly Ustyanovyča, Antona Mohylnyckoho” (wyd. J. Romančuk, L’viv 1906), Pysannja Markijana Šaškevyča (wyd. M. Vozniak, L’viv 1912), „Tvory Markijana Šaškevyča i Jakova Holovackoho” (L’viv 1913), Tvory (L’viv 1960), „Narodni pisni v zapysach Markijana Šaškevyča” (Red. M. Šalata, Kyïv 1973), „Rukopysy archivu M. S. Šaškevyča” (Red. O .O. Dzioban, L’viv 1979).
Badania nad twórczością S-a prowadziło od końca XIX w. Tow. Naukowe im. Szewczenki we Lwowie. Z inicjatywy Ukraińskiej Wolnej Akad. Nauk założono w r. 1962 w Winnipegu (Kanada) Inst. Markijana Šaškevyča, który w l. 1963–88 wydał 43 tomy naukowego czasopisma pt. „Šaškevyčiana” (Red. M. Marunčak) oraz publikował serię „Biblioteka Šaškevyčijana”. Po r. 1991 badania nad spuścizną S-a podjęto w Inst. Ukrainoznawstwa im. I. Krypiakewycza Narodowej Akad. Nauk Ukrainy we Lwowie, gdzie pod kierownictwem Fedosija Steblija powołano «Komisję Szaszkiewiczowską», a od r. 1996 rozpoczęto wydawanie czasopisma „Šaškevyčiana, nova seryja”.
Pamięć S-a uczczono 2 V 1848 podczas pierwszego zgromadzenia Głównej Rady Ruskiej. We Lwowie imię S-a przyjęła w r. 1886 czteroklasowa szkoła pospolita z ruskim językiem wykładowym. W stulecie urodzin S-a odsłonięto w r. 1911 we Lwowie jego pomnik. W Podlesiu utworzono w r. 1959 muzeum S-a. W r. 1990 powstało we Lwowie Muz. «Rusałki Dnistrowej», obok którego odsłonięto drugi pomnik pisarza.
Portrety przez: Wilhelma Gechta z r. 1898 oraz Iwana Trusza z r. 1911; Fot. na podstawie podobnego do S-a syna Wołodymyra oraz świadectw znajomych i członków rodziny w Mater. Red. PSB; – Dovidnyk z istorïï Ukraïny, Kyïv 2001 s. 1075–6; Enc. of Ukraine, IV 620; Encyklopedija ukraïnoznavstva, Paris–New York 1976 X 3797–8; Estreicher w. XIX; Marunčak M. G., Markijan Šaškevyč. Bio-bibliohrafičnyj pokažčyk, Winnipeg 1989; Polienskij E. U., „Rusalka Dnistrova”. Materiali do bibliohrafii, L’viv 1937; „Rus’ka Trijca”. Markijan Šaškevyč, Ivan Vagilevič, Jakiv Holovackyj. Bibliohrafičnij pokazčik (1834–1990), L’viv 1993; – Barvins’kyj O., Vybir z ukraïn’sko-rus’koï literatury, L’vov 1910; Bilets’kyj O., Slovo pro Markijana Šaškevyča, L’viv 1961; Čyževs’kyj D., Istorija ukraïns’koï literatury. Vid počatkiv do doby realizmu, Ternopil’ 1994; Dzieje folklorystyki polskiej 1800–1863, Red. H. Kapełuś, J. Krzyżanowski, Wr. 1970; Franko I., M. Šaškevyč i halyc’ko-rus’ka literatura, w: tenże, Zibrannja tvoriv, Kyïv 1981 XXIX; Holovac’kyj J., Pamiat’ Markijanu Šaškevyču, w: Vinok Rusinam na obžynki, Viden, 1846 č. 1; Horak R., V pošukach naščadkyv Markijana Šaškevyča, „Dzvin” (L’viv) 2009 nr 7; Horyn V. I., Perepochovannyja M. Šaškevyča, L’viv 2003; Horyn V. I., i in., Rus’ka Trijca v istorïï suspylno-polityčnoho ruchu i kultury Ukraïny, Kyïv 1987; Jarema J., Markijan Šaškevyč jako liryk-poet, Ternopil’ 1911; Juvilej Markijana Šaškevyča v muzejach L’vivs’koï halereï mystectv, Red. H. Korneeva, S. Kostiuk, L’viv 2002; Kirčyv R., Etnografično-fol’klorystyčna dijal’nist’ „Rus’koï Trijci”, Kyïv 1990; Kocovskyj V., Literatura halyc’ko-rus’ka i Markyjan Šaškevyč, L’viv 1894; Kozik J., The Ukrainian National Movement in Galicia: 1815–1849, Edmonton 1986; tenże, Ukraiński ruch narodowy w Galicji w latach 1830–1848, Kr. 1973; Lepkyj B., Markijan Šaškevyč, Kolomyja 1912; Lucyv L., Markijan Šaškevyč. Biohrafija i charakterystyka tvorčosti z dodatkom usich oryginalnych tvoriv poeta, N’ju Jork 1963; Łepki B., Ukraina. Zarys literatury. Podręcznik informacyjny, W.–Kr. 1930; Malec S., Za časiv Markijana Šaškevyča, L’viv 2000; Markijan Šaškevyč na Zahodï, Red. J. Rozumnyj, Winnipeg 2007; Marunčak M. G., Markijan Šaškevyč na tli dobi. V 150-littja z dnja narodžennyja probuditela Zahidnoï Ukraïny vraz z pidsumkami cych rokovin v Ukraïny i na emihraciï, Winnipeg 1962; Mokry W., Literatura i myśl filozoficzno-religijna ukraińskiego romantyzmu: Szewczenko, Kostomarow, Szaszkiewicz, Kr. 1996; tenże, „Ruska Trójca”. Karta z dziejów życia literackiego Ukraińców w Galicji w pierwszej połowie XIX wieku, Kr. 1997; Ohonovskyj O., Istorija literatury rus’koj, L’viv 1889 II; tenże, Markijan Šaškevyč, L’vov 1886; Petraš O., Podvižnyki ukraïnskoï ideï. Markijan Šaškevyč ta joho pobratymi. Literaturoznavče dosliždžennyja. Posibnyk dla viščych i serednych navčal’nych zakladiv, Ternopil’ 1996; tenże, Rus’ka Trijcia, Kyïv 1972; Pilipovyč V., Čy otec’ Markijan Šaškevyč je avtorom perekladu virša „Til’ko vže raziv sonin’ko vertalo?”, „Ukraïns’kyj al’manach” (Varšava) 2010; Poklewska K., Galicja romantyczna, W. 1976; Popovyč D., Markijan Šaškevyč na tli vidrožennja Halyc’koj Ukraïny, Monder 1943; Ruszczyńska M., Ziewonia. Romantyczna grupa literacka, Zielona Góra 2002; Skrinnyk M., Naratyvni praktyki ukraïnskoï identyčnosti: doba romantyzmu, L’viv 2007; Sosnowska D., Inna Galicja, W. 2008; Społeczeństwo polskie i próby wznowienia walki zbrojnej w 1833 roku, Wr. 1984; Studyns’kyj K., Do istoriï rodu Markijana Šaškevyča, w: Materijaly do istoriï kul’turnoho žytja v Halyčynï v 1795–1857 rr. Zamitky i teksty, Wyd. K. Studyns’kyj, L’vov 1920; tenże, L’vivs’ka duchovna seminarija v časach Markijana Šaškevyča (1829–1843), L’viv 1916; Studziński C., Geneza poetycznych utworów Markiana Szaszkiewicza, Rozpr. Wydz. Filol. AU, S. II, T. 12: 1898; Šach S., Markijan Šaškevyč ta halycke vidrožennija. Juvilejne vyddannja u 150-littja narodin poeta, Paryž–Mjunchen 1961; Šalata M. J., Markijan Šaškevyč. Žyttja, tvorčist i hromadsko-kul’turalna dijal’nist’, Kyïv 1969; Ščurat V., Najblyžči džerela tvorčosti M. Šaškevyča. Peredjuvilejni zamytki, w: tenże, Literaturni načerki, L’viv 1913; Teršakovec M., Do žittiepysu Markijana Šaškevyča, „Zapysky Naukovoho Tovarystva im. Ševčenka” T. 105–6: 1911; tenże, Pryčynki do žittiepysu Markijana Šaškevyča ta deščo iz joho pys’menskoï spadščyny, tamże T. 58: 1904 ks. 2; Tkačuk M. P., Liryka Markijana Šaškevyča: Dosliždžennyja, Ternopil’ 1999; Twerdochlib S., Markian Szaszkiewicz. Życie i działalność ideowca, „Świat Słowiański” T. 2: 1911; Vavryk V. P., Rus’ka Trojca, L’viv 1933 (portret S-a na okładce); Voznjak M., U stolittja „Zori” Markijana Šaškevyča (1834–1934). Novi rozšuki pro dijal’nist’ joho hurtka, L’viv 1936; – Blažejovs’kyj D., Historical Šematism of the Archeparchy of Przemyśl (1832–1944), L’viv 2004 I–II; Korespondencja Jakova Holovackoho v litach 1835–1849, L’viv 1909; Petraš O., „Rus’ka Trijca”. M. Šaškevyč, I. Vahylevyč, J. Holovac’kyj ta ïchni literaturni poslidovnyki, Kyïv 1986; Rusalka Dnistrovaja. Dokumenty i materialy, Red. F. I. Steblij, Kyïv 1989; Rusalka Dnistrovaja, naukovo-krytyčne vydannja, Red. M. Šalata, L’viv 2007 II; – „Kur. Lwow.” 1893 nr 304, 305; „Šaškevyčiana, nova seryja” (L’viv–Borodi– Winnipeg) 1996–2004 (vypusk 1: Markijan Šaškevyč i ukraïnske nacional’ne vidrodžennyja, vypusk 2: „Rus’ka Trijca”, ïï otočennyja, poslidovnyki i doslidnyki, vypusk 3: „Rus’ka trijca” i Prikarpattyja, vypusk 4: „Rus’ka Trijca” i Kul’tura slov’janskoho svitu, vypusk 5: „Rusalka Dnistrova” u vsceukraïnskomu ta svitovomu vymyri, vypusk 6: „Rus’ka Trijca” u konteksi vyzvol’nych zmahan’ i novoï ukraïns’koï literaturi); – Central’nyj deržavnyj istoryčnyj archiv Ukraïny we Lw.: F. 201 op. 4a spr. 1287, 3332, 4472, 4479, 6964; L’vivs’ka naukova biblioteka im. V. Stefanyka we Lw.: F. 142 (arch. S-a).
Ołena Arkusza i Stanisław Stępień